Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Shqiptarët e Chicago-s u bashkuan në Festivalin e Byrekut 2025 në Illinois*

by

Chicago, IL — Muajin e kaluar, mbi 800 veta u mblodhën në rrethinën e Chicagos për Festivalin e Byrekut 2025 — një eveniment i organizuar nga Komuniteti Shqiptaro-Amerikan në Illinois (AACI). Themeluar në vitin 1998, Komuniteti Shqiptaro-Amerikan në Illinois është organizata ombrellë për të gjithë Shqiptarët në Illinois. Bordi i kësaj organizate është i strukturuar me nga dy përfaqësues nga secila prej gjashtë trevave prej nga vijnë Shqiptarët — diçka që, siç thotë kryetari i bordit Edon Shaqiri, është shtylla e fortë e lidhjes së gjerë që ka komuniteti. “Kur secili ka vend në tavolinë, çdo cep i kulturës sonë është i përfaqësuar,” tha Shaqiri. “Prandaj sheh byrek këtu nga çdo anë.” Ajo që e bën Festivalin e Byrekut të veçantë është se bashkon Shqiptarët nga të gjitha trevat — dhe nga çdo brez.

Radhët për ushqim ishin të gjata, dhe byreku, i përgatitur nga kuzhinierë që përfaqësonin çdo krahinë të Shqipërisë e Kosovës, iku shpejt. Vendi i parë këtë vit shkoi për Emine Jakupin nga Gjilani, Kosovë. Gjatë intervistës, Jakupi ishte pranë nënës së saj, që i kishte trashëguar recetën fituese — një moment që preku shumë njerëz. Vendi i dytë shkoi për Edisa Combin nga Fieri, ndërsa i treti për Migerta Radhimën nga Vlora. Përveç byrekut, në skarë piqeshin qebapa, kishte pizza për fëmijët dhe tavolina të mbushura me ëmbëlsira Shqiptare të shtëpisë. Muzika nga çdo cep i Shqipërisë — me DJ Besin — mbajti turmën në valle edhe pasi pjatat ishin boshatisur.

As fëmijët nuk mbetën pas. Dafina Rexhepi, drejtoresha e rinisë në Komunitet, u kujdes që të kishte lojëra dhe aktivitete që mbajtën familjet deri në fund të ditës. I gjithë eventi u mundësua falë mbështetjes së bizneseve Shqiptaro-Amerikane që dolën sponsorë. Eventi vazhdoi të jetë krejtësisht falas për komunitetin dhe shumë familje dhuruan nga vetja për të mbajtur Festivalin e Byrekut gjallë e në rritje.

Për shumë familje Shqiptare të zonës, momenti më i bukur ishte i thjeshtë: ushqimi i mirë, muzikë argetuese dhe një festival që tregon sa unik është ky komunitet — i bashkuar përtej trevave, brezave dhe nga një byrek i thjeshtë, që zhdukej më shpejt se sa doli nga furra. Komuniteti Shqiptaro-Amerikan në Illinois (“AACI” ose “Komuniteti”) u themelua në vitin 1998 me misionin për të bashkuar dhe përfaqësuar diasporën Shqiptare në gjithë shtetin e Illinois-it. Përmes aktiviteteve kulturore, edukimit dhe angazhimit në komunitet, AACI vijon të ruajë trashëgiminë tonë kombëtare dhe të ndërtojë ura lidhëse mes brezave.

*Botuar me shkurtime, referuar nga: www.aaciusa.org

SIGURIA DHE LUFTA HIBRIDE NË BALLKANIN PERËNDIMOR

by

Prof. Dr. Muhamet Racaj/

Në dekadën e fundit, Ballkani Perëndimor është shndërruar në një arenë sfidash të thella të sigurisë, ku lufta hibride ka kaluar nga një nocion teorik në një realitet konkret dhe determinues për stabilitetin e rajonit. Aktorët kryesorë të këtij fenomeni janë Rusia dhe Serbia, të cilat përmes strategjive të hartuara dhe të koordinuara synojnë të destabilizojnë mekanizmat shtetërorë, të pengojnë proceset euroatlantike dhe të imponojnë vizionin e tyre hegjemonist në hapësirat post‑jugosllave.

Fenomeni i ashtuquajtur “bota serbe” është kthyer nga retorikë historike në një projekt politik dhe operativ, i përkrahur nga instrumentet hibride të Rusisë, që sot kërcënon jo vetëm shtetet individuale të rajonit – si Maqedonia e Veriut, Kosova, Shqipëria, Mali i Zi dhe Bosnja e Hercegovina – por edhe gjithë sistemin e sigurisë evropiane. Nuk kemi të bëjmë me një konflikt të hapur klasik, por me ndërhyrje të ndërlikuara informative, struktura të fshehta, krim të organizuar, dezinformim, infiltrime në institucione, presion diplomatik dhe operacione speciale të padukshme; pra, një front të ri betejash të papara më parë në Ballkan.

1. Përkufizimi i luftës hibride

Lufta hibride është një strategji konflikti që përfshin kombinimin e mjeteve konvencionale dhe jokonvencionale, akteve të dhunës, luftës informative, presionit ekonomik, ndërhyrjes në institucione, sabotimeve kibernetike dhe krimit të organizuar, me qëllim asgjësimin ose dobësimin e sovranitetit dhe integritetit të shteteve objektiv. Ky koncept u kodifikua që në fund të viteve ’90 dhe fillim të viteve 2000 në literaturën perëndimore, ndërsa Rusia e ka institucionalizuar pas vitit 2014 si thelb të doktrinës së saj të sigurisë.

1.1 Lufta ku armikun e njohim, por nuk e shohim

Ky është thelbi i doktrinës hibride: aktori agresor shfaqet me një “fytyrë të padukshme”. Shumë operacione realizohen në “zonën gri” mes luftës dhe paqes, duke përdorur metoda që shmangin konfrontimin e drejtpërdrejtë ushtarak dhe arrijnë objektivat strategjike pa kaluar pragun klasik të luftës së hapur. Kjo përfshin:

• Operacione psikologjike, dezinformim dhe ndarje të opinionit publik;

• Sabotim të infrastrukturave, sulme kibernetike dhe ndërhyrje në zgjedhje;

• Infiltrim të rrjeteve kriminale dhe paramilitare në strukturat kyçe të institucioneve shtetërore;

• Mbështetje të protestave ose lëvizjeve opozitare për të krijuar paqëndrueshmëri sociale dhe politike.

2. Sistematika dhe Manifestimi i Ofensivës së Luftës Hibride Ruso‑Serbe

Ofensiva hibride ruso‑serbe është sistematizuar në këto mekanizma kryesorë:

• Dezinformim dhe manipulim mediatik: përhapje narrativesh pro‑serbe/pro‑ruse, që synojnë de‑legjitimimin e qeverive properëndimore dhe krijimin e klimës së mosbesimit në publik.

• Sulmet kibernetike: caktimi i objekteve kyçe shtetërore dhe publike për paralizimin e infrastrukturës, komprometimin e të dhënave dhe ndërprerjen e shërbimeve.

• Inxhinieria demografike, shoqërore dhe juridike: përmes ndryshimeve ligjore për shtetësinë dhe manipulimit të censuseve, synohet ndryshimi i peshës së komuniteteve serbe nga pozita minoritare në faktorë përcaktues lokalë.

• Krimi i organizuar si instrument politik: bashkëpunimi me rrjetet rajonale të trafiqeve të paligjshme për të financuar operacionet hibride dhe për të dobësuar institucionet vendore.

• Politizimi i identitetit dhe instrumentalizimi i miteve historike: promovimi i projektit “bota serbe”, mitizimi i figurave dhe datave historike për legjitimimin e ndërhyrjeve politike dhe territoriale.

3. Aktivitetet e Luftës Hibride Serbo‑Ruse në Ballkanin Perëndimor

Kosovë

• Sabotim i institucioneve, pengim i formimit të qeverisë dhe provokim i krizave politike, sidomos në veri.

• Demonstrime të forcës përmes protestave nacionaliste, akte të armatosura kundër sigurisë publike dhe institucioneve ndërkombëtare.

• Organizim i akteve terroriste (si sulmi në Banjskë) dhe sabotim i infrastrukturës kritike.

• Infiltrim në Ministrinë e Punëve të Brendshme dhe sektorët e sigurisë, ngritje të rrjeteve të spiunazhit.

• Sulme kibernetike të përsëritura dhe pengim i proceseve të rëndësishme institucionale.

Maqedonia e Veriut

Në Maqedoninë e Veriut, lufta hibride shfaqet në disa forma të ndërlidhura:

• Dezinformata dhe manipulim politik: Përhapja e narrativesh të rreme për identitetin kombëtar dhe marrëdhëniet me Bullgarinë, për të nxitur tensione dhe për të favorizuar bllokimin e integrimit evropian.

• Kriza politike dhe instrumentalizim institucional: Polarizimi i skenës politike përdoret për të vonuar reformat dhe për të komprometuar proceset euroatlantike.

• Lidhje të drejtpërdrejta me qarqe serbe dhe ruse: Raporti i Parlamentit Evropian (Neni 35) shprehu shqetësim se disa përfaqësues të qeverisë kanë marrë pjesë në takime që promovojnë konceptin e “botës serbe”. Veçanërisht, zëvendëskryeministri Ivan Stoilkoviq mori pjesë në Samitin e 11‑të të Sigurisë në Moskë së bashku me Aleksandar Vulin, Ivica Daçiq dhe Milorad Dodik, duke përdorur terminologji të Beogradit për Kosovën dhe duke refuzuar të marrë pjesë në mbledhje të përbashkëta me qeverinë e Kosovës.

• Promovim i figurave anti‑perëndimore: Ftesa e Presidentit të Republikës Srpska, Milorad Dodik, në Teatrin Kombëtar Maqedonas në janar – ku u artikuluan mesazhe anti‑NATO dhe anti‑BE – u kritikua gjerësisht si akt që minon orientimin strategjik të vendit.

Këto zhvillime tregojnë se Maqedonia e Veriut është një target i përhershëm i luftës hibride, ku kombinimi i dezinformimit, infiltrimit politik dhe presionit diplomatik synon ta mbajë vendin në një gjendje pasigurie dhe fragmentimi të brendshëm.

Shqipëri

• Operacione të avancuara kibernetike mbi sistemet qeveritare dhe kritike, me qëllim pengimin e shërbimeve.

• Mbështetje e rrjeteve të korrupsionit dhe trafiqeve që minojnë stabilitetin institucional.

• Dezinformim dhe propagandë kundër kursit euroatlantik për të dobësuar narrativën properëndimore.

Mali i Zi

• Instrumentalizimi i “shtetësisë së dyfishtë” për të prodhuar ndryshime demografike që projektojnë potenciale referendume pro‑serbe.

• Infiltrim në komunitetin serb, manipulim i shoqatave fetare dhe kulturore për të thelluar ndasitë etnike.

• Sulme të përsëritura ndaj infrastrukturës shtetërore dhe institucioneve të sigurisë.

Bosnjë dhe Hercegovina

• Mbështetje e hapur politike e secesionizmit të Republika Srpska, bllokim funksionimi të institucioneve të përbashkëta shtetërore.

• Përhapje e propagandës destabilizuese, pengesë e reformave dhe përdorim i rrjeteve kriminale për financim të aktiviteteve të ndarjes.

4. Vlerësimi i Sfidave për Sigurinë Rajonale

• Polarizimi dhe fragmentimi shoqëror: Thellimi i ndarjeve ndëretnike përforcon dobësinë e kohezionit social, duke krijuar terren të përshtatshëm për interferencë të aktorëve të jashtëm.

• Dobësitë institucionale: Krizat politike të prodhuara qëllimisht bllokojnë reformat, pengojnë integrimin dhe shtojnë hapësirën për rritje të ndikimit ruso‑serb.

• Rreziku i humbjes së sovranitetit: Shtetet bëhen gjithnjë e më të varura nga axhenda të jashtme për shkak të infiltrimeve institucionale, ekonomike dhe informative.

• Krijimi i “zonave gri”: Humbja e kontrollit të efektshëm teritorial dhe institucional i jep avantazh grupimeve përcaktuese dhe dëmton besueshmërinë euroatlantike të rajonit.

Përfundim

Lufta hibride ruso‑serbe në Ballkanin Perëndimor nuk përbën më vetëm një kërcënim potencial, por është tashmë një realitet i institucionalizuar. Kjo strategji synon jo vetëm bllokimin e proceseve euroatlantike, por edhe fragmentarizimin e rajonit përmes taktikave të shumëfishta të manipulimit dhe destabilizimit, që zbehin themelet e shtetësisë, sovranitetit, unitetit qytetar dhe stabilitetit demokratik të Ballkanit.^1,2,3,4

Rekomandime

• Të intensifikohet bashkëpunimi rajonal dhe ndërkombëtar, veçanërisht në fushën e shkëmbimit të inteligjencës dhe koordinimit të politikave të sigurisë.^1

• Forcimi i kapaciteteve të sigurisë kibernetike dhe digjitale, rritja e transparencës institucionale dhe ndërgjegjësimi i opinionit publik.^2,4

• Ndërtimi i një narrative gjithëpërfshirëse qytetare dhe promovimi i mediave të pavarura kundër propagandës destabilizuese.^2,3

• Zbatimi rigoroz i ligjeve kundër krimit të organizuar dhe financimit të jashtëm të lëvizjeve politike.^5

• Bashkëpunim më i ngushtë me BE‑në dhe NATO‑n për të garantuar integritetin e proceseve të sigurisë rajonale dhe për neutralizimin e “zonave gri”.

Literatura e shfrytëzuar

• Journal of Liberty and International Affairs, Scopus indexed, https://e-jlia.com/index.php/jlia

• Sovremena makedonska odbrana, Revista shkencore ndërkombëtare, Ministria e Mbrojtjes së RMV

• Studimet dhe raportet e Hotopus për luftën hibride në Mal të Zi, 2024

• Prof. Dr. Muhamet Racaj, “Lufta ku armikun e njohim por nuk e shofim – Lufta Hibride”, Gazeta Bota sot, 16 prill 2020

• Dokumentet strategjike të institucioneve ndërkombëtare për sigurinë në Ballkanin Perëndimor

• Përmbledhje dhe udhëzime akademike për përgatitjen e punimeve shkencore, 2025

Fusnotat

• Shiko Journal of Liberty and International Affairs (2024), https://e-jlia.com/index.php/jlia

• Sovremena makedonska odbrana, 2024; Hotopus, 2024

• Ndikimi i politikave të shtetësisë së dyfishtë dhe inxhinierisë demografike: Hotopus, 2024

• Prof. Dr. Muhamet Racaj, “Lufta ku armikun e njohim por nuk e shofim – Lufta Hibride”, Gazeta Bota sot, 16 prill 2020

• Rrjetet kriminale dhe instrumentet hibride në Bosnjë, Mal të Zi dhe Kosovë: Sovremena makedonska odbrana, 2024; Hotopus, 2024

Narrativa që legjitimoi viktimizimin serb

by

Prof. Dr. Sylë Ukshini/

Në narrativën dominuese të ish-udhëheqjes komuniste në Kosovë, përgjegjësia për të gjitha të këqijat që ndodhën gjatë periudhës së Jugosllavisë u atribuohej elitës komuniste serbe dhe jugosllave, ndërsa çdo zhvillim pozitiv i atribuohej vetë kësaj elite lokale. Megjithatë, një lexim i kujdesshëm i burimeve të kohës – si për shembull gazeta e datës 30 qershor 1981 – tregon se kuadrot politike kosovare kanë marrë pjesë aktive në legjitimimin e ndryshimeve kushtetuese që më pas ndihmuan në suprimimin e autonomisë së Kosovës.

Në një mbledhje të përbashkët të Kuvendit të Krahinës Socialiste Autonome të Kosovës, u shpreh përkrahje unanime ndaj propozimeve për ndryshimet kushtetuese në Kushtetutën e RSFJ-së dhe të Republikës së Serbisë. Nënkryetari i atëhershëm i Kuvendit të Kosovës, Nebih Gashi, deklaronte:

“Punonjësit dhe qytetarët e Kosovës unanimisht përkrahin këto ndryshime, me çka vërtetohet fakti se iniciativa e shokut Tito është jo vetëm e arsyeshme, por edhe rruga jonë për zhvillimin dhe begatimin e mëtejshëm të përmbajtjes së sistemit politik dhe zhvillimit të vetëqeverisjes në të gjitha sferat e jetës publike dhe shoqërore. Forcat kundërrevolucionare të nacionalizmit dhe irredentizmit shqiptar nuk ia dolën ta shkatërrojnë rregullimin kushtetues të Jugosllavisë”.

Një pasqyrë e shtypit të vitit 1981 e bën të qartë se ajo ishte një periudhë e rëndë represioni dhe fushatash të egra antishqiptare. Për mendimin tim, diskursi i elitës komuniste të atëhershme ka prodhuar dy pasoja tragjike:

Legjitimimi i narrativës hegjemoniste serbe, e cila e paraqiti Kosovën si një vatër destabiliteti dhe kësisoj justifikoi represionin si “masë parandaluese”.

Ndihmoi Serbinë të krijonte terrenin politik dhe juridik për suprimimin e autonomisë së Kosovës, duke e paraqitur këtë si një “reformë” legjitime kushtetuese e jo si dhunim të të drejtave të shqiptarëve.

Elita politike kosovare e asaj kohe jo vetëm që nuk e kundërshtoi narrativën jugosllave, por shpesh e legjitimoi atë me zell. Është koha të ballafaqohemi me të kaluarën pa iluzione – sepse vetëm e vërteta na bën të lirë.

Gjon Françesk Albani – Papa Klementi XI dhe trashëgimia e tij në ruajtjen e identitetit arbër

by

Dr. Dorian Koçi/

Më 23 korrik 1649, në qytetin e Urbinos në Itali, lindi një nga figurat më të shquara të historisë së Kishës Katolike dhe një nga personalitetet më të rëndësishme me origjinë shqiptare: Gjon Françesk Albani, më vonë Papa Klementi XI. Ai ishte pjesëtar i një familjeje të vjetër arbëre, që ishte shpërngulur në Itali pas pushtimeve osmane, si shumë familje të tjera shqiptare fisnike, në mbrojtje të besimit dhe të identitetit të tyre.

Papa Klementi XI, i njohur në histori edhe si “Papa Albani”, u bë papa i 243-të i Kishës Katolike më 23 nëntor 1700 dhe e drejtoi Selinë e Shenjtë deri më 19 mars 1721. Me një pontifikat prej 21 vitesh, ai renditet ndër papët me shërbimin më të gjatë pas Shën Pjetrit, Papa Piut IX dhe Papa Gjon Palit II. U dallua për erudicionin e tij, përkushtimin ndaj kishës dhe ndjeshmërinë e tij ndaj çështjeve fetare, politike dhe kombëtare të arbërëve.

Pas përfundimit të arsimit fillor në vitin 1660, Gjon Françesk Albani shkoi në Romë për të ndjekur studimet në Kolegjin Romak. Aty u përqendrua në gjuhët e vjetra dhe në jurisprudencën kishtare dhe civile, duke u diplomuar në vitin 1668. Fillimi i karrierës së tij në hierarkinë kishtare u shënua në vitin 1670, kur Papa Inoçenti XI e emëroi sekretar të dekreteve papnore. Me përkushtim dhe talent të jashtëzakonshëm në menaxhimin e çështjeve të kishës, në vitin 1690 ai u ngrit në gradën e kardinalit, një hap që e afroi drejt fronit papnor. Më 9 tetor 1700, Albani u zgjodh papë dhe mori emrin Klementi XI.

Papa Klementi XI ishte një mbështetës i vazhdueshëm i arbërëve në përpjekjet e tyre për të ruajtur fenë, gjuhën dhe trashëgiminë kulturore përballë presionit osman dhe islamizimit të detyruar. Ai është i lidhur ngushtë me një nga ngjarjet më të rëndësishme në historinë kishtare shqiptare: Kuvendi i Arbërit, i mbajtur më 14-15 janar 1703 në Mërqinë të Lezhës.

Ky kuvend, i thirrur me nxitjen dhe bekimin e Papës Klementi XI, ishte një mbledhje kombëtare e klerit katolik arbër me pjesëmarrjen e 12 ipeshkvijve dhe 250 klerikëve nga të gjitha viset arbëre . Qëllimi i tij ishte forcimi i kishës katolike në Shqipëri, mbrojtja e besimtarëve dhe përshtatja e misionit të saj në rrethanat e reja politike dhe fetare. Kuvendi i Arbërit vendosi për organizimin e brendshëm të kishës, disiplinën e klerit, ruajtjen e liturgjisë në gjuhën latine dhe përforcimin e lidhjeve me Selinë e Shenjtë.

Përmes këtij akti, Papa Klementi XI e ktheu Shqipërinë në një prioritet të politikës së jashtme kishtare, duke e vendosur në hartën e kujdesit strategjik të Vatikanit. Kuvendi i Arbërit u bë simbol i qëndresës arbëre përballë asimilimit fetar dhe kulturor, dhe një përpjekje e guximshme për ruajtjen e identitetit etnik përmes fesë.

Një aspekt tjetër i rëndësishëm i veprimtarisë së Papa Klementit XI ishte përpjekja për afrimin midis katolikëve dhe ortodoksëve arbër . Në atë kohë, shumë priftërinj ortodoksë i drejtuan letra Papës për ndihmë, duke kërkuar mbështetje politike dhe financiare për të përballuar presionin osman. Kjo sinjalizonte një prirje drejt bashkëpunimit ndërfetar në emër të mbrojtjes së trashëgimisë shpirtërore arbëre. Papa Albani i pa këto sinjale si një mundësi për të nxitur bashkimin e krishterimit, jo vetëm në aspektin shpirtëror, por edhe në ruajtjen e identitetit të përbashkët krishterë ballkanik.

Një tjetër kontribut i rëndësishëm i Papa Klementit XI ishte mbështetja që ai i dha diasporës arbëre në Itali, veçanërisht komuniteteve arbëreshe. Nën kujdesin e tij, komunitetet arbëreshe gjetën mbështetje për ruajtjen e gjuhës, zakoneve dhe riteve të tyre fetare. Ai dha urdhër që në seminarët arbëreshe të përfshihej mësimi i gjuhës shqipe dhe riteve lindore në mënyrë që të përgatiteshin misionarë për rikthimin në atdhe dhe për forcimin e katolicizmit ndër shqiptarë.

Papa Klementi XI, me ndërgjegjen e qartë për origjinën e tij arbëre, ishte i vetëdijshëm për rolin që mund të luante si udhëheqës shpirtëror për të ruajtur trashëgiminë e një populli që po luftonte për të mos humbur identitetin mes dy perandorive – osmane dhe perëndimore.

Vdekja e Papa Klementit XI më 19 mars 1721 shënoi fundin e një epoke, por trashëgimia e tij mbetet e gjallë. Ai nuk ishte vetëm një papë i dijes dhe i drejtësisë, por edhe një përfaqësues krenar i kombit arbër në qendër të botës katolike. Kontributi i tij për mbrojtjen e besimit dhe të identitetit të arbërëve përmes Kishës Katolike, përmes Kuvendit të Arbërit dhe ndihmës ndaj diasporës, e bën atë një figurë kryesore në përpjekjet për ruajtjen e një identiteti të krishterë arbër dhe sëbashku me të edhe të gjuhës dhe kulturës arbëre.

Sot, Papa Klementi XI përkujtohet jo vetëm si një udhëheqës i madh shpirtëror i Kishës, por edhe si një nga figurat më të ndritura që ka lidhur Shqipërinë me Vatikanin dhe me traditën e krishterimit perëndimor. Ai është dëshmi e qartë e rrënjëve të thella të arbërëve në historinë europiane dhe e rolit që kanë luajtur bijtë e këtij kombi në përmasat më të larta të qytetërimit.

Referenca për studim të mëtejshëm:

Zef Valentini, Shqiptarët dhe Selia e Shenjtë, Tiranë, 1940.

Giuseppe Schirò, Storia ecclesiastica degli albanesi d’Italia, Napoli, 1923.

Kolec Topalli, Kuvendi i Arbërit dhe roli i tij në ruajtjen e gjuhës shqipe, Studime Albanologjike, 2003.

Eshtna ndër eshtna ndër shtresa petkash të leshta!

by

Viola Isufaj/

Njeqind vjet me parë u lind shqiptari i pakohë, Martin Camaj “një vis të egër, ‘ku s’ka shkelë kurrë kamba e kalit’, kaq i thyeshëm ashtë ky vend. Dheu im âsht i përmendun për humneret e thella ndër banorët e malit e të fushës deri në dét. Mbramjeve atjè ndëgjohet klithma e grizhlës ndër kthetrat e shqipes e shpirti i sáj u flijohet hijevet. Atje lot drita në sytë e njerzve tash e parë e epshet s’i njeh kurrkush me emën. Shpagimi me gjak âsht, për shembull, gjarpën nën gúr e gjarpni vetë na qenka mende femne nën rubën e bardhë ose të kuqe. Në muzg atje secili prek ballin e vet e ndien ndër gishta fillin e jetës e gëzohet.”

Këtu, rrëzë Alpeve të Bavarisë, në Lenggries, 50 km larg Mynihut, në kufi me Austrinë, kam ardhur serish. Në këtë vend, në këtë shtëpi e kam njohur nga afër dhe vijoj ta takoj këtë grua të lartë, zonjën Erika Camaj, që, drejt të 90-tave të saj po jeton edhe tani me Martinin, për Martinin. Ngjyrat vagullohen ndonjë herë si në avull, njëlloj si në vendlindjen e tij të largët, Temalin e Dukagjinit. Këtu është pikënisja dhe përfundimi. Këtu jemi midis alpesh të Gjermanisë, rrethuar nga një nderim i jashtëzakonshem per Martin Camaj, mes ish studenteve të tij gjermanë, sot profesore te shquar te Evropes (qe vijne çdo vit në ditëlindjen e tij) – e ndihemi megjithate, mu në zemër të botës shqiptare!

Qetësia e Alpeve Bavareze, ka thirrur qetësinë tjetër, atë të humbur, ajo ka kërkuar një kohë të kaluar. Kronotopia camajane kthehet kësisoj në elementin strukturor të rrugës jetësore dhe të truallit të veprës letrare, dhe lidhet me qëllimin e Njeriut Camaj për të projektuar qenien dhe qenësinë shqiptare në hapësirën dhe në kohën e pafundme. Vetëm dyzetë e pesë minuta dhe po aq kilometra nga Mynihu i zëshëm dhe modern, Camaj e vjetëroi kohën dhe solli këtu një pjesë të Dukagjinit, Kosovës, jetës arbëreshe. I Urti Martin Camaj, në zemër ka bartur krejt botën shqiptare dhe mbi shpinë konseguencën e humbjes së udhës së drejtë; ka ndërtuar dhe jetësuar këtu në Alpe të Bavarisë mbamendjen historike e atë të qenësisë shqiptare. Emri dhe vepra e tij frymon, shpirtësia e tij ndihet kudo në shtëpi. Padyshim, që “Dashunija rrin këtu derisa hana të jesë”.