Nga Rafael Floqi /

Pas shpalljes së pavarësisë së Shqipërisë më 28 nëntor 1912, çështja e njohjes ndërkombëtare dhe e përcaktimit të kufijve të shtetit të ri shqiptar u bë një sfidë e ndërlikuar. Konferenca e Ambasadorëve në Londër (1913) njohu formalisht Shqipërinë si një shtet të pavarur, por pa përcaktuar qartë kufijtë e saj. Në këtë kontekst, shpërthimi i Luftës së Parë Botërore dhe ndërhyrjet e shteteve fqinje, veçanërisht Greqisë në jug të vendit, krijuan një situatë të re gjeopolitike. Marrëveshja e Korfuzit, e nënshkruar më 17 maj 1914 midis përfaqësuesve të Qeverisë së Princ Vidit dhe përfaqësuesve të popullsisë greke në Shqipërinë e Jugut (të vetëshpallurit përfaqësues të “Vorio-Epirit”), përbën një moment kyç në këtë histori të ndërlikuar.   

Rajoni i Epirit, që shtrihet në të gjithë Greqinë dhe Shqipërinë. Legjenda: *gri: Shkalla e përafërt e Epirit në antikitet *portokalli: Rajoni i Epirit te Juguti Jugut  *jeshile: Shkalla e përafërt e përqendrimit më të madh të Grekëve në “Veri-Epir”, në fillim të shekullit të 20-të *vijë e kuqe: Territori i Epirit Verior

2. Çfarë ishte Marrëveshja dhe Protokolli i Korfuzit?
Marrëveshja e Korfuzit ishte një akt politik dhe diplomatik që synonte zgjidhjen e konfliktit mes autoriteteve shqiptare të sapoformuara dhe lëvizjes separatiste të grekëve lokalë në jug të Shqipërisë të shtyrë nga Greqia  e cila kërkonte autonomi ose bashkim me Greqinë. Pas kryengritjeve të armatosura dhe presionit ndërkombëtar, përfaqësuesit e Princ Vidit ranë dakord që të njihnin një autonomi të brendshme për krahinat jugore (Gjirokastër, Himarë, Sarandë dhe Përmet), nën sovranitetin e shtetit shqiptar. Princ Vidi mbërriti në Shqipëri, në Durrës më 7 mars 1914. Qeveria që ai krijoi do të ushtronte detyrën e saj në kushte tepër të vështira ekonomike dhe politike dhe do të ndodhej nën kontrollin e presionin e drejtpërdrejtë të dy Fuqive: Italisë dhe Austro-Hungarisë. Një nga sfidat e para e më të mëdha me të cilat u përball që në fillim Princ Vidi, ishte lëvizja për të ashtuquajturën autonomi të “Vorio Epirit”. 

Qarqet shoviniste greke nxitën organizimin e një kongresi në Gjirokastër në 2 mars 1914. Ky kongres shpall autonominë e “Vorio-Epirit”, që sipas tij përfshinte Gjirokastrën, Sarandën, Delvinën, Përmetin, Himarën por edhe Korçën.

Për t’i dhënë zgjidhje kësaj situate të ndërlikuar, Vidi do të ndërhynte duke emëruar si komisar të jashtëzakonshëm për Shqipërinë e Jugut, oficerin holandez Tomson. Në emër të qeverisë së Vidit, ai shkoi në Korfuz ku do të zhvillonte bisedimet me përfaqësuesit vorio-epirotë. Kjo shënon fazën e parë të bisedimeve formale me autonomistët. Përfundimi i këtyre bisedimeve ishte në dëm të Shqipërisë, sepse në parim u pranua autonomi e këtyre krahinave. Qeveria e sapoformuar me në krye Turhan Pashë Përmetin, do t’i kundërshtonin lëshimet nga koloneli Tomson dhe i kërkoi Princ Vidit largimin e tij.

Fuqitë e Mëdha, si kompromis hartuan një projekt propozimesh, i cili kalonte caqet e lëshimeve të bëra nga pala shqiptare. Pas shumë bisedimesh do të arrihej të nënshkruhet marrëveshja që njihet në histori si Protokolli i Korfuzit më 17 maj 1914. Kjo marrëveshje u nënshkrua nga Komisioni Ndërkombëtar i Kontrollit, Mehdi Frashëri dhe përfaqësuesit e qeverisë vorio-epirote, Zografos dhe Karapanos. Protokolli përmbante 13 dispozita dhe një dispozitë të veçantë për Himarën. Ky protokoll në përmbajtjen e tij, nuk ndryshonte shumë nga projekt-programi i paraqitur nga përfaqësuesit vorio-epirotë.

Kjo autonomi përfshinte: Emërimin e nëpunësve vendorë grekë, Njohjen e gjuhës greke në administratë dhe arsim, Të drejtën për të ruajtur besimin fetar ortodoks, Një sistem të veçantë të drejtësisë dhe policisë lokale. 

3. Qëndrimi i Fuqive të Mëdha
Fuqitë e Mëdha (Britania, Franca, Rusia, Austro-Hungaria, Italia dhe Gjermania), që luanin një rol thelbësor në çështjen shqiptare, miratuan Marrëveshjen e Korfuzit si një kompromis për të shmangur përshkallëzimin e konfliktit në Jug. Ata e panë këtë marrëveshje si një mjet për të ruajtur integritetin territorial të Shqipërisë pa e provokuar Greqinë në një konflikt të hapur.

• Britania dhe Franca mbështetën marrëveshjen si pjesë e politikës së tyre për ruajtjen e status quo-së në Ballkan.
• Rusia, mbrojtëse e ortodoksisë dhe e interesave greke në rajon, ishte e prirur të favorizonte autonominë greke, por brenda kornizës shqiptare.
• Italia dhe Austro-Hungaria, që kishin interesa të forta në Shqipëri, e pranuan marrëveshjen me rezerva, por shpresonin se do të dështonte në praktikë, gjë që realisht ndodhi.

Në këtë studim kemi përfshirë edhe një qëndrim italian dhe francez mbi këtë marrëveshje që nxjerrin qartë në dukje interesat aneksioniste greke që vazhdojnë edhe sot.

4. Marrëveshja ose Protokolli i Korfuzit
Kjo situatë nuk mund të vazhdonte. Komisioni Ndërkombëtar i Kontrollit, i përbërë nga delegatë të gjashtë Fuqive të Mëdha, të cilat që në fillim kishin tentuar me mjetet joefektive në dispozicion të tyre të rivendosnin rendin, më në fund arritën një armëpushim nga Qeveria e Përkohshme e Epirit të Veriut. 

Për të shmangur rifillimin e armiqësive, ata e konsideruan veten të detyruar të përmbushnin sa më shumë të ishte e mundur pikëpamjet e popullsive epirote në lidhje me vendbanimet e veçanta që ata kërkonin, si dhe ato të Qeverisë Shqiptare. Duke marrë më parë autorizim nga Qeveritë që përfaqësonin, ata ftuan Kristaqi-Zografos dhe Karapanos në një Konferencë në Korfuz me këtë qëllim, ku u arritën disa vendbanime të veçanta në lidhje me territoret e Provincave të Korçës dhe Gjirokastrës. 

Duke rezervuar të drejtën e Qeverisë Shqiptare për të emëruar dhe shkarkuar guvernatorët dhe zyrtarët e lartë të këtyre provincave, në marrëveshje me Komisionin Ndërkombëtar të Kontrollit, kjo zgjidhje i dha Epirit të Veriut një statut të veçantë që pothuajse arrinte në autonomi lokale. Megjithatë ekzekutimi dhe zbatimi i këtyre dispozitave u vunë nën garancinë e Fuqive të Mëdha. Lufta Botërore i pengoi Fuqitë e Mëdha të jepnin pëlqimin e tyre formal për këto dispozita, të cilat u hartuan më 17 maj 1914. Është mirë të theksohet se Konferenca e Korfuzit kishte arritur vendimet e saj vetëm me miratimin e plotë të Princit të Wied, bazuar në një vendim të Këshillit të Ministrave, dhe se Shqipëria përfaqësohej nga një delegat i cili, me nënshkrimin e tij, miratoi vendimet në fjalë. 

Prandaj, rrjedh se Qeveria Shqiptare, si dhe Fuqitë e Mëdha, pranuan se Epiri i Veriut kishte të drejtë për një qeveri të veçantë që do ta vendoste atë në një pozicion të privilegjuar në lidhje me pjesën tjetër të vendit. Së fundmi, mund të shtohet se, për t’u lejuar myslimanëve që emigruan pas persekutimeve të vitit 1914 të ktheheshin në shtëpitë e tyre dhe për t’i mbrojtur ata nga çdo agresion i mëtejshëm, Fuqitë e Antantës i kërkuan Greqisë të ripushtonte rajonet që ajo ishte thirrur të largohej pas përcaktimit të kufirit greko-shqiptar në vitin 1913.

5. Rezervat italiane në lidhje me Epirin e Veriut
“Pikëpamja e Delegacionit Italian mbi çështjen e pretendimeve greke në Shqipëri, siç u konstitutua në vitin 1913, është se kufijtë e vendosur nga Protokolli i Firences duhet të respektohen për arsyet e mëposhtme: 

1. Distrikti është i banuar nga një shumicë shqiptare, si racore ashtu edhe gjuhësore, siç u vërtetua nga Komisioni Ndërkombëtar i emëruar në vitin 1913 për të verifikuar në vend aspektin etnik të këtyre provincave. 

2. Statistikat e ofruara nga Delegacioni Italian vërtetojnë se krahasimi midis myslimanëve dhe të krishterëve është në favor të së parëve, nëse merren parasysh emigrantët, të cilët u larguan nga vendi si rezultat i trazirave të vitit 1914, dhe një numër i madh i të cilëve do të kthehen sapo të vendoset një qeveri e drejtë. Për më tepër, një pjesë e madhe e popullsisë së krishterë është shqiptare në ndjenjën kombëtare, siç mund të shihet nga formimi i shoqërive shqiptare jashtë vendit. 

3. Ngjarjet e vitit 1914 nuk mund të merren si një zbulim i vullnetit popullor në favor të dëshirave greke për arsyet e deklaruara tashmë në Komision dhe të regjistruara në procesverbalet. Nga ana tjetër, një argument kundër aneksimit nga Greqia mund të gjendet në mizoritë e kryera në të njëjtën kohë kundër atyre banorëve – myslimanë ose jo – që ishin me ndjenja shqiptare. 

4. Shqiptarët në disa raste kanë provuar përkushtimin e tyre ndaj idesë kombëtare dhe ndaj gjuhës së tyre me anë të kryengritjeve kundër autoriteteve osmane, me qëllim fitimin e autonomisë në ato ndarje administrative brenda të cilave ata zotëronin shumicën. 

5. Dallimet fetare në këtë vend nuk çojnë në mosmarrëveshje nga pikëpamja kombëtare. Kjo mund të shihet si në Shqipërinë Veriore ashtu edhe në atë Jugore, ku myslimanët janë të përzier me katolikë dhe ortodoksë. Propaganda që vjen nga jashtë mbështetet shumë dobët nga rivaliteti lokal që është i pashmangshëm midis të gjitha racave. 

6. Pjesa më e madhe e pronës tokësore është në duart e myslimanëve shqiptarë. 

7. Jeta ekonomike e vendit do të prishej plotësisht nëse do të privohej nga qendrat e saj, përkatësisht nga qytetet kryesore të këtij rrethi. Argumenti kulturor nuk mund të ngrihet kundër Shqipërisë, sepse administrata osmane nuk u ka lejuar kurrë shqiptarëve institucionet e tyre arsimore.

8. Ky ishte një nga privilegjet që Patriarkana Greke në Kostandinopojë e ruante me shumë xhelozi, siç mund të shihet nga përpjekjet e shteteve të tjera ballkanike për t’u çliruar nga propaganda arsimore greke. 

9. As refuzimi i trashëgimive nuk është një provë e vlefshme e ndjenjës kombëtare. Kjo ishte një nga masat e miratuara nga autoritetet kishtare ortodokse greke me qëllim parandalimin e themelimit të shkollave shqipe në këto rrethe. 

10. Nga dokumentet diplomatike që lidhen me Konferencën e Ambasadorëve në Berlin në vitin 1880, duket se Qeveria Greke vendosi më pas si kufi racor për pretendimet e tyre një vijë që ndryshon shumë pak nga kufiri i Protokollit të Firences. Vija e vizatuar nga Ambasadorët ndoqi rrjedhën e Kalamas. Bazat etnike mbi të cilat u bazua ky vendim janë po aq të vlefshme edhe sot. 

11. Në mbështetje të të gjitha këtyre argumenteve, Delegacioni Italian tërheq vëmendjen për një botim francez. Ministere de la Guerre (Komisioni Gjeografik i Shërbimit Gjeografik të Ushtrisë) nxori në vitin 1915 një broshurë të titulluar “Njoftim mbi Shqipërinë dhe Malin e Zi”, e cila konfirmon pikëpamjen italiane. Një hartë që tregon racat dhe fetë është bashkangjitur [shih hartën nr. 6 në faqen 99], sipas së cilës banorët grekë formojnë vetëm dy grupe të vogla në afërsi të Gjirokastrës dhe Delvinës – gjë që, në fakt, është e vërteta e saktë e çështjes. Rëndësia e kësaj dëshmie nuk mund të mohohet.”

6. Arsyeja Ushtarake. Prezantimi i kapitenit francez i anijes Conz
“Do të doja t’i tregoja Komisionit se arsyet që e shtyjnë Greqinë të pretendojë vijën bregdetare që shtrihet nga Vlora në Korfuz janë ushtarake. Greqia nuk mund të nxitet nga nevojat e emigrimit, as nga arsyet etnike dhe tregtare. Lidhur me emigrimin, nëse Greqia merr territoret që kërkon në Traki, Maqedoni, Azi të Vogël dhe Dodekanez, emigrimi i saj nuk do të përqendrohet në këtë pjesë të vogël të vijës bregdetare që shtrihet nga Vlora në Korfuz. 

Nga pikëpamja etnike, popullsia e të gjithë këtij rajoni, siç munda ta vërej gjatë muajve të gjatë që kalova atje, është tërësisht shqiptare. Këta shqiptarë janë ortodoksë dhe për këtë arsye, ata kanë tendencë t’i konsiderojnë si grekë. Arsyeja e tretë që mund ta kishte përcaktuar Greqinë do të ishte kërkimi i një dalje në det. Megjithatë, një vështrim në konformacionin gjeografik të Greqisë e përjashton këtë hipotezë. Në të vërtetë, ky vend, i cili tashmë ka kaq shumë dalje në det, nuk mund të nxitet nga ideja e krijimit të një tjetre në këtë copë të vogël bregdeti. 

Arsyeja tregtare gjithashtu duhet të hidhet poshtë. Bregu është shumë malor, nuk ka rrugë komunikimi me brendësinë, zona e brendshme nuk është e pasur, nuk ka porte përgjatë bregdetit. Prandaj, kërkimi për një dalje tregtare në këtë pikë shumë të çuditshme krahasuar me Greqinë duhet të hidhet poshtë. 

Kështu, mbete arsyeja ushtarake. Ky është thelbi i çështjes. Korfuzi në fakt ndodhet aq afër bregdetit sa dy hyrjet veriore dhe jugore komandojnë një bazë të madhe në të cilën flota më e fuqishme në botë do të gjente të gjitha lehtësitë e mundshme. Pa u kthyer më tej, mjafton të kujtojmë këtu se, “Nga Raporti (me shtojca) i paraqitur Këshillit Suprem të Aleatëve nga komisioni i ngarkuar me studimin e çështjeve territoriale që kishin të bënin me Greqinë.. Gjatë luftës, përpara se Greqia t’u bashkohej Aleatëve, Kajzeri e kishte bërë Korfuzin një bazë nëndetësesh të fuqishme dhe kur Greqia erdhi me ne, Flota Franceze ishte në gjendje ta përdorte Korfuzin për të ndihmuar Italinë në rast të një beteje detare me austriakët në Adriatik. Që kjo bazë të marrë vlerën e saj të plotë, është e nevojshme të kontrollohen hyrjet dhe daljet, domethënë, kontrolli i detit si në veri ashtu edhe në jug të ishullit. T

ani ky kontroll nuk mund të jetë absolut nëse nuk ka pushtimin e bregdetit. Në vitin 1916 pata nderin të transportoja Princin Aleksandër të Serbisë nga Italia në Korfuz. Kalova nëpër Kanalin e Veriut. Në Korfuz vizitova admiralin francez, mendimin e të cilit jam i lumtur ta kujtoj këtu. “Keni bërë”, më tha ai, “një pakujdesi të madhe duke kaluar nëpër kanalin e veriut sepse, duke mos zotëruar bregdetin e Himarës, ne bëjmë të mos i mbajnë qasjet për në bazë në anën veriore.” 

Vetëm pak muaj pasi u mor kontrolli absolut i hyrjes veriore, në bashkëpunim të ngushtë me aleatët tanë francezë, Italia arriti të pushtonte ushtarakisht Portin e Palermos dhe Sarandën dhe kështu të parandalonte nëndetëset gjermane të strehoheshin në këtë rrugë pa krye që shtrihet përgjatë bregdetit të Vlorës deri në Korfuz. Kur aleatët të mos jenë më në Korfuz, baza do të jetë ende madhështore, por do t’i mungojë diçka për të qenë e plotë. Kjo diçka është bregdeti që Greqia po kërkon sot. Nëse Greqia e merr këtë bregdet që po kërkon, baza e Korfuzit do të bëhet e plotë. Si pasojë, kushtet strategjike në hyrje të Adriatikut do të jenë më të këqija për Italinë sesa para luftës. Kjo është arsyeja pse Italia nuk mund ta injorojë këtë çështje nga një këndvështrim ushtarak. 

Nëse, në fakt, një bazë e fuqishme vendoset në këtë mënyrë në hyrje të Adriatikut, vendi ynë do të duhet të marrë masa paraprake dhe, pikërisht në momentin kur të gjithë po përpiqen të zvogëlojnë armatimet, do të detyrohet të bëjë shpenzime të reja ushtarake. Nëse bregdeti i Vlorës në Korfuz i jepet atij që zotëron Korfuzin, e gjithë kjo do të përfaqësojë një kërcënim. Nëse, përkundrazi, Bregu i Himarës u lihet shqiptarëve, ky zotërim nuk do të përbëjë kërcënim për Greqinë. Interesi ynë nuk është të vendosemi në bregdet, por vetëm të parandalojmë që e njëjta fuqi të zotërojë si Korfuzin ashtu edhe bregdetin që e bën Korfuzin një bazë të fuqishme.”

7. Pasojat dhe dështimi i Marrëveshjes
Marrëveshja nuk u zbatua kurrë plotësisht. Vetëm disa javë pas nënshkrimit të saj, shpërtheu Lufta e Parë Botërore dhe Shqipëria u pushtua nga ushtritë e huaja, ndërsa qeveria e Princ Vidit u rrëzua. Greqia, duke shfrytëzuar situatën, pushtoi ushtarakisht Jugun e Shqipërisë në fund të vitit 1914, duke shpërfillur marrëveshjen dhe duke e trajtuar atë si një bazë për pretendime territoriale. Në vitet pasuese, çështja e “Vorio-Epirit” u përdor nga Greqia si argument për të kërkuar aneksimin e Jugut të Shqipërisë, ndërsa Shqipëria insistonte në anulimin e marrëveshjes si të pavlefshme dhe të imponuar.

8. Vlerësime historike
Menjëherë pas shpërthimit të Luftës së Parë Botërore (korrik 1914), situata në Shqipëri u bë e paqëndrueshme dhe pasoi një kaos politik. Kur vendi u bë i ndarë në një numër qeverish rajonale, Princi Wilhem u largua nga vendi në shtator 1914. Më 27 tetor, pas aprovimit nga Fuqitë e Mëdha, ushtria greke u fut përsëri në Epirin e Veriut. Qeveria e Përkohshme e Epirit të Veriut zyrtarisht pushoi së ekzistuari, duke deklaruar se ajo kishte përmbushur objektivat e saj. Rajoni de facto i është aneksuar Greqisë deri në gjysmën e dytë të vitit 1916,, kur trupat italiane dëbuar ushtrinë greke nga zona. 

 9. Periudha ndërluftarake dhe anulimi i Protokollit
Në vitin 1921 Protokolli i Korfuzit u anulua gjatë Konferencës së Ambasadorëve dhe Epiri i Veriut iu dha përfundimisht shtetit shqiptar. Sidoqoftë, përpjekjet për të rivendosur një Epir autonome Veriore vazhduan. Më 1921 qeveria shqiptare, gjatë hyrjes së vendit në Lidhjen e Kombeve, u angazhua të mbrojë të drejtat e pakicave brenda territorit të saj, të cilat u ratifikuan nga Parlamenti lokal vitin e ardhshëm. Sidoqoftë, këto të drejta u dhanë brenda një zone shumë më të kufizuar në krahasim me Protokollin, i cili përfshinte vetëm disa fshatra në rajonet e Himarës, Gjirokastrës dhe Sarandës, dhe asnjë nga qytetet kryesore. Shumë historianë e shohin Marrëveshjen e Korfuzit si një përpjekje të dështuar për kompromis, por njëkohësisht si dëshmi e dobësisë politike dhe diplomatike të shtetit shqiptar në atë kohë. Ajo u nënshkrua në kushte presioni dhe mungese përkrahjeje të brendshme. Megjithatë, fakti që ajo u njoh nga Fuqitë e Mëdha si një zgjidhje e përkohshme, tregon se ata ishin më shumë të interesuar për stabilitetin rajonal sesa për të drejtën kombëtare të shqiptarëve.

10. Konkluzion
Marrëveshja e Korfuzit është një nga dokumentet më të diskutueshme të historisë së marrëdhënieve shqiptaro-greke. Ajo ilustron dilemat mes autonomisë kulturore dhe integritetit shtetëror, mes presioneve ndërkombëtare dhe aspiratave kombëtare. Pavarësisht se nuk u zbatua, ajo u përdor si kartë politike nga pala greke për dekada dhe vazhdon të ketë jehonë në debatet rreth të drejtave të minoriteteve dhe kufijve historikë.

Në fund të ditës, qëndrimi i Fuqive të Mëdha tregon se në Ballkan, kombet e vegjël shpesh ishin objekt loje mes interesave të mëdha, dhe kompromiset e dhimbshme ishin pjesë e mbijetesës së tyre.