Dr. Nikollë Loka/

Në historinë e zhvillimit kombëtar të shqiptarëve, arsimi ka luajtur një rol thelbësor si bartës i vetëdijes etnike. Që nga periudha mesjetare, në viset shqiptare ekzistonte një traditë arsimore që lidhej ngushtësisht me kishën katolike, e cila në bashkëpunim me Selinë e Shenjtë kishte shtrirë ndikimin e saj përmes shkollave, seminareve dhe misioneve fetare. Kjo traditë, e ndërprerë pjesërisht nga pushtimi osman, u ringjall dhe u ruajt në trevat veriore, duke e bërë arsimin katolik një instrument kyç për ruajtjen e gjuhës dhe identitetit etnik. 

Gjatë sundimit osman, kur përdorimi i gjuhës shqipe në jetën publike dhe institucionale ishte i ndaluar, arsimi katolik përbënte një përjashtim domethënës. I organizuar nga dioqezat dhe misionet françeskane në bashkëpunim me Kongregacionin e Propagandës Fide, arsimi katolik në gjuhën shqipe jo vetëm që mbijetoi në kushte të vështira, por edhe u kthye në mjet për kultivimin e gjuhës, formimin e vetëdijes etnike dhe ruajtjen e trashëgimisë kulturore e shpirtërore. 

Qysh në periudhat e hershme të zhvillimit historik të kombit shqiptar, ekzistonte në mes të fiseve të ndryshme ideja e një etniciteti të përbashkët, e përcaktuar nga disa faktorë si: gjuha, doket e zakonet e dallueshme nga ato të popujve fqinj. Këtë tipar karakteristik e ka vënë në dukje edhe studiuesi i njohur i kombeve dhe nacionalizmave Erich Hobsbawm, i cili thekson se “shqiptarët janë popull me vetëdije protonacionale të padiskutueshme”. Pikërisht ky protonacionalizëm e mbajti të bashkuar etninë shqiptare dhe, duke u përshtatur me zhvillimet e kohës, kultivoi një vetëdije të qartë për territorin ku jetonin shqiptarët dhe për gjuhën që flisnin. 

Formimi i një vetëdije të përbashkët etnike u pengua nga sistemi osman i miletit, i cili e barazonte përkatësinë fetare me atë kombëtare”. Te fqinjët tanë ballkanas, ky sistem lejoi formimin gradual të vetëdijes së grupeve etnolinguistike, të cilat, përmes një përpunimi të ngadaltë, me pikënisje nga gjuha dhe feja, arritën të afirmoheshin në një fazë të hershme të protonacionalizmit. Ndërsa te shqiptarët, ndarja e tyre në tri milete të ndryshme sipas besimit, ua mohonte atyre kombësinë, duke i quajtur “turq”, “rum” (grekë) dhe “latinë”. Gjuha e mësimit që shqiptarët frekuentonin në shkolla ishte turqishtja për myslimanët; greqishtja për të krishterët ortodoksë; italishtja për katolikët. Në kushtet e ndarjes fetare dhe shtypjes gjuhësore, arsimi katolik në gjuhën shqipe u bë një akt i rezistencës kulturore. 

Etnizimi i fesë dhe etnizimi i gjuhës 

Etnizimi i fesë dhe i gjuhës i referohet procesit përmes të cilit feja dhe gjuha lidhen ngushtësisht me identitetin etnik të një populli. Në rastin e Shqipërisë gjatë shekujve XV-XIX, klerikët katolikë luajtën një rol të rëndësishëm në këto procese, duke e lidhur fenë dhe gjuhën shqipe me përkatësinë etnike shqiptare.

Kisha katolike e lejoi përdorimin e gjuhës shqipe në shërbesa dhe në botimin e librave fetarë dhe shkencorë. Ka prova se gjuha shqipe shkruhej që në periudhën e Skënderbeut, kancelaria e të cilit përbëhej nga prelatë të njohur. Për atë periudhë mendohet se janë zbuluar katër shkrime në gjuhën shqipe, ku Formula e pagëzimit është pranuar nga të gjithë studiuesit si shkrimi i parë shqip. 

Shkrimi e kthen gjuhën e folur të një populli në gjuhë kulture dhe krijon kushtet për themelimin e shkollave në atë gjuhë. Nëse ato shkolla në periudhën e Skënderbeut vazhdonin ende në latinisht, të dhënat tregojnë për përdorimin e shqipes gjatë mësimit të latinishtes, që mund të konsiderohet si fillimi i shkëputjes së arbërve nga përdorimi i gjuhëve dominante të kohës, duke zgjeruar në mënyrë graduale përdorimin e shqipes drejt sferave që kontrollonin ato gjuhë. 

Në kohën kur osmanët dhe kisha ortodokse greke e kishin ndaluar shkrimin në shqip, kisha katolike e zhvilloi mësimin në gjuhën amtare, duke ndihmuar që shqiptarët katolikë ta kuptonin fenë në këtë gjuhë. 

Autorët e qarkut kulturor katoliko – verior të shekujve XVI-XVIII, e kuptuan se feja, ndonëse element identitar, nuk mjaftonte për të mbrojtur dhe ruajtur identitetin shqiptar në kushtet e reja historike të një realiteti shumëfetar, ndaj i dhanë gjuhës rolin qendror në formimin e vetëdijes etnike. Të paktën nga shekulli i shtatëmbëdhjetë, klerikë katolikë vendës dhe misionarë ndihmuan në përkthimin dhe botimin e literaturës fetare në gjuhën shqipe, gjë që, në kombinim me lëvizjet antiosmane të popullsisë, nxiti një proces të brendshëm kulturor të vetëdijësimit (diferencimit). Përpjekjet e autorëve të shekujve XVI-XVIII për lëvrimin dhe përhapjen e gjuhës shqipe, duhen konsideruar si shfaqje të vetëdijes shqiptare, mjaft kohë përpara Rilindjes Kombëtare të shqiptarëve. Gjon Buzuku, Pjetër Budi, Frang Bardhi dhe Pjetër Bogdani etj, duke shkruar në gjuhën shqipe dhe duke nxjerrë në pah rëndësinë e saj për bashkësinë që i përkisnin, kontribuan në etnizimin e gjuhës, një hap i rëndësishëm drejt vetëdijes kombëtare, pasi në rastin shqiptar, ishte gjuha ajo që arriti të ushqejë një ideologji të vërtetë kombëtare. 

Për shkak të rritjes së ndërgjegjes etnike dhe kulturore të shqiptarëve, sidomos nga gjysma e dytë e shekullit XVI, identiteti etnik nisi të ndërlidhej gjithnjë e më shumë me përkatësinë gjuhësore dhe kulturore. Në këtë periudhë, kisha katolike shqiptare nuk ishte thjesht një institucion fetar, por luante një rol qendror në jetën shoqërore, kulturore, madje dhe politike të shqiptarëve. Prandaj përfaqësimi i saj përmes klerikëve vendas u pa si një mjet për të ruajtur dhe afirmuar identitetin shqiptar. Në atë kohë, shpesh i dërgoheshin kërkesa Selisë së Shenjtë, për të tërhequr misionarët raguzanë ose dalmatinë dhe për të emëruar ipeshkvinj vendas në vend të tyre. Shqiptarët e perceptuan praninë e ipeshkvijve dhe misionarëve të huaj (kryesisht raguzanë e dalmatinë) si të huaj për ndjeshmëritë, zakonet dhe, sidomos për gjuhën shqipe, që po fillonte të shihej si përbërësi më dallues i kombësisë. Që në vitin 1577, krerët e Lezhës i dërguan një letër Romës në mbështetje të një kandidati për ipeshkëv, duke theksuar se ai ishte i dashur për banorët e zonës, pasi “ishte lindur dhe rritur në të njëjtin komb … i përkiste të njëjtit komb shqiptar”. Termi “bir i kombit shqiptar” përdoret si argument legjitim dhe bindës për emërimin e një ipeshkvi, gjë që tregon se përkatësia etnike ishte një kriter i vlerësuar nga popullsia vendase. Ky rast përbën një dëshmi historike me vlerë të madhe, sepse është një burim i drejtpërdrejtë që tregon për përdorimin e termit “komb shqiptar” në një dokument të vitit 1577. 

Sërish në vitet 1602 dhe 1603, ipeshkvinjët shqiptarë, të lindur në vend, së bashku me klerin lokal u paraqitën Papa Klementin VIII dhe kardinalëve me ndikim kërkesa, për të mos pasur priftërinj raguzanë në famullitë e tyre pasi, siç thonin ata “ishin të një kombi të huaj, të një gjuhe të huaj, të zakoneve të huaja”. Termat “komb i huaj”, “gjuhë e huaj”, “zakone të huaja” tregojnë për një vetëdije të qartë për përkatësinë shqiptare dhe për dallimin e saj nga të tjerët.

Strategjia misionare e Propagandës Fide, e orientuar drejt kombësive, ndikoi në mënyrë të thellë në formimin intelektual të misionarëve dhe në mënyrën se si ata ndërvepronin me komunitetet e tyre etnike. Vetëm pak vite më vonë, Pjetër Mazreku, Kryeipeshkëv i Tivarit (1624–1634) dhe Administrator Apostolik i Serbisë (1634–1642), mbështeti formësimin e katolicizmit shqiptar në lidhje me universalitetin katolik, por të dalluar nga katolicizmi sllav, i njohur në atë kohë si “ilirizëm”. Mazreku bën një dallim të vetëdijshëm midis katolicizmit shqiptar dhe atij të sllavëve të jugut. Kjo është me rëndësi të veçantë, në një kohë kur territori shqiptar ndodhej në kontakt të ngushtë me kulturat dhe strukturat kishtare sllave, të cilat mund të ushtronin ndikim mbi popullsinë shqiptare. Ai e kuptoi se ruajtja e katolicizmit shqiptar ishte e lidhur pazgjidhshmërisht me ruajtjen e identitetit etnik dhe gjuhësor. 

Nuk është rastësi që një numër gjithnjë në rritje i murgjve të misioneve katolike të Mezzojuso-s dhe Grotaferratës, të dërguar nga Propaganda Fide në Shqipëri, ishin me origjinë shqiptare dhe ky fakt padyshim u ndihmoi atyre të integroheshin më mirë në mjedisin e ri. Nga ana tjetër, për shkak të mungesës së klerit vendas dhe nivelit të ulët arsimor të tij, Selia e Shenjtë mori vendimin që në trevat shqiptare të dërgoheshin misionarë të huaj, të cilët duhej të mësonin gjuhën shqipe. Si pjesë e veprimtarisë së tyre, pranë misioneve u hapën edhe shkollat e para në gjuhën shqipe. Në një relacion drejtuar Kongregatës së Propagandës më 27 mars 1638, nënprefekti i Misioneve Françeskane në Shqipëri, Fra Kerubini, shkruan se “në Zadrimë, Pdhanë, Mirditë, Pukë dhe në Gash qëndrojnë misionarët dhe ndihmësit e tyre, ndër të cilët pesë a gjashtë tashmë kanë mësuar gjuhën shqipe dhe kanë filluar të predikojnë, të japin mësim dhe të rrëfejnë pa ndihmën e përkthyesit”. Kushti që misionarët e huaj të mësonin shqipen ishte thelbësor për efikasitetin e tyre në terren. Ky fakt tregon se përhapja e besimit nuk mund të realizohej në mënyrë të qëndrueshme pa njohjen e gjuhës vendase. 

Hapja e shkollave në gjuhën shqipe pranë misioneve tregon për një ndërveprim të rëndësishëm midis arsimit dhe misionarizmit. Këto shkolla përbënin jo vetëm një mjet për përhapjen e fesë, por edhe një nxitje për formimin kulturor, duke kontribuar në ruajtjen dhe zhvillimin e gjuhës dhe identitetit shqiptar. 

Fat i madh për kombin dhe kulturën shqiptare qe ardhja në krye të Kishës Katolike e Papë Klementi XI, origjina e të cilit ishte nga një familje e njohur në Itali, e Albanëve me origjinë shqiptare. Ai i dha jetë asaj që disa studiues arbëreshë e kanë quajtur Rilindja Arbëreshe, e cila sipas tyre ka paraprirë Rilindjen Kombëtare, fillimet e të cilës nisin në vitet ’30 të Shtatqindës me ngritjen e seminareve italo-shqiptare të Kalabrisë(1732) dhe të Siçilisë(1734). Në fakt Rilindja Albani është më tepër një rizgjim kulturor dhe kombëtar ndërmjet dy brigjeve, i komunitetit arbëresh në Itali dhe i shqiptarëve. 

Papa Klementi XI hapi katedrën e gjuhës shqipe në Romë, ku ka dhënë mësim Françesko Maria da Leçe, autori i gramatikës së parë shqipe. Ai ishte nismëtari dhe ideologu i Kuvendit të Arbnit, që u bë bë pikënisje e një lëvizje të pandërprerë të “shqiptarizimit” të funksioneve dhe kuadrove kishtare, si dhe një forcë mbështetëse për proceset shoqërore që ndodhën gjatë Rilindjes Kombëtare. Mësimi i shqipes për misionarët u bë i detyrueshëm dhe ata ishin duhet të kalonin në provim para Prefektit të Urdhërit, para se të fillonin veprimtarinë misionare. Kuvendi porositi që nxënësit shqiptarë të cilët i mbaronin studimet në Kolegjin e Propagandës së Fesë “janë të detyruar të kthejnë sa më parë që të jetë e mundur në atdhe për të dhënë ndihmesën e tyre aq të nevojshme baritore për besimtarët në vendin e tyre. 

Në Kuvendin e Arbnit, për herë të parë u përdor termi “atdhe” në kuptimin e “tokë kombëtare” dhe termi “shqiptar” në kuptimin etnik, në shprehjen “gjuha e shqiptarëve”. Kuvendi vendosi që mësimi i fesë të bëhej në gjuhën shqipe, me qëllim që populli ta kuptonte përmbajtjen e doktrinës fetare. Kjo e ktheu shqipen në mjet zyrtar mësimor brenda një strukture të organizuar kishtare. Vendimet e atij Kuvendi ndikuan që arsimi shqip të hynte në një fazë të re, atë të masivizimit, që nuk nënkuptonte vetëm shtimin e numrit të shkollave e të nxënësve, por edhe përfshirjen e komuniteteve të tëra në predikime dhe edukimin fetar në gjuhën amtare. 

Ndikimi i arsimit katolik për rritjen e vetëdijes kombëtare 

Shkollat që zhvillonin mësim në shqip ndihmuan në lindjen e një ndjeshmërie të re se përkatësia kombëtare nuk buron nga feja, por nga gjuha dhe origjina e përbashkët. Gjatë kësaj kohe, klerikët katolikë shkruan dhe botuan tekste fetare dhe didaktike në gjuhën shqipe, duke ndihmuar në ruajtjen dhe përhapjen e shqipes së shkruar, por edhe formimin e një vetëdije të re se shqipja mund të jetë gjuhë e shkollës, e fesë dhe e jetës intelektuale. 

Sipas modelit teorik të Miroslav Hroch nacionalizmi shqiptar e nisi rrugëtimin e tij në trajtën e një “albanizmi”elitar, të përfaqësuar nga një rreth i ngushtë intelektualësh të përkushtuar ndaj studimit të gjuhës shqipe. Këta mendimtarë që gjendeshin në gjirin e kishës katolike, fillimisht e artikuluan idenë e ekzistencës së kombësisë shqiptare, pa ndërmarrë përpjekje të strukturuara për ta përhapur këtë ide përtej qarqeve intelektuale katolike ku bënin pjesë. Si detyrë parësore, kisha katolike kishte zhdukjen e paditurisë në rradhët e klerit, duke ngritur shkolla fillore dhe të mesme shqipe që do të përgatisnin klerikë të arsimuar, si në Stubëll (1584), Himarë (1627), Kurbin (1632), Pdhanë(1638), Blinisht(1639), Velë(1653), Orosh, Grudë, Selcë të Kelmendit, Hot etj. 

Në vijim, për shkak të zhvillimeve politike dhe shoqërore, disa prej këtyre albanistëve u përpoqën të ndikonin mbi një pjesë të popullsisë, me qëllim që t’i sillnin asaj “civilizimin” dhe ta ndërgjegjësonin për përkatësinë e saj ndaj kombit. Koncepti i “civilizimit” që promovonin ata nënkuptonte një model europian të qytetërimit: shkrim-lexim, vetëdije kombëtare, përkatësi në një gjuhë dhe kulturë të përbashkët dhe u realizua me shtimin e numrit të shkollave fillestare në vend dhe dërgimin e sa më shumë studentëve për studime të larta jashtë vendit. 

Pas vitit 1750, shkolla katolike ishte kthyer në një institucion të qëndrueshëm në të gjitha dioqezat shqiptare, në përputhje me udhëzimet e përcaktuara nga Kongregata e Propagandës Fide. Në këtë periudhë vepronin shkollat pranë të gjitha dioqezave, që u shndërruan në qendra të rëndësishme arsimore edhe për komunitetin, pasi fëmijët e shkolluar ua mësonin të vetëve leximin dhe shkrimin shqip në shtëpitë e tyre. Duke qenë institucione arsimore të veçanta që përgatisnin klerikë të ardhshëm, shkollat kishin një numër të kufizuar fëmijësh, por gjithnjë në numër më të madh se sa ishin nevojat, pasi kandidatët për klerikë përzgjidheshin mbi bazën e kritereve rigoroze, vetëm në mesin e atyre që shfaqnin vokacion për t’iu përkushtuar karrierës kishtare. Nxënësit më të mirë, pas mbarimit të arsimit fillestar në këto shkolla, u dërguan për studime të larta, kryesisht në Itali. Gjatë gjithë viteve të funksionimit, nga kolegjet ilirike të Loretos e të Fermos u diplomuan mbi 200 studentë dhe nga Kolegji i Propagandës së Fesë 197 të tjerë, që u kthyen në vend si priftërinj dhe prej tyre disa u bënë kryeipeshkëvinj, ipeshkëvinj, vikarë apostolikë dhe mësues në shkollat katolike shqipe. Shtimi i klerikëve të shkolluar vendas, emërimi i ipeshkvinjve me origjinë shqiptare dhe hapja e shkollave në gjuhën shqipe kishin një rol të shumëfishtë në jetën fetare, kulturore dhe kombëtare të shqiptarëve katolikë. 

Kalimi nga albanizmi kulturor në albanizëm politik – Arsimi katolik shqip gjatë Rilindjes kombëtare

Në vijim, sipas modelit të Miroslav Hroch nacionalizmi shqiptar nga kulturor kaloi në politik, por kufiri midis kulturorit dhe politikut nuk është gjithmonë lehtësisht i përcaktueshëm, dhe, siç do të shihet, afirmimi i albanizmit zakonisht shoqërohej me një kërkesë, nëse jo politike, të paktën sociale. Në kapërcyell të shekujve XVIII-XIX, kërkesat politike dhe aspiratat revolucionare vizualizuan transformimin në shtete-komb, të kombeve kulturore që ishin formuar nga reflektimi mbi gjuhën, gjeografinë e re simbolike dhe historiografinë iluministe. Kleri katolik shqiptar ndoqi me vendosmëri rrugën e kërkimit të identitetit kombëtar shqiptar, të lidhur me mitin themelues të Skënderbeut, gjuhën kombëtare dhe lidhjet me Evropën. 

Duke u mbështetur në një traktat treshekullor me Perandorinë Osmane që i jepte privilegjin e “ndërtimit dhe riparimit të kishave, institucioneve fetare dhe shkollave katolike”, Austro-Hungaria filloi të rriste numrin e shkollave të saj për shqiptarët. Vjena mbështeti veprimin e Selisë së Shenjtë për të forcuar dhe përhapur ndikimin katolik në Shqipëri. Interesi austro-hungarez shtrihej në nxitjen e lëvizjes shqiptare; ku së pari popullsitë katolike dhe më pas ato myslimane e ortodokse do të angazhoheshin për pavarësi etnokulturore, pastaj edhe për pavarësi politike. 

Me interes të veçantë u pa nga Vjena dhe Vatikani ndërtimi në Shkodër i Seminarit të Jezuitëve në vitin 1858, pastaj tre vjet më vonë, më 1861 edhe të Seminarit Françeskan. Në vitin 1877 u hapën në Shkodër Kolegji Saverian, Seminari i Motrave Françeskane dhe ai i Motrave Stigmatine. Deri në vitin 1886 ishin themeluar 14 shkolla, ku vetëm në Shkodër funksiononin 5 prej tyre me gjithsej 32 mësues dhe 1200 nxënës, duke përfshirë Kolegjin e Françeskanëve me 10 nxënës, Kolegjin e Jezuitëve me 400 nxënës, Shkollën e Motrave Stigmatine me 200 nxënëse, Kopshtin e Motrave Servite me 300 nxënës, të gjitha institucione arsimore katolike me mësues klerikë dhe murgesha, që mësonin fëmijë të shtresave të gjëra të popullsisë, nga ata që do t’i përkushtoheshin fesë apo fushave të tjera të dijes. Dhjetra shkolla të tjera shqipe u happen në qendra të tjera të vendit. Këto shkolla përhapnin dije dhe ndërgjegjësim mbi përkatësinë etnike e kulturore, por edhe krijuan një rrjet komunikimi, domethënë formuan një komunitet njerëzish të ditur që flisnin dhe shkruanin në shqip, e që mund të qarkullonin informacion, ide dhe vizione të përbashkëta për të ardhmen e kombit shqiptar. Ato shkolla nuk ishin vetëm institucione fetare, por edhe qendra kulturore e politike, që u bënë baza për formimin e elitës kombëtare, e cila u angazhua për ruajtjen e gjuhës shqipe dhe për hapjen e rrugës drejt krijimit të një shteti modern shqiptar.