s p – Page 234 – Dielli

Pse Gjykata Speciale është e dëmshme dhe e anshme ose përse duhet protestuar kundër saj

August 7, 2025 by s p

Prof. Dr. Sylë Ukshini/

Krijimi i Dhomave të Specializuara të Kosovës u parapri nga publikimi i një raporti thellësisht të kontestuar, me prirje raciste dhe antishqiptare, të hartuar nga senatori zviceran Dick Marty, i cili mbështetej në akuza të pabazuara dhe të paprovuara më herët nga ish-kryeprokurorja e Tribunalit të Hagës, Carla Del Ponte. Siç ka argumentuar Nevenka Tromp në veprën e saj Prosecuting Slobodan Milošević: The Unfinished Trial (2016), Carla Del Ponte ka luajtur një rol të diskutueshëm dhe shpeshherë problematik në raport me Serbinë, duke ndihmuar në errësimin e fakteve lidhur me autorësinë e krimeve dhe duke kontribuar në mjegullimin e dallimeve midis viktimës dhe agresorit.

Veprimtaria e Del Ponte-s gjatë mandatit të saj si kryeprokurore ka pasur efekte të dëmshme për përpjekjet për drejtësi dhe vërtetim të së vërtetës historike në kontekstin e luftës në Kosovë. Në vend që të theksonte rolin e shtetit serb si autor i një fushate të gjerë të spastrimit etnik, Del Ponte zgjodhi të amplifikonte vuajtjet e komunitetit serb në Kosovë – një komunitet i cili, në masë të madhe, kishte qenë pjesë përbërëse e aparatit shtetëror të dhunës të udhëhequr nga regjimi i Milošević-it dhe që, në shumë raste, u largua nga Kosova bashkë me forcat ushtarake e policore serbe në qershor 1999.

Kjo qasje kontribuoi në ndërtimin e një kundër-narrative nga Serbia, e cila synonte të relativizonte përgjegjësinë për krimet e luftës dhe të paraqiste konfliktin përmes një prizmi të paqartë moral, ku palët ndaheshin në “të gjithë janë njëkohësisht viktima dhe kriminelë”. Një narrativë e tillë e ngjyrës gri, që zëvendësonte analizën e qartë të strukturave të dhunës shtetërore me një qasje simetrike, i shërbeu objektivave strategjike të Serbisë për të shmangur përgjegjësinë ndërkombëtare dhe për të ruajtur mundësinë e ripërtëritjes së projekteve të saj hegjemoniste, përfshirë idenë e “bashkimit të të gjithë serbëve”.

Një element kyç në këtë dinamikë ishte edhe marrëveshja e arritur në prill të vitit 2003 ndërmjet Carla Del Ponte-s dhe autoriteteve të Beogradit, e cila i mundësoi Serbisë të mos dorëzonte një pjesë të rëndësishme të dokumenteve të Këshillit Suprem të Mbrojtjes, dokumente që do të kishin mundur të inkriminonin drejtpërdrejt strukturat më të larta të regjimit të Milosheeviq-it në krime kundër njerëzimit dhe në akte të mundshme gjenocidi. Ky bashkëpunim i ngushtë mes Prokurorisë dhe autoriteteve serbe e minoi seriozisht aftësinë e Tribunalit për të adresuar në mënyrë të barabartë dhe të drejtë krimet e kryera gjatë shpërbërjes së Jugosllavisë dhe e vendosi në pikëpyetje paanshmërinë e procesit të drejtësisë ndërkombëtare.

1. Fshehja e krimeve dhe dokumenteve nga ana e Serbisë

Një nga pengesat më të mëdha në procesin e ndjekjes penale të krimeve të luftës në ish-Jugosllavi ka qenë mungesa e bashkëpunimit të plotë nga ana e Serbisë, sidomos në raport me Tribunalin Penal Ndërkombëtar për ish-Jugosllavinë (ICTY). Edhe pas përfundimit të regjimit të Slobodan Milošević-it, autoritetet serbe refuzuan të dorëzonin dokumente kyçe që ndodheshin në arkivat e Këshillit të Lartë të Mbrojtjes – dokumente të cilat mund të kishin shërbyer si prova të drejtpërdrejta për përfshirjen e strukturave më të larta shtetërore në krimet e organizuara gjatë konflikteve në Kosovë, Bosnje dhe Kroaci.

Nevenka Tromp, në analizën e saj të detajuar mbi procesin ndaj Milošević-it, vë në dukje se:

“Provat që përmbaheshin në dokumentet e Këshillit të Lartë të Mbrojtjes do të kishin ndihmuar për të vërtetuar ndërmarrjen e përbashkët kriminale që përfshinte udhëheqjen më të lartë në Beograd.” (Tromp, 2016)

Megjithatë, ish-kryeprokurorja Carla Del Ponte nuk ushtroi presion të mjaftueshëm institucional për të detyruar Serbinë të bashkëpunonte plotësisht me Tribunalin, as duke kërkuar masa ndëshkuese ndaj saj. Kjo qasje ka krijuar përshtypjen se mungonte vullneti i nevojshëm për të ballafaquar shtetin serb me përgjegjësinë e tij të drejtpërdrejtë për krimet e kryera në kuadër të një ndërmarrjeje të përbashkët kriminale, e cila përfshinte elementë të qartë të dhunës së organizuar, sistematike dhe me karakter shtetëror.

Ky dështim institucional për të siguruar prova kyçe nga Serbia ka pasur pasoja të rënda në kuptimin e drejtësisë ndërkombëtare dhe të dokumentimit të së vërtetës historike për rolin e Beogradit në krimet e luftës në Kosovë dhe rajon.

2. Mungesa e aktakuzës për gjenocid në Kosovë

Një ndër mangësitë më të rëndësishme në procesin penal ndaj Slobodan Milošević-it ka qenë mospërfshirja e akuzës për gjenocid në rastin e Kosovës, pavarësisht ekzistencës së provave të shumta që dëshmonin për një fushatë të organizuar të spastrimit etnik dhe për krime të natyrës sistematike kundër shqiptarëve të Kosovës. Në vend të ngritjes së një akuze për gjenocid – që do të kishte reflektuar më saktë shkallën dhe qëllimin e dhunës së ushtruar – Prokuroria e Tribunalit nën udhëheqjen e Carla Del Ponte-s zgjodhi të kufizojë akuzat në krime kundër njerëzimit dhe shkelje të ligjeve dhe zakoneve të luftës.

Nevenka Tromp e interpreton këtë vendim si rezultat i një llogaritjeje politike dhe strategjike, që në vend se të forconte pozicionin e Prokurorisë, e dobësoi rëndë fuqinë e ndjekjes penale dhe e pamundësoi krijimin e një narrative juridike të qartë mbi përmasat dhe karakterin e krimeve të kryera ndaj shqiptarëve. Ajo thekson:

“Aktakuza për Kosovën ndaj Milosheviq-it nuk përfshinte akuzën për gjenocid, pavarësisht provave të konsiderueshme që tregonin për një qëllim gjenocidal.” (Tromp, 2016).

Argumenti thelbësor i punimit të Peter Ronayne, ” Genocide in Kosovo. Human Rights Review, 5(4), 57–71,” është se veprimet e forcave serbe në Kosovë gjatë viteve 1998-1999 përbënin gjenocid sipas përkufizimit të Konventës së Kombeve të Bashkuara për Gjenocidin të vitit 1948, pavarësisht hezitimit të komunitetit ndërkombëtar dhe Tribunalit Penal Ndërkombëtar për ish-Jugosllavinë (ICTY) për ta përdorur këtë term në akuzat kundër Slobodan Millosheviçit për Kosovën. Ronayne thekson se shkalla dhe natyra e dhunës — përfshirë vrasjet masive, dëmtimet e rënda fizike dhe mendore, dhe shkaktimin e kushteve të jetës të llogaritura për të sjellë shkatërrimin fizik të shqiptarëve të Kosovës — përshtateshin saktësisht me kriteret ligjore të gjenocidit. Ai gjithashtu argumenton se ndërhyrja e NATO-s, megjithë sfidat e saj ligjore dhe morale, ishte një përgjigje e domosdoshme ndaj kësaj krize humanitare dhe shërbeu si një hap i rëndësishëm në evolucionin e normave ndërkombëtare për parandalimin dhe ndëshkimin e gjenocidit.

Një pjesë thelbësore e argumentit të Ronayne-s është cilësimi i veprimeve serbe si gjenocid, pavarësisht hezitimit ligjor dhe politik. Ai dokumenton se si Millosheviçi, ndërsa merrte pjesë në “teatër politik” në Rambouillet, kishte përgatitur një plan sekret, të koduar “Operacioni Patkoi” (Operation Horseshoe), për të dëbuar shqiptarët e Kosovës nga atdheu i tyre. Përshkrimi i dëbimeve masive (rreth 1.5 milionë njerëz), djegia dhe plaçkitja e vendbanimeve, masakrat me varre masive, shkatërrimi sistematik i xhamive dhe institucioneve fetare/arsimore, si dhe ripërdorimi i përdhunimit si mjet terrori, janë dëshmi empirike që Ronayne i përdor për të argumentuar se këto veprime ishin “plotësisht të qëllimshme, të planifikuara dhe sistematike.” Këtu, autori përdor termin “g-word” (fjalën G – gjenocid) për të theksuar ngurrimin e komunitetit ndërkombëtar, madje edhe të SHBA-së dhe Britanisë, për ta përdorur këtë term në fillim, pavarësisht provave.

Mosndjekja penale për gjenocid në Kosovë ka kontribuar në një zbrazje të diskursit ndërkombëtar mbi përmasat reale të dhunës dhe ka lënë të paprekur një aspekt thelbësor të përgjegjësisë penale për krimet që ndodhën gjatë fushatës së ushtrisë dhe policisë serbe në vitet 1998–1999. Kjo përjashtim është konsideruar nga shumë studiues dhe aktorë politikë si një dështim serioz i drejtësisë ndërkombëtare për të emërtuar dhe ndëshkuar krimet në përputhje me peshën e tyre reale.

3. Presioni politik dhe ndërtimi i narrativës së barazimit moral: Hetimet ndaj UÇK-së

Në periudhën pas luftës së Kosovës, Prokuroria e Tribunalit Penal Ndërkombëtar për ish-Jugosllavinë (ICTY), nën drejtimin e Carla Del Ponte-s, u përball me presione të konsiderueshme ndërkombëtare për të ndjekur penalisht edhe anëtarë të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës (UÇK), me synimin për të krijuar një lloj balancimi formal të përgjegjësive në konflikt. Këto presione u ushtruan veçanërisht nga aktorë si Serbia dhe Rusia dhe, sipas Nevenka Tromp, ndikuan në mënyrë të drejtpërdrejtë në orientimin e hetimeve të Tribunalit:

“Del Ponte iu nënshtrua presionit politik për të hapur hetime mbi krimet e pretenduara të UÇK-së, gjë që e dobësoi perceptimin e paanshmërisë së Tribunalit.” (Tromp, 2016)

Kjo qasje e ashtuquajtur e “ekuilibrimit artificial të përgjegjësive” i hapi rrugë Serbisë për të ndërtuar një kundër-narrativë, sipas së cilës përgjegjësia për krimet e luftës ndahej në mënyrë të barabartë mes palëve ndërluftuese. Kësisoj, u zbehën përmasat e përgjegjësisë shtetërore të Serbisë për dhunën sistematike ndaj shqiptarëve dhe u vendos theksi te krimet e pretenduara të UÇK-së, pa marrë parasysh karakterin asimetrik të konfliktit – ku Serbia vepronte si një agresor shtetëror me kapacitete të plota ushtarake e policore, ndërsa UÇK-ja përbënte një forcë rezistence të brendshme.

Në këtë kontekst duhet të kuptohet edhe përhapja e akuzave për ekzistencën e të ashtuquajturës “Shtëpia e Verdhë” dhe trafikimi i organeve nga pjesëtarë të UÇK-së – akuza që, ndonëse më vonë u shpallën të pabazuara, u instrumentalizuan në kohë të ndjeshme politike. Ato u artikuluan pak pas shpalljes së pavarësisë së Kosovës në vitin 2008 dhe kulmuan me raportin e Dick Marty-t në vitin 2011, vetëm disa muaj pas vendimit të Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë në favor të pavarësisë së Kosovës. Këto zhvillime sugjerojnë se agjenda pas këtyre hetimeve nuk ishte e motivuar vetëm nga drejtësia penale, por edhe nga interesa politike që synonin të delegjitimonin luftën çlirimtare të Kosovës dhe të relativizonin përgjegjësinë e Serbisë.

Për më tepër, brenda diskursit vendor dhe ndërkombëtar, ndihmoi edhe një qasje elitare e një pjese të opinionit që e kishte parë luftën çlirimtare me skepticizëm që nga fillimi, shpesh duke e maskuar refuzimin e saj si kundërshtim ndaj “komandantëve” apo “fshatarëve”, ndërkohë që në thelb përfaqësonte një lloj nostalgjie elitare për monopolin moral të periudhës para luftës. Në këtë ambient politik dhe diskursiv, publikimi i librit të Del Ponte-s në vitin 2008 u mirëprit nga këto qarqe si një konfirmim i bindjeve të tyre, duke shërbyer si gur themeli në ndërtimin e një narrative që e vinte në pikëpyetje legjitimitetin moral dhe historik të UÇK-së.

Pas publikimit të raportit të Dick Marty-t dhe miratimit të shpejtë të Rezolutës së Këshillit të Evropës, krijimi i Dhomave të Specializuara (Gjykatës Speciale) u bë një proces i pashmangshëm. Çdo kundërshtim ndaj këtij procesi shoqërohej me stigmatizim të menjëhershëm, duke nënkuptuar se kushdo që kundërshtonte formimin e saj, duhej të kishte arsye të fshehta apo qëllime të pandershme.

Aktakuza e Dhomave të Specializuara ndaj ish-presidentit Hashim Thaçi, Kadri Veselit, Jakup Krasniqit dhe Rexhep Selimit është kritikuar nga ekspertë si Ana di Lellio për mënyrën se si shtrembëron të kaluarën historike dhe përdor një gjuhë të paqartë e të njëanshme, duke vendosur UÇK-në në një pozitë të barasvlershme, madje më të rënduar se ajo e forcave pushtuese serbe.

Në aktakuzë, konflikti i armatosur me Serbinë – që ishte pranuar si i tillë nga vetë Tribunalit i Hagës në çështjen Milutinović dhe të tjerët (par. 820) – përshkruhet si një përplasje mes dy palëve rivale. Kjo paraqitje është faktikisht e gabuar: në fillim të vitit 1998, Serbia vendosi në Kosovë një aparat të tërë shtetëror dhune, përfshirë forca të rregullta, rezerviste, njësi speciale dhe grupe paramilitare që kishin marrë pjesë në gjenocidin në Bosnjë. UÇK-ja, në atë kohë, përbëhej nga një numër i vogël individësh të armatosur dobët.

Për më tepër, narrativa e aktakuzës përpiqet të paraqesë çdo veprim të forcave serbe si një përgjigje ndaj një kryengritjeje, ndërkohë që provat historike dhe juridike tregojnë se masakrat, përdhunimet dhe dëbimet masive ishin të përhapura edhe në zona ku UÇK-ja nuk ishte aktive, dhe aty ku ishte, reagimi shtetëror serb ishte thellësisht joproporcional. Siç është konstatuar edhe nga ICTY, udhëheqja shtetërore serbe veproi në kuadër të një ndërmarrjeje të përbashkët kriminale me qëllim ndryshimin e përbërjes etnike të Kosovës.

Madje edhe mënyra si përshkruhet kthimi i refugjatëve shqiptarë dhe pjesëtarëve të UÇK-së pas përfundimit të luftës – si “hyrje në zonat e mëparshme të kontrolluara nga RFJ-ja” – krijon perceptimin e një lloj pushtimi, duke injoruar faktin se ata njerëz po ktheheshin në shtëpitë e tyre, ashtu si forcat serbe u tërhoqën në territorin e Serbisë.

Kjo paraqitje e ngarkuar me paqartësi dhe anshmëri e dobëson jo vetëm besueshmërinë e ndjekjes penale, por edhe legjitimitetin e vetë gjykatës dhe vlerësimin e drejtësisë ndërkombëtare si mekanizëm i paanshëm dhe universal.

4. Pranimi i provave nga strukturat shtetërore serbe dhe sfidimi i parimeve të drejtësisë ndërkombëtare

Pas dështimit për të konfirmuar pretendimet e ngritura nga ish-kryeprokurorja e ICTY-së Carla Del Ponte dhe raportuesi i Këshillit të Evropës Dick Marty, Dhomat e Specializuara të Kosovës (Gjykata Speciale) kanë ndjekur një trajektore që në literaturën kritike përshkruhet si largim nga parimet e drejtësisë penale ndërkombëtare, për të përqafuar një logjikë procedurale që evokon praktikat e drejtësisë selektive të periudhave autoritare.

Një ndër aspektet më problematike në këtë drejtim është pranimi i dokumenteve të lëshuara nga institucionet shtetërore të Serbisë, përfshirë Ministrinë e Punëve të Brendshme (MUP) dhe Komandën e ashtuquajtur të Përbashkët për “Kosovën dhe Metohinë” – struktura që sipas aktgjykimeve të ICTY-së kanë qenë të përfshira në planifikimin dhe zbatimin e krimeve të luftës, përfshirë spastrimin etnik të shqiptarëve të Kosovës. Në vendimin e bërë publik nga Paneli Gjyqësor, theksohet:

“Paneli është i bindur se raportet serbe janë prima facie autentike,” dhe se dokumentet përmbajnë tituj zyrtarë, numra reference, klasifikime dhe nënshkrime që i bëjnë ato të pranueshme në procesin gjyqësor ndaj ish-krerëve të UÇK-së.

Në mesin e këtyre dokumenteve përfshihen shënime të mbajtura në takime zyrtare të Komandës së Përbashkët për “Kosovën dhe Metohinë”, dokumente të nënshkruara nga përfaqësues të MUP-it dhe materiale të tjera të klasifikuara të lëshuara nga Shërbimi Sekret Serb. Këto prova, sipas Prokurorisë së Specializuar, kanë vlerë për të mbështetur pretendimet ndaj të akuzuarve. Megjithatë, vetë fakti që këto dokumente burojnë nga struktura që kanë qenë objekt i hetimeve për krime kundër njerëzimit dhe përfshirje në ndërmarrje kriminale, ngre shqetësime serioze për besueshmërinë dhe paanshmërinë e provave të pranuara.

Kjo praktikë ka ngjallur kritika të ashpra nga mbrojtja dhe nga opinionistë të shumtë juridikë e politikë, të cilët e konsiderojnë se pranimi i dokumenteve nga autoritetet që kanë qenë pjesë e aparatit shtetëror serb gjatë luftës nuk i përmbahet standardeve të drejtësisë tranzicionale dhe minon parimin e barazisë së palëve në proces.

Nëse shteti serb, përmes MUP-it dhe strukturave të sigurisë, ka qenë vetë i përfshirë në krime të dokumentuara – siç e konfirmon aktgjykimi në çështjen Milutinović et al. – atëherë përdorimi i dokumenteve të lëshuara nga ato struktura për të ndërtuar aktakuza ndaj UÇK-së përbën jo vetëm një konflikt të thellë burimi, por edhe një rrezik për rishkrimin e narrativës së konfliktit, ku agresori shtetëror përfaqësohet si burim i së vërtetës, ndërsa viktima kriminalizohet në bazë të materialeve të prodhuara nga vetë strukturat shtypëse.

Veç kësaj, mungesa e transparencës në veprimtarinë e Gjykatës, sidomos pas zhdukjes së akuzës për trafik organesh – mbi të cilën u mbështet formimi i saj – e ka shtuar skepticizmin ndaj misionit të saj të shpallur. Siç nënvizon literatura kritike, nëse hetimi për “Shtëpinë e Verdhë” u mbyll pa rezultat dhe gjyqtari Williamson deklaroi se nuk kishte prova të mjaftueshme, atëherë vetë ekzistenca e kësaj gjykate duhej të vihej në pikëpyetje. Megjithatë, ajo jo vetëm që vazhdoi veprimtarinë, por e thelloi diskursin ndëshkues ndaj UÇK-së, duke e paraqitur luftën çlirimtare si burim të destabilitetit, ndërsa Serbia si palë e besueshme që kontribuon me “prova zyrtare”.

Në këtë kontekst, Gjykata Speciale shihet gjithnjë e më shumë si një mekanizëm që jo vetëm e ndëshkon njërën palë të konfliktit, por edhe minon përpjekjet për normalizim dhe pajtim, duke favorizuar de facto agresorin dhe duke e trajtuar viktimën si të barasfajshme apo edhe më të rënduar. Kjo ka pasoja të drejtpërdrejta në kuptimin politik të drejtësisë, sepse përmbys hierarkinë morale të konfliktit dhe kontribuon në ndërtimin e një kujtese të shtrembëruar historike, ku viktima shqiptare kriminalizohet në bazë të dokumenteve të prodhuara nga aparati i dhunës shtetërore.

Për rrjedhojë, kërkesat që lidershipi kosovar të rishqyrtojë qëndrimin ndaj kësaj gjykate nuk janë thjesht deklarative, por burojnë nga një nevojë e thellë për të garantuar që drejtësia ndërkombëtare të mos shndërrohet në një instrument të legjitimimit të dhunës strukturore, por të qëndrojë në funksion të së vërtetës, pajtimit dhe barazisë para ligjit.

Përmbledhje

Mungesa e bashkëpunimit të Serbisë dhe dështimi i prokurorisë: Carla Del Ponte, në cilësinë e Kryeprokurores së Tribunalit të Hagës, dështoi të sigurojë dokumente kyçe nga autoritetet serbe, përfshirë ato të Këshillit të Lartë të Mbrojtjes, të cilat do të kishin qenë thelbësore për të vërtetuar përfshirjen e shtetit serb në ndërmarrjen e përbashkët kriminale gjatë luftës në Kosovë. Ky dështim dobësoi ndjeshëm bazën faktike dhe juridike të aktakuzës kundër Slobodan Milosheviq-it.

Mospërfshirja e akuzës për gjenocid në Kosovë: Pavarësisht provave substanciale për spastrimin etnik dhe qëllimin gjenocidal ndaj shqiptarëve të Kosovës, Del Ponte nuk ngriti aktakuzë për gjenocid. Kjo u perceptua si një vendim me ngjyrim politik, që i solli dëm ndjekjes penale dhe legjitimitetit të Tribunalit.

Presioni politik dhe balancimi i rremë i përgjegjësisë: Nën ndikimin e presioneve ndërkombëtare, veçanërisht nga Rusia dhe Serbia, Del Ponte hapi hetime ndaj pjesëtarëve të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës (UÇK), duke u përpjekur të krijojë një lloj “ekuilibri” formal të fajësisë. Kjo qasje kontribuoi në ndërtimin e një narrative të rrejshme, që barazon përgjegjësinë mes agresorit shtetëror dhe viktimës së dhunës strukturore.

Legjitimimi i provave nga aparati shtetëror serb dhe delegjitimimi i drejtësisë: Pranimi nga Dhomat e Specializuara i dokumenteve të lëshuara nga shërbimet sekrete dhe Ministria e Punëve të Brendshme e Serbisë – institucione përgjegjëse për organizimin dhe zbatimin e krimeve në Kosovë – ka dëmtuar rëndë besueshmërinë dhe paanshmërinë e procesit gjyqësor. Kjo praktikë jo vetëm që minon drejtësinë tranzicionale, por shton kërkesën legjitime për rishqyrtimin dhe potencialisht shfuqizimin e kësaj gjykate, e cila shihet si instrument politik që ndëshkon viktimën dhe favorizon agresorin.

KOSOVA DUHET TË BËJË MË SHUMË PËR TË INFORMUAR VETEN DHE BOTËN PËR TË VËRTETËN E HISTORISË SË SAJ TË LASHTË

August 7, 2025 by s p

Nga Frank Shkreli/

Portali që merret me zbulimet arkeologjike, Arkeonews Archaeologists made a remarkable discovery in Kosovo: Evidence that the great Byzantine Emperor was of Dardanian origin – Arkeonews, njoftoi ditët e fundit se në Ulpianë, qytetin e lashtë të Kosovës, është zbuluar një mbishkrim i dytë me rëndësi dedikuar Perandorit Bizantin Justinianit dhe bashkshotrtes së tij, Perandoreshës Teodora. Në zbulimin e parë po aty, tre vjet më heret, grupi i arkeologëve ndërkombëtarë që kryesohet nga francezi Christophe Goddard dhe përfshin edhe arkeologët vendas Arben Hajdari e Milot Berisha, në hulumtimet e tyre shkencore kanë zbuluar një mbishkrim monumental me rëndësi të jashtëzakonshme historike nga Perandori Justinian (527-565) i qytetit Justiniana Secunda. Ai e përshkruan atë qytet si një qytet Dardan, në krahinën e Dardanisë. Qyteti dhe kisha, janë themeluar nga paraardhësi i Justinianit, Diokleciani në fillim të shekullit IV. Ekspertët thonë se mbishkrimi paraqet një dëshmi shumë të rrallë, ndërsa dëshmon afërsinë e perandorit Justinian ndaj provincës së origjinës së tij. Kisha e atjeshme, deri tani paraqet një prej zbulimeve më të mëdha të Perandorisë së vonshme romake dhe perandorëve më të rëndësishëm të saj, sipas arkeologëve ndërkombëtarë e shqiptarë, thuhej në njoftimin e tre viteve më parë në lidhje me këtë zbulim të rëndësishëm, dy vjet më parë. Frank Shkreli: Pse jo, Republika e Dardanisë!? | Gazeta Telegraf

Mirëpo, në këtë ndërkohë, në qytetin e vjetër Ulpiana, rrënojat e të cilit gjënden jo larg Prishtinës, grupi i arkeologëve ndërkombëtarë dhe shqiptarë – kryesisht arkeologë të Kosovës dhe Francës – kanë realizuar edhe një zbulim tjetër historik: një mbishkrim të dytë kushtuar Perandorit Justinian dhe perandoreshës Teodora, mbishkrim që i referohet, pikërisht, ndërtimit të bazilikës ipeshkvënore në atë qytet të vjetër dardan. Këto mbishkrime, sipas ekspertëve vendas dhe të huaj, tregojnë qartë dhe vërtetojnë identitetin dhe afërsinë e Justianianit me vendlindjen e tij, Dardaninë. Njëkohsisht, këto zbulime, tregojnë gjithashtu njëherë e mirë — për të gjithë ata që mund të kenë patur ose kanë gjithnjë dyshime – lidhjet e tija me Dardaninë e lashtë dhe rrënjët historike të identitetit dardan të shqiptarëve të sotëm në trojet e veta autoktone. Zbulimi i dytë i mbishkrimit të jashtzakonshëm në Ulpianë u njoftua, zyrtarisht, në faqën zyrtaree të Hajrulla Çekut, Ministër i Kulturës, Rinisë dhe Sportit në kabinetin qeveritar të Kryeministrit në detyrë Albin Kurti: “Ekipi i arkeologëve ka identifikuar një mbishkrim të dytë kushtuar Perandorit Justinian dhe bashkëshortes së tij, Teodora.

Mbishkrimi i parë përmendte themelimin e qytetit Iustiniana Secunda si qytet Dardan. Ky i dyti tregon ndërtimin e bazilikës episkopale. Këto janë të vetmet dedikime të njohura të Justinianit, perandorit me prejardhje nga ky rajon.” Njëkohësisht, Ministri Çeku, deklaron se me këtë rast në Kosovë, “Ruajtja dhe mbrojtja e trashëgimisë arkeologjike nuk është trajtuar asnjëherë më këtë seriozitet”, duke shtuar se “Hulumtimet arkeologjike në Ulpianë e Dresnik, tanimë po vazhdojnë në prona publike, të cilat u shpronësuan gjatë vitit të kaluar”. Ndërsa vazhdon Ministri i Kulturës së Republikës së Kosovës, se njëherazi, po “Po punohet me intensitet në lokalitete arkeologjike, plane të konservimit e menaxhimit, ngritje të kapaciteteve profesionale përmes partneriteteve ndërkombëtare, studime e publikime”. Duke përfunduar njoftimin e tij mbi zbulimin e dytë të mbishkrimit dedikuar Perandorit Justinian e perandoreshës Teodora ai shkruan se, ndërkohë që “Arkeologjia vazhdon të na zbulojë historinë tonë ne vazhdojmë me përkushtim hulumtimin dhe mbrojtjen e saj”. Thuhet, gjithashtu, se mbishkrimi i dytë ofron prova të reja të angazhimit të perandorit jo vetëm ndaj rindërtimit qytetar por edhe ndaj infrastrukturës fetare dhe shpirtërore, veçanërisht ndërtimit të një bazilike (ipeshkvënore) episkopale. Dedikimi i mbishkrimit të dytë si për Justinianin ashtu edhe për Theodorën nxjerr në pah gjithashtu trashëgiminë dhe ndikimin e përbashkët të çiftit në jetën fetare (të krishtër) të rajonit, theksohet mëtej në njoftim. Arkeologët që marrin pjesë në këto zbulime historike thonë se, “ato jo vetëm që konfirmojnë përfshirjen e drejtpërdrejtë të Justinianit në zhvillimin e qytetit, por edhe e vendosin Ulpianën në hartën historike si një qendër kyçe të jetës së hershme të krishterë në Ballkan”.

Por siç ndodh me çdo sukses në cilëndo fushë qoftë, pyetja lind nëse mjafton kaq, a po duhet bërë më shumë, sidomos, në këtë fushë dhe në këtë kohë, siç është arkeologjia dhe historia kombëtare arbëroro-ilire-shqiptare. E lenë pas dore për më shumë se 5-shekuj otomanizëm, dhe i mohuar dhe anashkaluar nga komunizmi sllavo-aziatik, i pa fe e atdhe. Por mbi të gjitha, ajo mbetet një histori e mohuar vazhdimisht dhe në një mënyrë indiferente, për të mos thenë të qëllimshme, deri në ditët e sotëme, e shkelur dhe e abuzuar nga fqinjtë pushtues, sllav, turq e grekë, për shekuj me rradhë. Prandaj, unë jam i mendimit dhe mbështes deklaratën e ditëve të fundit të Profesorin e historisë James Pettifer të Universitetit Oksford dhe eksperti njohur britanik dhe më gjërë për Ballkanin, i cili është shprehur duke reaguar ndaj lajmit për ubulimin e dytë të mbishkrimit kushtuar Perandorit Justinian dhe Perandoreshës Teodora se, “Kosova duhet ta informojë botën shumë më tepër rreth historisë së saj të lashtë”. Profesori Pettifer bëri këtë reagim duke shpërndar shkrimin e Kryeministrit në detyrë Albin Kurti, në lidhje me zbulimin e dytë në Ulpianën e lashtë të ekipit të arkeologëve nga Kosova dhe Franca. Profesori britanik, eskpert i historisë dhe punëve të Ballkanit Perendim or, e xilësoi subulimin e dytë në Ulqpianë si një, “Lajm vërtetë i mirë. Por Kosova duhet ta informojë botën shumë rreth historisë së saj të lashtë. Shumë pak libra apo edhe broshura të vlefshme janë të disponueshme në shumë vende të rëndësishme për momentin”, ka shënuar eksperti britanik në faqën e tij të internetit.

Unë jam dakort me Ministrin Çeku se vitet e fundit vihet re një pëkushtim më i madh sa u përket zbulimeve arkeologjike në territorin dardan. Por mbështes edhe thirrjen e Profesorit të nderuar britanik James Petiffer se duhet bërë më shumë për të informuar botën mbi idetnitetin dhe origjinën e vërtetë të shqiptarëve. Nuk besoj se mjaftojnë, kur të merret parasysh baltosja e historisë së shqiparëve nga të huajt, vullneti dhe mjetet e shumta që kanë përdorur ndër shekuj e që përdorin dhe sot armiqët e Kombit shqiptar për të mohuar historinë dhe identitetin e shqiptarëve në trojet e veta autotokotone. Dardania nuk është as e Serbisë as e Turqisë, sipas pretendimeve të të huajve. Për këtë të vërtetë historike duhet të informohet bota por edhe shqiptarët të cilët ndoshta nuk janë të sigurt për idetnitetin dhe prejardhjen e tyre historike.

Mbishkrim kushtuar Perandorit Justinian dhe Perandoreshës Theodora, zbuluar këto ditë në Ulpianë që hedh dritë mbi periudhën e lashtë të Kosovës. FotoKredia: Hajrulla Çeku

Profesori i historisë në Universitetin e Oksfordit dhe eksperti britanik për Ballkanin, James Pettifer, tha se “Kosova duhet ta informojë botën shumë më tepër rreth historisë së saj të lashtë”.

Mbishkrimi kushtuar Perandorit Justinian konsiderohet zbulimi më i rëndësishëm në arkeologjinë e Dardanisë/Kosovës. Sipas arkeologëve, kjo ofron prova të origjinës dardane të perandorit të madh bizantin. Perandorit Justinian (527-565). Ai ka lindur në Tauresium, që besohet të ketë qenë afër Shkupit të sotëm.

*Foto: https://arkeonews.net/archaeologists-made-a-remarkable…/

ARDIAN PEPA, SKULPTORI I HEROIT KOMBËTAR, GJERGJ KASTRIOTIT – SKENDERBEUT

August 7, 2025 by s p

Skulptori Ardian Pepa autor i mbi 60 monumenteve dhe shtatoreve brenda dhe jashtë vendit, përfshirë Shqipërinë, Malin e Zi, Kosovën dhe Italinë, rrëfen ekskluzivisht për gazetën “Dielli”, organ i Federatës Pan-Shqiptare të Amerikës VATRA, New York, aspekte dhe detaje të panjohura të realizimit të punimeve të tij kushtuar heroit kombëtar Gjergj Kastriotit, Nënë Terezës, Migjenit, Pashko Vasës etj, analizon skulpturën cilësore në ditët e sotme në betejë me shëmtinë, nepotizmin, mediokritetin e korrupsionin institucional, shkatërrimin e imazhit madhështor të personaliteteve kombëtare nëpërmjet skulpturës së dobët. Me skulptorin Ardian Pepa bisedoi Editori i “Diellit” Sokol Paja.

TË VEÇANTAT E PUNIMEVE TË GJERGJ KASTRIOTIT NË TUZ, SHQIPËRI, ITALI

Skulpturat që kam realizuar për figurën e Gjergj Kastriotit – Skënderbeut janë të shumta dhe të shpërndara në disa vende si Shqipëri, Mal i Zi dhe Itali. Secila prej tyre ka një karakter unik, të lidhur ngushtë me kontekstin historik dhe gjeografik ku është vendosur. Në Tuz, për shembull, shtatorja ekuestre në bronz është një ndër realizimet më monumentale. Figura e Skënderbeut mbi kalë është paraqitur me një forcë dinamike, me shpatën e ngritur, duke transmetuar jo vetëm heroizëm por edhe vendosmëri dhe krenari kombëtare. Në Itali, bustet e vendosura në komunat San Benedetto Ullano dhe Cerzeto janë të ngarkuara me simbolikë, sepse ndodhen në qendra të arbëreshëve – pasardhës të drejtpërdrejtë të heroit kombëtar. Teknikisht, veprat janë të realizuara me mjeshtëri të lartë në modelim dhe përpunim të detajuar të formës, ku materiali si balta dhe bronzi përdoret për të nxjerrë në pah fizionominë dhe karakterin e figurës historike. Nëpërmjet këtyre skulpturave kam synuar të ndërtoj ura mes brezave, duke i kujtuar publikut se Skënderbeu është jo vetëm një figurë historike, por një simbol i përhershëm i identitetit tonë.

PERSONALITETE KOMBËTARE, HISTORI DHE FRYMËZIM

Një pjesë e madhe e krijimtarisë sime i kushtohet figurave të shquara shqiptare. Kam realizuar shtatore të Nënë Terezës në disa qytete, përfshirë Kamzën, Trieshin dhe Laç-Vau Dejësin, secila me një frymëzim të veçantë për vendosmërinë dhe dashurinë njerëzore që ajo përfaqëson. Skulptura e Pashko Vasës në Shkodër është një tjetër vepër e dashur për mua, sepse ai ishte jo vetëm patriot, por edhe një figurë kulturore e rrallë. Monumenti i Migjenit në Pukë është konceptuar me një gjuhë më lirike, për të shprehur shpirtin e tij poetik dhe rebel kundër padrejtësive. Puna për këto figura nuk është thjeshtë një detyrë artistike, por një dialog i brendshëm mes meje dhe historisë sonë. Këto janë figura që më frymëzojnë, dhe përmes skulpturave dua t’i bëj të pranishme fizikisht në jetën tonë të përditshme. Kam realizuar shtatoren e Koço plakut, një ndër gjeologët e parë shqiptarë i vendosur në Fier dhe Françesk Radit, një ndër këngautorët e parë shqiptar e shumë buste e shtatore të tjera.

SHKATËRRIMI I IMAZHI MADHËSHTOR TË PERSONALITETEVE KOMBËTARE NËPËRMJET SKULPTURËS SË DOBËT

Kur një figurë e madhe kombëtare paraqitet në mënyrë të pasaktë, pa shpirt dhe pa dinjitet në një vepër publike, ndodh një dëm i dyfishtë: nuk fyhet vetëm arti, por edhe kujtesa kolektive. Fatkeqësisht, janë të shumta rastet kur për shkak të mungesës së profesionalizmit, interesave të ngushta apo nxitimit, vendosen monumente që nuk i bëjnë aspak nder figurave që përfaqësojnë. Një bust i Skënderbeut që nuk shpreh forcën e tij, një Nënë Terezë e ftohtë dhe e largët – këto nuk janë thjesht dështime estetike, por deformime të imazhit tonë kombëtar.

SKULPTURA CILËSORE NË BETEJË ME SHËMTINË, NEPOTIZMIN DHE MEDIOKRITETIN

Në shumë raste, konkursi artistik nuk fiton më i miri, por ai që ka lidhje të forta apo që ofron çmimin më të ulët. Kjo e ul nivelin e skulpturës publike dhe demotivon artistët e vërtetë që punojnë me përkushtim. Korrupsioni institucional është një faktor real që ndikon drejtpërdrejtë në cilësinë e hapësirës publike. Ka artistë të talentuar që nuk kanë mundësinë të shprehen, sepse sistemi nuk i përfshin, nuk i dëgjon dhe nuk i mbështet.

FILLIMET NË ARTIN E SKULPTURËS

Rruga ime nisi që në fëmijëri, duke modeluar me baltë forma që më dukeshin të gjalla. Studimet në Liceun Artistik me profesor Skender Kraja dhe më pas në Akademinë e Arteve me profesor Hektor Dule dhe Thoma Thomai më dhanë formim të strukturuar. Pas diplomimit, iu përkushtova krijimtarisë së lirë duke realizuar skulptura të karakterit monumental. Një prej veprave të para që shënoi karrierën time ishte shtatorja e fotbollistit te ravenes dhe kombëtares shqiptare Brian Filipit në Itali, një punë me shumë emocion dhe përgjegjësi.

SHPIRTI I SHQIPTARIT DHE HISTORIA SI BURIM FRYMËZIMI

Frymëzimi im më i madh është vetë njeriu dhe historia e këtij vendi. Shpirti i malësorit, përkushtimi i mësueses, sakrifica e luftëtarit – këto janë imazhe që më ndjekin gjithmonë. Skulptura shqiptare sot vuan nga mungesa e politikave kulturore afatgjata, nënvlerësimi i rolit të artistit dhe shpesh nga mungesa e edukimit estetik te publiku. Të rinjve u them gjithmonë: mos e bëni artin si zanat për bukë, por si një formë të lartë përjetimi dhe shërbimi ndaj së bukurës dhe kombit.

KUSH ËSHTË SKULPTORI ARDIAN PEPA?

Jam lindur më 2 mars 1977 dhe prej më shumë se dy dekadash i jam përkushtuar artit të skulpturës. Jam diplomuar në Akademinë e Arteve në Tiranë dhe kam përfunduar Masterin Ekzekutiv për Skulpturë në Universitetin e Prishtinës. Kam realizuar mbi 60 monumente dhe shtatore brenda dhe jashtë vendit, përfshirë Shqipërinë, Malin e Zi, Kosovën dhe Italinë. Kam qenë pjesëmarrës në shumë simpoziume ndërkombëtare dhe kam çmime të fituara në konkurse të rëndësishme. Jam Laborant mësimor në degën e skulpturës monumentale në Universitetin e Arteve dhe vijoj të krijoj me pasion dhe përkushtim. Arti për mua është një mision që nuk mbaron kurrë – është mënyra ime për të jetuar, për të dhënë dhe për të lënë gjurmë.

Në 117-vjetorin e lindjes së gjuhëtarit, profesorit dhe akademikut Eqerem Çabej

August 6, 2025 by s p

Muzeu Kombëtar/

Sot përkujtojmë 117-vjetorin e lindjes së gjuhëtarit, profesorit, akademikut dhe Mësuesit të Popullit, Eqerem Çabej, i cili është një ndër patriarkët e gjuhës shqipe. Ai ka dhënë një kontribut të jashtëzakonshëm në studimin e zanafillës dhe zhvillimit të gjuhës shqipe. Me botimet e shumta në revista gjuhësore të huaja, si dhe me pjesëmarrjen në forume shkencore ndërkombëtare, Eqerem Çabej u njoh si autoriteti më në zë në albanologji.

Lindi më 6 gusht 1908 në Gjirokastër, ku mori mësimet e para. Pasi kreu gjimnazin në Klagenfurt të Austrisë, ndoqi studimet e larta për gjuhësi krahasuese indoevropiane dhe albanologji në Universitetin e Gracit, e më pas në Universitetin e Vjenës, ku u diplomua si doktor në filozofi në vitin 1933. Pasi u kthye në Shqipëri, punoi si mësues i gjuhës dhe letërsisë shqipe në disa shkolla të mesme në Shkodër, Elbasan, Gjirokastër dhe Tiranë. Në vitin 1940 u mënjanua nga arsimi për shkak të përkrahjes së veprimeve antifashiste. U vendos në Romë, ku punoi për atlasin gjuhësor shqiptar.

U kthye në atdhe në vitin 1944, ku punoi në Institutin e Shkencave. Eqerem Çabej ishte ndër pedagogët e parë të Institutit të Lartë Pedagogjik Dyvjeçar. Me themelimin e Universitetit të Tiranës, ushtroi veprimtarinë mësimore si pedagog i lëndëve histori e gjuhës shqipe dhe fonetikë historike e shqipes. Çabej është një ndër anëtarët themelues të Akademisë së Shkencave të Shqipërisë dhe anëtar i Presidiumit të saj. Punoi në Institutin e Gjuhësisë dhe të Letërsisë deri në fund të jetës.

Çabej dha ndihmesa të rëndësishme në arsimin e lartë dhe në gjuhësinë shqiptare. Hartoi tekstet e disa lëndëve kryesore dhe ishte bashkautor në një varg veprash shkencore. Veprimtaria e tij shkencore u shtjellua kryesisht në gjuhësi, por u shtri edhe jashtë saj, sidomos në folklor, etnografi dhe histori të letërsisë.

Nga veprat e para të tij, përveç artikujve, mund të përmenden: “Elemente të gjuhësisë dhe të literaturës shqipe, me pjesë të zgjedhura për shkollat e mesme” (1936), “Për gjenezën e literaturës shqipe” (1939), “Shqiptarët ndërmjet Lindjes dhe Perëndimit” (1994), “Hyrje në historinë e gjuhës shqipe” (1947, 1958), “Fonetika historike e shqipes” (1958). Ndër veprat kryesore të tij janë: “Studime etimologjike në fushë të shqipes” (në shtatë vëllime, 1976–2006); “Meshari” i Gjon Buzukut (1555), botim kritik në dy vëllime, i pajisur me një studim hyrës.

Ai ka qenë anëtar i komisionit hartues të “Fjalorit të gjuhës shqipe” (1954), anëtar i komisioneve për përpunimin e terminologjisë të shumë degëve të shkencës e të teknikës dhe i komisioneve që punuan për hartimin e udhëzuesve drejtshkrimorë nga viti 1948, të cilat u finalizuan me botimin e librit “Drejtshkrimi i gjuhës shqipe” (1973). Vepra e tij është botuar në Kosovë nën titullin “Studime gjuhësore” (1976), në nëntë vëllime. Çabej ka marrë Çmimin e Republikës të shkallës së parë dhe është dekoruar me Urdhrin “Nderi i Kombit”. Ndërroi jetë në Romë më 1980.

REVISTA AMERIKANE (1920) / ARMËPUSHIMI FALË “BESËS” SHQIPTARE — NJË TREGIM NGA ANNA MILO UPJOHN

August 6, 2025 by s p

Dy djemtë shqiptarë, Rustemi dhe Marko — Vizatim nga Anna Milo Upjohn

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 5 Gusht 2025

“American Junior Red Cross News” ka botuar, në tetor të 1920, në faqet n°18 – 20, tregimin asokohe të Anna Milo Upjohn (artiste, ilustruese dhe autore amerikane) rreth armëpushimit të një gjakmarrjeje në Shqipëri falë “Besës”, të cilin, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

Armëpushimi

Një histori e tokës së Skënderbeut

Nga Anna Milo Upjohn

Vizatimet nga autorja

Rustemi jetonte në tokën e Shqiponjës së Malit – në Shqipëri. Shtëpia e tij ndodhej në një qytet të vjetër të çuditshëm, të vendosur aq lart në majë të një mali, sa retë vareshin mbi të si një çati e errët e sheshtë dhe gjelat këndonin gjithë ditën, duke i paralajmëruar pulat të kërkonin strehë. Në pikën më të lartë të shkëmbit, një kështjellë e vjetër e rrënuar me një kullë katrore spikaste me guxim. Kishte tregime të çuditshme për kështjellën, të cilat Rustemi i mësoi kur filloi të rritej dhe të cilat përziheshin me të gjitha lojërat dhe ëndrrat e tij djaloshare.

Kur lindi Rustemi, i ati i vari një pushkë dhe një rrip fishekësh në mur për të. Ato do të qëndronin atje deri në moshën katërmbëdhjetë vjeç, kur Rustemi do t’i merrte vetë dhe do t’i vishte për herë të parë. Ndërkohë, Rustemi filloi jetën e tij në një djep të vogël të pikturuar, në të cilin nëna e tij e lidhi aq fort sa nuk mund të lëvizte as këmbët, as krahët, as kokën, dhe ku ai shtrihej si një mumje e vogël e mbuluar plotësisht me një batanije prej leshi të punuar në shtëpi. Babai i Rustemit ishte një burrë i pasur dhe familja jetonte në një shtëpi të këndshme, muret e suvatuara të së cilës ishin pikturuar me zogj dhe arabeska. Kishte shumë dritare me dërrasa dhe një çati me tjegulla me strehë të gjerë.

Ngjitur me Rustemin jetonte Marko, një djalë afërsisht në moshën e tij. Edhe pse familjet e tyre nuk takoheshin kurrë së bashku dhe megjithëse midis dy oborreve kishte një portë që mbahej e kyçur, dy djemtë e vegjël e kishin zbuluar njëri-tjetrin sapo kishin filluar të ecnin dhe, duke shikuar përmes hapjeve në gardhin me degë të endura që i ndanin, kishin arritur shpejt kuptoheshin. Më vonë, ata gjetën një shteg nën gardh, nëpër të cilin zvarriteshin lirisht, në kurriz të rrobave të tyre, për të kaluar orë të gjata duke luajtur së bashku. Ata nuk e kuptonin pse, në fillim, Markon e shikonin me përbuzje kur shkonte në shtëpinë e Rustemit dhe Rustemin me përbuzje kur shkonte në shtëpinë e Markos. Por, meqenëse asnjëri prej tyre nuk ishte i kënaqur të qëndronte gjatë pa tjetrin, familjarët e tyre shpejt nuk u kushtuan më vëmendje dhe ata vinin e iknin si të donin. Ndërsa u rritën dhe u përzien me fëmijë të tjerë, ata shpejt zbuluan burimin e problemit. Midis dy familjeve, në Shqipëri kishte pasur atë që quhet hakmarrje. Një anëtar i familjes së Markos kishte qëlluar dhe vrarë një anëtar të familjes së Rustemit, të cilin ai e donte, gjatë një grindjeje. Kjo kishte ndodhur shumë kohë më parë. Burri që kishte qëlluar kishte ikur në një vend tjetër dhe fëmijët e tij ishin rritur atje. Por derisa një anëtar i familjes së Rustemit nuk ka qëlluar një anëtar të familjes së Markos, armiqësia nuk mund të marrë fund dhe nderi i familjes së Rustemit nuk ishte i siguruar. Kjo armiqësi e vjetër e të rriturve u dukej djemve të vegjël një gjë e largët dhe absurde, e cila nuk kishte të bënte fare me ta. Ata shikuan njëri-tjetrin në sy dhe buzëqeshën, me një shoqëri të përsosur, kur djemtë më të mëdhenj i inkurajuan të luftonin së bashku.

Jeta kishte shumë argëtim për t’u shijuar sa për të humbur kohë duke u grindur, dhe Kruja, ai qytet i vjetër i çuditshëm, nuk ishte një vend i keq për t’u rritur. Rruga e saj e vetme e gjatë dhe e lakuar që i afrohej shpatit të malit si një bisht, ishte e mbushur me kasolle të hapura dhe aq e ngushtë sa çatitë takoheshin sipër kokës. Këtu, në ditët e tregut, dëgjohej vazhdimisht kërcitja dhe trokitja e takave të vogla, ndërsa gomerët kalonin me ngarkesa të gjera lëkurësh dhe druri ose me çanta shalësh të mbushura me qengja të vegjël ose një ose dy të vegjël. Dhe këtu bakërpunuesit rrihnin tabaket dhe enë uji para syve të dikujt. Këpucarët prenë pantoflat e lakuara me delikatesë nga lëkura e kuqe e ndezur, portokalli ose e zezë, kapelëbërësit formonin një plis të bardhë ose të kuq mbi një bllok druri, dhe artizanët me argjend lëmonin doreza pistolete të zbukuruara me gurë të shndritshëm aq të trashë sa një puding kumbulle me rrush të thatë.

Ishte edhe berberi, një turk me mjekër të bardhë, i veshur me një çallmë të rëndë dhe një mantel mëndafshi të artë, i ulur mbi jastëkë të gjelbër mes legenëve dhe kavanozëve prej bakri të lëmuar. Myslimani që thërriste për namaz nga minarja e bardhë ishte gjithashtu shumë zbavitës. Në momente të caktuara, ai hynte në ballkonin e vogël që hapej nën çatinë e mprehtë të minares, i mbante veshët në mënyrë qesharake dhe lëshonte një britmë të ngjirur e të vajtueshme që jehonte në murin prej guri pas tij. Rustemi dhe Marko nuk lodheshin kurrë së imituari atë. Por më zbavitësi nga të gjithë gjendej në rrënojat e kështjellës së vjetër.

Burimi : American Junior Red Cross News, tetor 1920, faqe n°20 // Vizatim nga Anna Milo Upjohn

Këtu djemtë luanin lojën e mbrojtjes kundër turqve, duke hedhur gurë në thellësitë e greminës poshtë.

Ata e dinin historinë e të riut Gjergj, i cili kishte jetuar këtu pesëqind vjet më parë, kur kështjella ishte një fortesë krenare e populluar nga burra të armatosur, mobilje të gdhendura, qilima dhe perde luksoze. Këtu, çdo burrë që kalonte varte një shtizë dhe një mburojë në vend të një pushke, një rrip fishekësh dhe një princ të fuqishëm. Në oborrin ku mbinte bari dhe kullosnin delet në paqe, Gjergji duhej të luante çdo ditë me dy vëllezërit dhe pesë motrat e tij. Një ditë, kur ai ishte nëntë vjeç, turqit pushtuan vendin me një ushtri të madhe, pushtuan kështjellën, vranë princin (e ka fjalën për Gjon Kastriotin dhe kjo nuk ka ndodhur në fakt) dhe morën fëmijët si pengje. Kjo do të thoshte se për sa kohë që populli shqiptar u paguante haraç turqve dhe ndalonte së luftuari kundër tyre, fëmijët ishin të sigurt ; por nëse do të lindnin probleme në Shqipëri, ata do të vriteshin menjëherë.

Sulltani i mori fëmijët në shtëpinë e tij dhe i trajtoi me mirësi. Gjergji ishte djali i tij i preferuar. Ai u rrit si një djalë i pashëm, trim, i sjellshëm dhe që mësonte shpejt, të cilit i pëlqente të kalëronte.

Sulltani vendosi ta bënte ushtar. Ai e ndryshoi emrin e tij në Skënder dhe shtoi titullin “bej” ose “beg”, që do të thotë “zot”, kështu që Gjergji u njoh më vonë si Skënderbeu. Kur u rrit, ai iku në vendin e tij, mblodhi njerëzit e tij rreth vetes dhe pas shumë luftimesh të ashpra çliroi Shqipërinë nga turqit. Ata u kthyen vazhdimisht, por Kruja, qyteti mbi shkëmbin e egër dhe të vetmuar, rezistoi për shumë vite dhe ishte fortesa e fundit e krishterë që ra. Kur ra, turqit kishin të gjithë vendin nën kontrollin e tyre. Por tani në Luftën e Madhe të kohëve të fundit, Shqipëria e kishte çliruar veten përsëri, këtë herë përfundimisht. Djemtë e kuptuan vetëm paksa se diçka e lavdishme kishte ndodhur.

Jeta nuk kishte ndryshuar shumë që nga lufta, përveçse ishte bërë më e vështirë. Të gjithë ishin të varfër. Rrugët ishin më të këqija se kurrë dhe shumica e urave ishin shembur, kështu që pak njerëz vinin e iknin nga Kruja.

Disa ditë para ditëlindjes së katërmbëdhjetë të Rustemit, i ati e gjeti duke parë me mall armën në mur. “Më vjen keq, Rustem”, tha ai seriozisht, “që ti dhe Marko jeni kaq miq. Kjo nuk mund të të sjellë gjë tjetër veçse hidhërim”. “Pse hidhërim ?” pyeti Rustemi i trembur.

“Pse, për shkak të armiqësisë mes nesh”, tha i ati. “Ti mbetesh ta pastrosh nderin e familjes. Nuk e merr seriozisht tani, por kur të bëhesh burrë, ose do ta qëllosh Markon, ose Marko do të të qëllojë ty”. “Të qëlloj Markon ! Kurrë !”, pretendoi Rustemi me zjarr. “Është ligji i vendit dhe i fisit tënd. Nuk mund ta ndryshosh”, tha i ati ; “është shkruar në Kanunin e Lekës”. Dhe doli nga dhoma. Rustemi ishte i zemëruar dhe i emocionuar. I gjithë kënaqësia me armën e tij ishte zhdukur.

Rustemi ishte shumë i pakënaqur. Atij i kishin mësuar të bënte shumë gjëra që neve na dukeshin të çuditshme, por atij i dukeshin të drejta, si heqja e këpucëve kur hynte, mbajtja e kapelës në tavolinë dhe ngrënia e mishit të deles dhe orizit me gishta. Aq shumë saqë kur i ati e urdhëroi të vriste shokun e tij më të mirë, ai u tmerrua se mos detyrohej ta bënte nëse nuk gjente një rrugëdalje. “Skënderbeu e mbante shpatën për armiqtë e tij”, i tha vetes, “jo për miqtë e tij”. Tani që Shqipëria u çlirua përfundimisht nga turqit, do të ishte mirë që shqiptarët të vrisnin njëri-tjetrin ! Ishte e paimagjinueshme që ai të qëllonte Markon. Ai duhej të gjente një rrugëdalje !

Ishin dy burrat nga Tirana dhe Kruja, mendoi Rustemi. Ata ishin grindur, por ishin betuar për një besë gjashtëjavore, ose armëpushim, për të bërë një marrëveshje për bagëtinë. Dhe më vonë, ata kishin qeshur së bashku dhe kishin vizituar njëri-tjetrin si miq të mirë. Vërtet, pas gjashtë javësh, ata kishin qëlluar njëri-tjetrin, dhe njëri prej tyre kishte humbur dy gishta. Pse nuk kishin bërë një marrëveshje dhe nuk kishin gëzuar një besë më të gjatë ? Dhe pastaj u lindi ideja ! Ai duartrokiti dhe doli me nxitim nga shtëpia. “Marko,” thirri ai, duke shembur portën. Dhe Marko e takoi deri në gjysmë të rrugës nën pemën e madhe të ullirit. “Dëgjo, Marko,” tha Rustemi, “duhet ta japim fund kësaj grindjeje, jo duke qëlluar njëri-tjetrin, por duke u betuar për një besë për pjesën tjetër të jetës sonë. Kjo grindje e vjetër nuk na shqetëson, por besa po, dhe ne duhet ta mbajmë atë. Për sa kohë që e mbajmë, askush nuk mund të na dëmtojë.” “Le ta bëjmë të zgjasë përgjithmonë,” tha Marko me entuziazëm.

Kështu që nën pemën e ullirit, dy djemtë shtrënguan duart dhe u betuan për miqësi të përjetshme, ndërsa shumë lart sipër tyre dy shqiponja mali fluturonin ngadalë me krahë të sheshtë rreth kullës së errët të Skënderbeut, dhe përmes reve që thyheshin, Adriatiku shkëlqente si një vijë argjendi në horizont.