E premte, 21.03.2025, 04:00 PM

INTERVISTË ME GAZETARIN DHE PUBLICISTIN

SHQIPTARO-AMERIKAN FRANK SHKRELI (III)

KOSOVA

EKSKLUZIVE NGA GËZIM MARKU

Kosova ka një rëndësi të jashtëzakonshme historike në kuadër të historisë shqiptare, duke qenë një nga qendrat kryesore të identitetit kombëtar shqiptar dhe zhvillimeve historike kryesore ndër shekuj. Në pjesën e tretë të intervistës me gazetarin dhe publicistin e njohur, Frank Shkreli, do të përqëndrohemi në mënyrë të veçantë te Kosova dhe historia e saj, duke e zbërthyer atë pa dritë-hije, pasi gjatë çdo periudhe ka arritur të mbijetojë dhe të ruajë trashëgiminë e saj, pavarësisht sfidave të shumta me të cilat është përballur.

GM: Si e vlerësoni rolin dhe rëndësinë historike të Kosovës në zhvillimin e identitetit kombëtar shqiptar dhe në proceset historike që kanë ndikuar në fatin e shqiptarëve? Cilat janë momentet kryesore që, sipas jush, e bëjnë Kosovën një pikë të rëndësishme në historinë shqiptare?

FSH: “Pa Kosovë nuk ka Shqipëri”, ishte një thirrje pothuaj në çdo takim me karakter politik të komunitetit shqiptaro-amerikan, sidomos mërgatës së vjetër antikomuniste këtu në Shtetet e Bashkuara. M’u kujtua kjo thënje se edhe për mua, megjithse, i lindur jasht kufijve të Shqipërisë së cunguar, në veri dhe jug, të 1912-ës, Kosova, ashtu siç është edhe Çamëria dhe trojet e tjera autoktone shqiptare në Maqedoni, Mal të Zi, Preshevë e të tjera, janë Shqipëri. Megjithkëtë, ishte Kosova që më duket mua e pësoi më rëndë gjatë historisë sepse ka qenë dhe deri diku edhe sot, vazhdon të jetë në ball të luftës për mbrojtjen e identitetit kombëtar të shqiptarëve, kudo. Natyrisht se një prej këtyre momenteve historike për të cilën flitni ju Z. Marku, besoj se është dhe mbetet Lidhja e Prizrenit, që nga pjesëmarrja gjithëpërfshirse, vërtetë, ishte një takim mbarë-kombëtar që i ka hije historisë së shqiptarëve. Një ngjarje që i shpallte botës lajmin e mirë se Kombi shqiptar kishte vendosur të jetonte i lirë, brenda kufijve ku flitej gjuha shqipe. Për të mos shkuar më thellë në histori, roli i Kosovës dhe i trojeve të tjera ishte i madh në kryengritjet siç ishte edhe Kryengritja e Malësisë së Madhe me 1911, me në krye Ded Gjo Lulin. Kjo kryengritje historike u pasua me kryengritje të tjer anti-osmane edhe në Kosovë, të udhëhequra nga viganët e Dardanisë, Bajram Curri, Hasan Prishtina e Isa Boletini. Këto lëvizje anti-turko-osmane kishin rëndësinë e vet se ndoshta për herë të parë tërhoqen vemendjen e Evropës së diçka po vlonte në trojet shqiptare. Një ndërkombëtarizëm i çeshtjes shqiptare! Të gjitha këto përpjekje u kurorëzuan më në fund në pavarësinë e Shqipërisë më 28 nëntor, 1912. E njëjta luftë për identitet vazhdoi në Kosovë dhe anë e mbanë trojeve shqiptare nën ish-Jugosllavi, më vonë nën komunizmin sllav, gjatë shekullit të kaluar. Ishte një luftë e përgjakshme për ekzistencë dhe për të drejtat bazë të njeriut në trojet shekullore shqiptare. Ishte një luftë e rrept kundër një armiku më të fortë. Shqiptarët e Kosovës u vranë e u prenë në mbrojtje të shqiptarizmit në përgjithsi. Janë të shumta momentet, por rezistenca serioze ndaj pushtimit serb ka filluar me demonstratat e vitit 1968 dhe të mars/prillit të vitit 1981, në Prishtinë e gjetkë – një kthesë historike këto që shënuan fillimin e ndarjes, njëherë e mirë, të shqiptarëve të robëruar nga ish-Jugosllavia sllavo-komuniste. Me shtypjen barbare të atyre demonstratave patriotike, terrori i egër serb dhe kasaphanja kundër shqiptarëve të Kosovës vazhdoi deri në shpërbërjen e ish-Jugosllavisë, kur në Kosovë u themelua, në fillim të 1990-ave, në kulmin e shtypjeve, Ushtria Çlirimtare e Kosovës — e popullit të Kosovës — e cila me ndihmën e Aleancës ushtarake të NATO-s luftoi për çlirimin e Kosovës, një luftë kjo që më në fund çoi në pavarsinë që sot gëzon Kosova, si një vend i pavarur, i njohur ndërkombtarisht nga më shumë se 100-vende të botës. Sot, detyra e shenjët dhe fisnike e të gjithë shqiptarëve kudo që janë, është që të mbrohet dhe të ndihmohet Republika e Kosovës duke shprehur mirënjohje të thellë për të gjitha ato që Dardania e vjetër dhe Kosova e re kanë bërë gjatë shekujve, por sidomos fund-shekullin e kaluar – me shumë vuajtje e sakrifica – për mbrojtjen e identitetit të përbashkët shqiptar dhe të drejtave bazë të njeriut, për të gjithë shqiptarët kudo që janë në trojet e veta autoktone. Duke shpresuar se një popull që ka vuajtur aq shumë e që ka derdhur gjak gjatë gjithë historisë së vet në mbrojtje të atij trolli dhe identitetit të vet iliro-arbëror – do të dalë më në fund ngadhnjyes duke realizuar, përfundimisht, ëndrrën shekullore të të gjithë shqiptarëve: për një Shqipëri me Kosovë e Çamëri, por jo vetëm.

GM: Si e përshkruani periudhën para dhe gjatë viteve ’90 në Kosovë në aspektin politik, shoqëror dhe kulturor? Cili ishte roli i mediave vendore dhe ndërkombëtare në dokumentimin dhe pasqyrimin e ngjarjeve të asaj kohe? A mendoni se media ka ndikuar në ndërgjegjësimin ndërkombëtar për situatën në Kosovë?

FSH: Siç dihet, ajo ishte një periudhë shumë e vështirë për shqiptarët e Kosovës. Mbizotëronte politika fashiste dhe miti “historik” serb i propaganduar i Sllobodan Millosheviçit dhe klikës së tij. Një politikë e egër anti-shqiptare që ishte një vazhdim i politikës terroriste të kasapit të tërbuar anti-shqiptar Rankoviqit e që kishte filluar, intensivisht, që nga përpjekjet e mbledhjes së armëve në Kosovë dhe anë e mbanë trojeve shqiptare, dekada para 1990-ave. Si rrjedhim, gjëndja politike, shoqërore dhe kulturore ishte tejet e rënduar në Kosovën e atyre viteve. Nën atë regjim të dhunëshëm e keqtrajtues ndaj shqiptarëve në përgjithsi, e sidomos kundër intelektualve shqiptarë të kohës. Në atë kohë jetohej dhe veprohej në fushën intelektuale, përfshirë edhe gazetarinë, nën rregullat e totalitarizmit bolshevik, që ishte shumë më i rëndë në Kosovë se sa në pjesën tjetër sllave të ish-Jugosllavisë: Për shqiptarët ishte më e theksuar ajo fraza: Me ne ose kundër nesh. Sa i përket rolit të medias – vendore dhe asaj ndërkombëtare – media vendore ishte nën të njëjtat shtypje si çdo aktivitet tjetër shoqëror. Natyrisht se mediat ndërkombëtare, përfshirë edhe Zërin e Amerikës, u angazhuan fuqimisht dhe në mënyrë të bashkrenduar me media të aleatëve perendimorë, si BBC e tjera, sidomos, gjatë dekadës së 1990-ave, për t’ju përgjigjur censurës shtetërore dhe mungesës së lajmeve dhe informacioneve të sakta e të balancuara gjatë krizave në Ballkan. Një prej këtyre nismave të Shteteve të Bashkuara (Administratës së Presidentit Clinton) për të kundërshtuar propagandën serbe të Millosheviçit, sidomos, në lidhje me gjendjen në Kosovë, Zëri i Amerikës së bashku me radio-stacione tjera perëndimore krijuan atë që quhej “Ring around Serbia”, një numër radio-stacionesh vendase jashtë kufijve të Serbisë që transmetonin programet e radio-stacioneve perëndimore, si VOA shqip, drejtuar Serbisë. Ato dëgjoheshin në Kosovë, por dhe anë e mbanë Ballkanit dhe më gjërë, duke informuar botën mbi luftën në Kosovë, por edhe për reagimet anë e mbanë botës dhe për zhvillimet diplomatike të asaj kohe në lidhje me zhvillimet në Kosovë. Bazuar, gjithmonë, në premtimin e transmetimit të parë të Zërit të Amerikës (1942) se, “Lajmet mund të jenë të mira për ne, ose mund të jenë të këqia. Por ne do t’u themi të vërtetën!” Reputacioni i Zërit të Amerikës si burim lajmesh të vërteta e të balancuara ishte ndër më të lartët nga programet e VOA-s. Gjatë asaj periudhe Zëri i Amerikës në gjuhën shqipe dëgjohej nga 80% e shqiptarëve të Kosovës, por jo vetëm.

GM: Mirësia, trimëria dhe mençuria u bashkuan dhe lindi Ushtria Çlirimtare e Kosovës, UÇK! Më e shtrenjtë Kosova se jeta!…

FSH: Siç thash edhe më sipër, në lidhje me proceset dhe momentet kryesore historike përmendet ju më lartë e që kanë ndikuar përjetësisht në historinë kombëtare është pa dyshim themelimi i Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës. Krijimi i saj ishte një mishërim i të gjithë vlerave që përmende: mirësisë, trimërisë, mençurisë dhe bashkimit, përball rrezikut të një armiku shekullor, barbar e terrorist. UÇK-ja e vendosur para gjithë botës se ata do të mbronin me armë e me gjak, lirinë, identitetin kombëtar dhe të drejtat e njeriut. Ashtu si gjatë gjithë historisë (Besëlidhja e Lezhës, Lidhja e Prizrenit dhe kryengritjet e vazdueshme të popullit shqiptar, anti-osmane e anti-sllave), edhe UÇK-ja iu përgjigj thirrjes së Atdheut për t’iu venë në shërbim, në një periudhë ndër më të vështirat në historinë shqiptare. Si një organizatë jo vetëm ushtarake por edhe politike, UÇK-ja me gjithë sakrificat që është a pamundur të radhiten këtu, pa asnjë dyshim, domosdoshmërisht, që zë një vend ndër më të rëndësishmit në historinë moderne të Kombit shqiptar. Jam dakort me shumë vërejtës shqiptarë dhe të huaj që konsiderojnë se si një organizatë mbarë kombëtare, Ushtria Çlirimtare e Kosovës zë një vend më se të merituar në përpjekjet historike të Kombit shqiptar për liri e pavarsi, me kontribute të rendësishme, përfshirë, sidomos, rritjen e vetdijes kombëtare. në mbrojtje të identitetit kombëtar të shqiptarëve, jo vetëm në Kosovë por anë e mbanë trojeve autoktone të veta në Ballkanin Perëndimor, por edhe në diasporë.

GM: Historia e vuajtjeve të popullit shqiptar nga gjenocidi serb është një kapitull i tmershëm, i cili ka arritur kulmin në vitin 1999, me masakra, vrasje, përdhunime dhe dëbime, ku përfshiheshin edhe mijëra gra, fëmijë dhe civilë të pafajshëm. Si e keni përjetuar këtë periudhë aq të errët dhe traumatike për popullin shqiptar? Si mendoni se mund të shpjegohet një mizori e tillë, që ka shkaktuar kaq shumë dhimbje dhe shkatërrim, dhe cilat janë pasojat që ka lënë kjo periudhë në shoqërinë dhe kujtesën kolektive shqiptare?

FSH: Gjenocidi dhe krimet e luftës nga ushtria dhe policia terroriste serbe që ti radhitë në pyetjen tënde, ishin ndër krimet më barbare kundër njerzimit në Evropën e pas Luftës së Dytë Botërore. Krimet e luftës nga forcat serbe kundër shqiptarëve autoktonë në Kosovë, sidomos gjatë vitit 1999, por edhe më heret, dhe anë e mbanë Kosovës, ishin rezultat i një fushate barbare terroriste sistematike të bashkrenduar mirë nga Beogradi zyrtar, me qëllim për të terrorizuar, për të zhdukur me vrasje dhe për t’i dëbuar shqiptarët me forcë — me objektivin djallëzor për pastrimin etnik të shqiptarëve nga trojet e veta shekullore. Natyrisht se krime të tilla monstruoze kundër popullsisë shqiptare në Kosovë, tërhoqën vemendjen e botës së civilizuar dhe ndërhyrjen masive të aleancës më të fuqishme ushtarake në botë, NATO-s, për të ndaluar atë brutalitet. Ishte e pamundur për ne si shqiptaro-amerikanë që punonim për Zerin e Amerikës që të mos ndjenim dhimbje dhe zemrim. Por ne kishim edhe një punë për të bërë. Zëri i Amerikës, gjatë kësaj periudhe kishte një audience mbi 80% në Kosovë, por jo vetëm. Lajmet që vinin nga Beogradi ishin të manipuluara, jo të sakta. Në kohë lufte, VOA ishte i vetmi burim i besueshëm lajmesh për shqiptarët e Kosovës. Vendimi i Zërit të Amerikës gjatë asaj periudhe ishte që të zgjëronim programet e mediave ndryshme të informacionit në shqip dhe gjuhët e tjera të ish-Jugosllavisë. Kur me sulmet e saj, NATO realizoi objektivat ushtarake duke dëbuar forcat dhe policinë serbe nga territori i Kosovës, Kosova ishte, fillimisht, nën protektoratin e Kombeve të Bashkuara. Edhe programet e Zërit të Amerikës — përveç transmetimit të lajmeve mbi luftën dhe zhvillimet pas luftës — në atë kohë ishin pjesë e përpjekjeve ndërkombëtare perendimore për të siguruar paqën në Kosovë. Përfshirë rindërtimin, paqëruajtjen dhe mbështetjen e proceseve politike- demokratike në Kosovë. Pyet se si shpjegohet kjo? Është e vështirë të shpjegohet kjo mizori – përveç urrejtjeve historike që serbët kanë për shqiptarët. Pse Hitleri ndërmori holokaustin duke vrarë mbi 6-milionë? Pse Stalini/komunizmi zhduku mbi 100-milionë kundërshtarë? Pse Enver Hoxha ndërmori krimet ndaj kundërshtarve të tij anti-komunistë – shqiptari kundër shqiptarit? Sa i përket pasojave, pasojat e kësaj historie armiqësore janë të shumta, por një ndër to është se nuk duket se, midis shqiptarëve dhe serbëve do të ketë ndonjiherë paqe, për derisa serbët refuzojnë të kërkojnë falje për krimet e tyre kundër shqiptarëve dhe të dakordsohen që shqiptarët ashtu edhe serbët të jetojnë secili në shtëpinë e vet dhe në paqë me njëri tjetrin.

GM: Si e vlerësoni rolin e diasporës shqiptare në mbështetjen e çështjes së Kosovës, si para shpërthimit të luftës, ashtu edhe gjatë saj? Cilat ishin format kryesore të angazhimit të diasporës dhe si e ndikoi kjo mbështetje e tyre rrjedhën e ngjarjeve?

FSH: Roli i diasporës mbarëshqiptare në Shtetet e Bashkuara është me të vërtetë një histori suksesi, sa i përket pyetjes tuaj. Është e vërtetë se gjatë asaj kohe, gjithashtu, kauzat ishin të mëdha: shembja e komunizmit dhe ajo që e kemi quajtur vazhdimisht, si “Çeshtja e Kosovës”: të drejtat bazë të njeriut për shqiptarët, ndërkombatarizimi i çeshtjes së Kosovës, e deri tek lufta për çlirim dhe pavarësia e Kosovës. Çështja e Kosovës: liria dhe pavarësia e saj si shtet, shembja e Murit të Berlinit dhe tranzicioni post-komunist në Shqipëri, ishin kauza historike kombëtare që kumbonin vazhdimisht, natë e ditë, në veshët tonë gjatë periudhës së 1980-ave dhe 1990-ave, si komunitet shqiptaro-amerikan. Liria dhe demokracia e vërtetë për Shqipërinë dhe për Kosovën ishin kauza dhe ide që në rininë tonë, na entuziazmonin të gjithëve, sepse – ndoshta si asnjëherë më parë në histori – kishin për të gjithë shqiptarët kudo, të njëjtin kuptim dhe rëndësi për mbijetesën e Kombit shqiptar në pavarësi, liri e demokraci, të pakën për një shumicë dërmuese të shqiptarëve, këtu në Shtetet e Bashkuara. Unë besoj se duke marrë parsysh arritjet e diasporës sa i përket lobimit, sidomos këtu në Amerikë, në mbrojtje të interesave kombëtare, komuniteti shqiptaro-amerikan ka luajtur rolin dhe kreu misionin, që u kishte ngarkuar fati dhe historia shqiptarëve të Amerikës – për të dytën herë në historinë e këtij komuniteti në SHBA – në fillim dhe në mbarim të shekullit të kaluar. Angazhimet ishin në nivel organizatash dhe individësh, por të gjithë të bashkuar për objektiva të përbashkëta. Një ndër format kryesore të angazhimit të diasporës shqiptare në Amerikë, ishin demonstratat në mbështetje të Kosovës, e që kishin filluar që nga viti 1981 në Washington, Nju Jork para Kombeve të Bashkuara, pastaj në Detroit dhe shumë qytete të tjera, anë e mbanë Shteteve të Bashkuara. Fillimisht, për të tërhequr vëmendjen e publikut amerikan ndaj padrejtsive të mëdha ndaj shqiptarëve atje dhe më vonë për të ndërkombtarizuar “çështjen e Kosovës”. Por më e rëndësishmja, ishte ideja, sidomos për të informuar nivelet më të larta të politikës amerikane, përfshirë publikun amerikan, mbi hallet e shqiptarëve në trojet e veta, këtij populli të harruar në Evropë. Gjatë dekadës së 90-ave, lobi shqiptar në Amerikë konsiderohej si i dyti më me influencë në Washington, pas atij izraelit. Komuniteti këtu kishte gjatë asaj kohe ndërgjegje të thellë njerëzore dhe kombëtare për fatin e bashkatdhetarve tanë, sidomos atyre në Kosovë. Njëkohësisht ishim edhe mirënjohës të thellë për ndihmën e Shteteve të Bashkuara të Amerikës për Kosovën dhe shqiptarët: mirënjohës ndaj këtij vendi të bekuar për të gjithë ne, për ndihmën e pakursyer të Amerikës gjatë historisë, në mbështetje të ekzistencës së racës shqiptare dhe të drejtave kombëtare të shqiptarëve.

GM: Cilat janë, sipas jush, momentet kyçe historike që kanë formësuar Shtetin e Kosovës që kemi sot? Cilat prej këtyre momenteve mendoni se kanë lënë gjurmë më të thella në kujtesën kolektive të popullit dhe pse?

FSH: Mendoj se ndër momentet kyçe që kanë ndihmuar në formësimin e shtetit të Kosovës që gëzojmë sot janë shumë nga ngjarjet historike të shqiptarëve, që përmenda më lartë në përgjigje të pyetjes së parë – duke filluar nga Lidhja e Prizrenit e deri në në luftën e viteve 1989-99.  Por ishte vërtetë angazhimi ndërkombëtar kur bota pa, për herë të parë, se çfarë krimesh çnjerzore po bënte Serbia mu në zemër të Evropës – krime aq të tmershme sa që nuk ishin parë që nga Lufta e II Botërore. Rreth 20 masakrave masive anë e mbanë Kosovës, ku janë vrarë mijëra shqiptarë –por sidomos masakra e Reçakut —Frank Shkreli: “Reçak, historia e një krimi lufte”. Ngjarja që ndryshoi të ardhmen e Kosovës. Libër i ish-Diplomatit Amerikan William G. Walker | Gazeta Telegraf – një krim lufte që ndryshoi përgjithmonë drejtimin politik të Kosovës dhe që zgjoi mbarë botën nga letargjia e thellë dhe e gjatë, sa i përkiste krimeve serbe kundër shqiptarëve të Kosovës gjatë shekullit të kaluar. Ishte Ambasadori amerikan William Walker (në atë kohë Përfaqsues i OSBE-së në Prishtinë) ai që me të vajtur në Reçak pa me sytë e tij masakrën e civilëve shqiptarë nga forcat terroriste serbe dhe njoftoi botën për atë masakër. Një ngjarje e luftës që konsiderohet se zgjoi nga gjumi mbarë botën dhe vuri në lëvizje botën perëndimore në krye me Shtetet e Bashkuara për ndërhyrjen e pashmngashme ushtarake të NATO-s për të dëbuar një herë e mirë forcat terroriste serbe nga Kosova. Gjithashtu, para luftës, gjatë dhe pas luftës ka pasur një mori mbledhjesh ndërkombëtare për të ardhmen e Kosovës, që kontribuan në formësimin e shtetit të Kosovës e që kulminuan me deklaratën e Presidentit George Bush në Tiranë se mjaft është mjaft dhe se kishte ardhur koha që Kosova të shpallte pavarësinë e vet. Më në fund ashtu edhe ndodhi.

GM: Çfarë ndikimi afatshkurtër dhe afatgjatë pati ndërhyrja e NATO-s në rrjedhën e ngjarjeve në Kosovë dhe rajon, si në aspektin politik, ashtu edhe në atë ekonomik dhe shoqëror? Si e vlerësoni këtë ndërhyrje nga një këndvështrim historik, gjeopolitik dhe humanitar?

FSH: Qartë se ndikimi i parë pozitiv afatshkurtër i ndërhyrjes së NATO-s në Kosovë ishte çlirimi i vendit nga forcat ushtarake dhe policore serbe, kthimi i qindra mijëra shqiptarëve në shtëpitë e veta dhe fillimi i një jete më normale, nëse mund të quhej e tillë. Sa i përket ndikimit afatgjatë të ndërhyrjes së NATO-s, është formësimi i shtetit, pavarësia, liria, demokracia. Uroj që Republika e Kosovës, pa vonesë të madhe, të integrohet plotësisht në NATO dhe në Bashkimin Evropian si dhe në OKB e organizata të tjera ndërkombëtare, si anëtare e plotë me të drejta dhe përgjegjësi të plota, si të gjitha vendet e tjera demokratike në Evropë dhe në botë. Ma merr mendja se historianët do e konsiderojnë ndërhyrjen e NATO-s që çoi në pavarësinë e Kosovës, si më e rëndësishmja ç’prej shpalljes së pavarësisë së Shqipërisë më 1912, sa i përket historisë kombëtare të shqiptarëve. Aleanca e NATO-s e kishte deklaruar fushatën e sulmeve ajrore, “Operation Allied Force”, në mars të vitit 1999 — pas nji vit luftimesh brenda Kosovës — si një vendim për të ndaluar një katastrofë humanitare pasi të gjitha përpjekjet diplomatike ndërkombëtare kishin dështuar për të zgjidhur konfliktin. Ishte pra një ndërhyrje që i dha fund dhunës dhe krimeve serbe kundër shqiptarëve autoktonë. Kështu u pa dhe u miratua edhe nga bota mbarë. Sulmet ajrore, të NATO-s, rezultuan në largimin e menjëhershëm të forcave ushtarake, policore dhe para-militare terroriste serbe dhe në vendosjen eventuale të një force ndërkombëtare paqësore, me një pjesëmarrje të rëndësishme të NATO-s në Kosovë, që vazhdon të jetë e pranishme atje deri në ditët e sotme.

GM: A mendoni se Shqipëria mund të kishte bërë më shumë për të mbështetur Kosovën gjatë periudhës së luftës? Si e vlerësoni rolin e Shqipërisë në atë kohë, si në aspektin diplomatik ashtu edhe në mbështetje praktike për popullin e Kosovës?

FSH: Shqipëria kishte mundësi të kufizuara ushtarake dhe ekonomike për të ndihmuar Kosovën, por e vërteta është se institucionet dhe populli i përdorën ato mundësi në maksimum, për të ndihmuar Kosovën, Shqipëria ndihmoi Ushtrinë Çlirimtare të Kosovës, me trajnime dhe muncione, por edhe duke lehtësuar operacionet e NATO-s drejt Kosovës, nga territori i saj. Shqipëria dhe shqiptarët kudo përjetuan me dhimbje spastrimin etnik të shqiptarëve nga trojet e tyre dardane duke i strehuar nepër shtëpitë e tyre derisa u bë e mundur që me çlirimin e Kosovës të ktheheshin në shtëpitë e tyre.  Ishte kjo një ndërmarrje me përgjegjësi morale dhe kombëtare që ndërmorën shqiptarët në Shqipëri, por edhe anë e mbanë trojeve të veta në Ballkanin Perendimor. Bashkvëllëzrit shqiptarë matanë kufirit vepruan me humanizëm, dashuri vëllazërore dhe me dinjitet duke i treguar botës jo vetëm anën humane të shqiptarëve si komb, duke strehuar dhe duke u përkujdesur për vëllezërit e motrat e tyre në pikën, ndoshta, më të vështirë të jetës së tyre kombëtare. Por edhe duke pasqyruar, njëkohsisht, edhe vlerat kombëtare të shqiptarit, siç është mikpritja shqiptare. E gjithë kjo ndihmë ishte në mbështetje, në koordinim dhe në përputhje me veprimtaritë ndërkombëtare, përfshirë ndërhyrjen ushtarake të NATO-s drejtë realizimit të lirisë dhe pavarësisë që Kosova gëzon sot – por me sakrifica të mëdha për të arrijtur deri këtu ku është sot. Me sa mbajë mend unë, ka pasur një bashkpunim shumë të ngusht – megjithë se në atë kohë nuk publikohej — midis ushtrisë shqiptare, UÇK-s dhe forcave të NATO-s që vepronin nga territori i Shqipërisë. Ishte një moment i madhërishëm në historinë e Kombit shqiptar – një mobilizim i plotë kombëtar, me ndihmën e enteve ndërkombëtare, për çlirimin e Kosovës. Ndoshta mund të quhet edhe si një moment i rradhë – kur shqiptarët pa dallim, kanë lënë mënjanë çfardo ndryshimesh politike, ekonomike, fetare ose krahinore, për tu ardhë në ndihmë vëllëzërve dhe motrave nga Dardania.

GM: Mbi 1.600 persona janë ende të zhdukur ose të ‘pagjetur’ në Kosovë. Pavarësisht se e keqja më e madhe duket se ka ndodhur, ajo mbetet një dhimbje e madhe – veçanërisht kur bëhet fjalë për faktin se ata nuk kanë një varr ku të prehen në tokën e tyre. Si e perceptoni këtë mungesë, si për ata që humbën, ashtu edhe për të afërmit dhe çdo shqiptar që ndjen këtë dhimbje të thellë?

FSH: Kanë kaluar 25 vjet që nga mbarimi i luftës në Kosovë dhe çeshtja e të zhdukurve mbetet ende një plagë e hapur për familjet, për shoqërinë për shtetin dhe për drejtësinë. Kjo mbetet një tragjedi që për disa familje vazhdon edhe sot. Kjo është një ndër krimet më të llahtarshme të regjimit gjenocidal të ish-liderit serb, Millosheviçit, që vazhdon edhe sot në fuqi, në përpjekjet e tija për të zhdukur me forcë një popull të tërë nga faqja e dheut. Familjet kanë të drejtë të mësojnë fatin e familjarëve të tyre të zhdukur. Deri më sot ata nuk kanë gjetur ndonjë informacion që do të pakësonte ose të zbuste shqetsimet e tyre, për fatin e të afërmëve të vet, megjithë përpjekjet e organizatave ndërkombëtare dhe vendore në Kosovë për të informuar të afërmit e të zhdukurve për fatin e familjarëve të tyre. Frank Shkreli: Janë të zhdukur por nuk duhet të jenë të harruar! | Gazeta Telegraf — Në të vërtetë entet qeveritare në Kosovë po bëjnë më shumë për të zhdukurit gjatë luftës në Kosovë se sa qeveria shqiptare për të zhdukurit e kohës së regjimit komunist të Enver Hoxhës, ku llogaritet se rreth 6.000 veta, viktima të komunizmit enverist, janë zhdukur dhe nuk u dihet fati as varri. Autoritete shqiptare pothuaj s’kanë bërë asgjë në këtë drejtim. Gjetja dhe identifikimi i personave të zhdukur është një përgjegjsi civile, morale dhe politike e shtetit por edhe e shoqërisë ndaj personave të zhdukur por edhe ndaj të gjallëve, familjarëve të cilët nuk dinë se ku të vendosin madje as një tufë me lule për familjarët e tyre të zhdukur.  Sipas ligjeve ndërkombëtare palët në konflikt – Serbia pra në këtë rast, detyrohet të furnizojë informacion për gjetjen e të zhdukurve shqiptarë në luftë, në territoret që ajo kontrollonte gjatë luftës. Vetëm atëherë familjet e të zhdukurve mund të fillojnë procesin e gjatë të pranimit dhe të lehtësimit të dhimbjes për të afërmit e tyre të zhdukur. Ata vetëm duan të mësojnë të vërtetën mbi fatin e të afërmeve të tyre të zhdukur dhe të vendoset drejtësia duke ndëshkuar kriminelët e luftës!

GM: Para se të mundohemi të bëjmë Shqipërinë si Europa, a duhet të mendojmë më parë ta bëjmë si Kosova? Pyetje kjo e bazuar tek mungesa e zgjedhjeve të lira dhe të ndershme, si dhe niveli i lartë i korrupsionit në Shqipëri. Cilat janë arsyet që konsideroni se Kosova ka pasur sukses më të madh në këtë drejtim?

FSH: Pyetje interesante kjo. Për fat të keq, shqiptarët, historikisht, nuk kanë pasur një klasë politike me tradita demokratike. Mbi 500-vjet otomanizëm dhe gjysëm shekulli komunizëm kanë lenë mungesa në zhvillimin e një klase politike me përvojë, gjë që do marrë kohë të tejkalohet. Prandaj, shqiptarët kudo që janë – sidomos ata në dy shtetet shqiptare në Ballkanin Perëndimor — nuk besoj të kenë ndryshime të mëdha nga pikëpamja e qeverisjes ose në përgjithësi në jetën dhe veprimtaritë politike. Kanë një gjuhë e një kulturë, një Flamur e festa kombëtare të përbashkëta. Të njëjtat figura kombëtare historike që njihen dhe adhurohen nga të gjithë shqiptarët ose të pakën shumica e tyre. Megjithkëtë, nga këndveshtrimi im, regjimi komunist i Enver Hoxhës në Shqipëri ka lënë një trashëgimi politiko-historike në shoqërinë shqiptare, që ka ndryshuar, deri diku, edhe karakterin e shqiptarit. Një trashëgimi që ka inkurajuar luftën kundër vlerave tradicionale kombëtare iliro-arbërore, në përpjekjet e tij gjysëm shekullore për të krijuar “njeriun e ri”, në përputhje me doktrinën stalinisto-marksiste-leniniste. Mund të kesh të drejtë, i nderuar Gëzim, kur thua se Kosova ka mbajtur zgjedhje më të rregulta se Shqipëria gjatë viteve. E vërtetë se në Kosovë, zakonisht, dallojmë një egërsi politike pak më të butë se në Shqipëri gjatë dhe pas zgjedhjeve. Në fushën ekonomike duket se Kosova shënon një klimë më të favorshme biznesi, siç vuri në dukje kohët e fundit edhe organizata OECD. Por në përgjithsi kam drojë se në çdo nivel tjetër — veçanërisht në atë politik — kemi të bëjmë me një popull me dy shtete që kanë shumë të përbashkëta, të mira, po se po, por edhe të këqia, sidomos, si trajtojmë njëri tjetrin. Konfliktualiteti politik duket se është një veti karakteristike mjafta e theksuar ndër shqiptarët.  Por edhe në ekonomi, si është e mundur që marrëdhëniet tregtare të Shqipërisë me Kosovën janë shumë të ulëta në krahasim me vendet e tjera. Janë arritur rreth 200-marrëveshje midis dy shteteve shqiptare, por vetëm një numër i vogël i tyre janë zbatuar. Normalisht, nuk do duhej të ekzistonte asnjë pengesë në marrëdhëniet midis dy vendeve, në asnjë fushë. Nuk besoj se as Prishtina zyrtare as Tirana zyrtare mund të ndjehen krenare për status-quonë në marrëdhëniet midis tyre. Edhe në sytë e të huajve, siç pasqyrohen në raportet e qeverive si, Departamenti Amerikan i Shtetit dhe organizata jo qeveritare si Freedom House, por jo vetëm, lexojmë për të njëjtat probleme, pothuaj identike, që ekzistojnë në Shqipëri dhe në Kosovë. Të dy këto shtete karakterizohen ende — 35-vite pas shembjes së Murit të Berlinit — si vende “pjesërisht të lira”. Kush i pengon – përveç vetë klasës politike shqiptare që të gëzojnë liri të plotë. Me lloj-lloj problemesh, por pothuaj të njëjta, midis dy shteteve shqiptare, që kanë të bëjnë me pavarsinë e gjykatave, me problemet në drejtësi, në përgjithsi, prona private e pa zgjidhur, kufizimet serioze të fjalës së lirë, sfida me lirinë e shtypit, shpesh përfshirë dhunën dhe kërcënimet kundër gazetarëve. Pastaj niveli i lartë i korrupcionit, dhuna në familje e tjera e tjera probleme që identifikohen sot në shoqëritë shqiptare. Të gjitha këto kontribojnë dhe pengojnë të dy shtetet shqiptare që të antarësohen së shpejti në Bashkimin Evropian. Unë jam i mendimit se patjetër që duhet t’i bëjmë të dy shtetet shqiptare si Evropa, sepse edhe në këtë kuptim, nuk ka Shqipëri pa Kosovë – por më s’pari duhet të ndryshojnë, jo vetëm qimen por edhe veset. Kam drojë se majtizmi politik shqiptar, si trashëgimi e komunizmit sllavo-aziatik po merr në qafë demokracinë ndër shqiptarët, si në Kosovë ashtu edhe në Shqipëri. Demokracia nuk pret!

GM: Cilët nga Kryeministrat dhe Presidentët e Kosovës pas luftës dhe shpalljes së pavarësisë, përveç Ibrahim Rugovës për të cilin do të diskutojmë më vonë, do t’i vlerësonit për kontributin e tyre në proceset e konsolidimit të shtetit, zhvillimin e institucioneve dhe stabilitetin politik?

FSH: I nderuar Gëzim e vlerësoj pyetjen tënde, por nuk më pëlqen të flas ose të komentoj politikanët si individë, qoftë ata në Kosovë qoftë kolegët e tyre në Shqipëri. Unë jam munduar që kryesisht të merrem me çeshtjet dhe sfidat kryesore me të cilat përballen shqiptarët kudo dhe jo me politikanët, si individë. Përgjegjësitë për gjëndjen e krijuar në Kosovë dhe Shqipëri, natyrisht, janë të tyre – si individë dhe parti politike, të zgjedhur nga votuesit –por edhe votuesit që i kanë zgjedhur dhe që u kanë besuar të ardhmen e tyre dhe të familjeve të veta këtyre politikanëve kanë përgjegjsitë e veta. Jo se jam i kënaqur me performancën e politikanëve shqiptarë, gjatë këtyre viteve, përkundrazi, – por sepse për të metat dhe dështimet e tyre, kam preferuat t’i kritikoj si grup – si klasë politike me dështimet e tyre, në përgjithësi – të cilët më shumë kanë dështuar se sa kanë patur sukses në realizimin e pritshmërive të votuesve shqiptarë, si në Kosovë ashtu edhe në Shqipëri.  Barometri i veprimtarisë së tyre në të gjitha fushat: politike, ekonomike, shoqërore por edhe në fushën e diplomacisë ndërkombëtare, le shumë për tu dëshiruar. Sot, ndër të fundit në Evropë, në shumë fusha, dy shtetet shqiptare, si Kosova ashtu edhe Shqipëria, konsiderohen siç thashë më lartë, si dy shtete gjithnjë, “pjesërisht të lira”, nga organizata ndërkombëtare të të drejtave të njeriut, por edhe nga Departamenti i Amerikan i Shtetit, miqtë e shqiptarëve, që do i donin shqiptarët të ishin në krye të listës për demokraci dhe çdo gjë tjetër. Kjo madje pas 35-viteve post-komunizëm. Kur do mësojnë politikanët shqiptarë se politika është arti i mundësive, siç ka thënë Bismarku. Si një shenjë moskënaqësie mbarë popullore ndaj qeverive të ndryshme shqiptare gjatë këtyre dekadave, për fat të keq, shqiptarët anë e mbanë trojeve autoktone iliro-arbërore, po largohen masivisht nga trojet e veta, si në asnjë vend tjetër të Evropës, sikur shqiptarët të ishin në luftë me njëri tjetrin ose me të tjerët. Për këtë fenomen tragjik kombëtar aktual, nuk besoj se asnjë prej politikanëve aktualë shqiptarë, por edhe atyre të mëparshëm, nuk mund ta ndjejnë veten krenar. Përkundrazi, mërgimi masiv i shqiptarëve, i këtyre viteve në “demokraci”, do të mbetet një njollë e zezë për ‘ta në historinë shqiptare të periudhës së pas shembjes së Murit të Berlinit. Çka na duhet toka pa shqiptarë?  Por më në fund, unë jam dakort me filozofin frances Joseph de Maistre, i cili është shprehur se, “Secili komb ka qeverinë që meriton!”

GM: Si e vlerësoni rolin dhe ndikimin e Albin Kurtit në politikën e Kosovës, duke marrë parasysh se ai shpesh perceptohet si një figurë kontradiktore dhe autoritare, ndërkohë që është kritikuar për stilin e tij të qeverisjes dhe mungesën e aftësive diplomatike? Gjithashtu, si e shihni ndikimin e veprimeve të tij në marrëdhëniet me partnerët ndërkombëtarë dhe mundësinë që këto tensione të kenë pasoja për të ardhmen e Kosovës?

FSH: Me Albin Kurtin jemi bashkvendas me origjinë, nga rrethi i Ulqinit. Më pëlqen guximi i tij si individ dhe si udhëheqës. Por si thashë edhe më lartë, bota shqiptare për arsye të traditës dhe trashëgimisë politike të komunizmit nuk ka pasur mundësi të zhvillonte kuadro të vërtetë politikë e diplomatikë të edukuar në universistetet e njohura të perendimit. Por, Kryeministri Kurti po sfidon presionet drejtuar politikave të tija, qoftë nga brenda, qoftë nga rajoni e sidomos nga Evropa dhe deri diku edhe nga Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Më pëlqejnë qendrimet e tija në bisedimet me Serbinë. Duket se Vuçiqi, më në fund, ka hasur në një “hund-lesh”, që në gjuhën popullore interpretohet si një trim shqiptar që nuk i “shkrep syri” para një lideri serb. Gjithashtu më duket se, në krahasim me të tjerët, Kurti i ka më serioze dhe më të qarta qëndrimet e tija sa u përket interesave mbarëkombëtare — afat shkurtëra dhe afatgjata – dhe të ardhmes së shqiptarëve në Ballkan. Por për fat jo të mirë të shqiptarëve, rendi aktual politik botëror duket se po ndryshon, po shkundet, më mirë të them, me pasoja të pa-parashikueshme për botën shqiptare por edhe për botën në përgjithsi. Kjo situatë nevojitë bashkpunimin maksimum midis dy shteteve shqiptare dhe qeverive të tyre që duke marrë parasysh marrëdhëniet aktuale midis dy kryeministrave të tanishëm nuk ka të ngjarë të realizohet, jo për faj të Albin Kurtit. Në krye të listës janë marrëdhëniet amerikano-evropiane që në të kaluarën ishin të pazëvendsueshme për fatin e shqiptarëve e sidomos në rastin e Kosovës. Është një periudhë shumë delikate në marrëdhëniet ndërkombëtare që kërkon dhe nevojitë, mençuri, guxim dhe diplomaci të durueshme, ndoshta edhe kompromis por pa komprometuar interesat madhore të kombëtare. Fjala jonë popullore, burri i mirë me shokë shumë, qendron gjithmonë, por në këtë rast përballë kësaj gjendjeje botërore, duhet të themi se burri i mirë me miqë shumë. Ibrahim Rugova e dinte mirë këtë fakt. E kishte zakon të thoshte se shtëpia nuk mbahet pa miq. Sidomos pa miq të mëdhej si Shtetet e Bashkuara që Kombit shqiptar i kanë ardhur në ndihmë në kohët më të vështira të ekzistencës së tij. Ibrahim Rugova gjithashtu kishte shpallur miqësinë e Kombit shqiptar si “të përhershme me Shtetet e Bashkuara”. Por e dijmë se në këtë botë asgjë nuk është e përhershme, prandaj duhet kujdes i madh, sidomos sa u përket lidhjeve trans-atlantike të Kosovës por edhe të Shqipërisë. Bazuar në historinë e shekullit të kaluar, por edhe në historinë moderne të fund shekullit të kaluar, e deri në ditët e sotme, ishin Shtetet e Bashkuara që iu gjënden afër Kombit shqiptar, si askush tjetër. Do të ishte mëkat vdekjeprurës nëse marrëdhëniet miqësore midis dy popujve tanë të prisheshin nga vet shqiptarët, si në kohën e Enver Hoxhës.

GM: Nga përvoja juaj dhe informacioni që keni, si e shihni progresin e Kosovës pas luftës? A ka arritur vendi pritshmëritë që qytetarët kishin pas pavarësisë?

FSH: Kësaj pyetjeje ndoshta iu përgjigja, pjesërisht, pak më lartë, por dua të shtoj se në Kosovë janë bërë bërë përparime të dukshme, por nuk ma merr mendja që pritshmëritë e votuesve, të jenë realizuar, sidomos në radhët e të rinjve. Për ndryshe, nuk do kishim këtë exodus, pothuaj të përmasave biblike nga Kosova por sidomos nga Shqipëria, por dhe nga mbarë trojet shqiptare. Vet-kënaqësisht, me shembjen e komunizmit zyrtar dhe me çlirimin e Kosovës, si shqiptarë e kishim shpallur shekullin XXI, si shekulli i shqiptarëve. Për, mos realizimin e pritshmërive të qytetarëve në Kosovë nuk është i gjithë faji i shqiptarëve dhe i liderve të tyre gjatë këtyre viteve: Shqipëria me shumë probleme të veta, trashigimi e një sistemi komunist të pa parë në botë për egërsinë dhe shkeljen e të drejtave bazë të shqiptarëve dhe shkatërrimit të ekonomisë dhe Kosova nën thundrën e egër sllavo-komuniste për një shekull. Por, sot fati i shqiptarëve është në duar të tyre, kështuqë nuk mund të ngarkojmë, përgjithmonë, me faj të kaluarën sado tragjike që ka qenë, të huajt, ose ndërkombëtarët. E ardhmja e Kosovës dhe e gjithë shqiptarëve në Ballkan, me dy shtete dhe me të drejtat dhe liritë që gëzojnë sot shqiptarët, si kurrë më parë – varet nga ata vetë dhe do duhej të ishte shkëlqyer: me një Kosovë të pavarur, të lirë e demokratike, me një Shqipëri gjithashtu të lirë e demokratike – megjithse të karakterizuara si “pjesërisht të lira”; për shqiptarët në Maqedoni dhe anë e mbanë trojeve shqiptare, jo krejtsisht ideale, por përgjithsisht, në liri dhe me të drejtat bazë të njeriut, si kurrë më parë. Shqiptarët, si komb, përbëjnë zonën më homogjene në Evropë. Pritshmëritë e qytetarëve të Kosovës por edhe të gjithë shqiptarët janë që shqiptarët të bëhen pjesë e denjë e Evropës së lirë e demokratike dhe instucioneve euro-atlantike, në atë Evropë ku shqiptarët do duhej ta kishin pasur vendin me shekuj – atje ku i kishte vendosur Perëndia, gjeografia dhe historia.

GM: Prishtina (prejardhje), Shota, Azemi, Polluzha dhe Jashari janë vetëm disa nga heronjtë tanë, të cilët janë lindur, rritur dhe edukuar në Drenicë, një vend që përfaqëson djepin e qëndresës dhe trimërisë kombëtare. Me historinë, sakrificat dhe heroizmin e saj, Drenica mbetet një burim i pakufishëm frymëzimi për çdo shqiptar. Çfarë ndikimi ka kjo trashëgimi historike dhe ky frymëzim në formimin e identitetit dhe krenarisë kombëtare të shqiptarëve sot?

FSH: Këta burra (e gra) të Drenicës i përkisnin një brezi atdhetarësh dhe shumë të tjerë nga të gjitha viset e krahinat e trojeve shqiptare, të cilët kur flisnin e luftonin për shqiptarë e për Shqipëri, nuk kishin ndër mend kufij shqiptaro-shqiptar, por një komb të vetëm e të bashkuar, Ata ishin burra e burrnesha të cilët mbi interesat e Atdheut nuk kishin asgjë tjetër, as interesa personale, as politike për karriga, as ekonomike, as krahinore, por kishin një vizion të qartë për një Komb shqiptar të lirë, të bashkuar e të pavarur. Nuk është se shqiptarët nuk kanë heronjë e heroina – atdhetarë/e që frymëzojnë brezat, duke filluar nga Gjergj Kastrioti-Skenderbe e këndej. Fatkqesia është se Kombit tonë gjatë shekullit të kaluar i janë imponuar heronjë e figura të huaja me ideologji krejt të armiqësore ndaj kulturës dhe vlerave të Kombit shqiptar, duke konfuzuar shqiptarët se kush vërtetë ishin heronjtë e tyre. Për fat të keq, në veshët tanë ende kumbojnë emrat Tito-Enver, Stalin, Marks e Engels dhe figura të tjera të internacionales komuniste. Ndërgjegja jonë si komb, qoftë edhe ajo kombëtare, e ka pësuar rëndë — është plagosur gjatë komunizmit, pasojat e të cilit shihen edhe sot. Jo krejt për fajin tem ose tëndin, të shqiptarëve të thjeshtë, pra në përgjithsi. Neve për një kohë shumë të gjatë na është luftuar identiteti ynë kombëtar deri në zhdukje. Si rrjedhim kam drojë se edhe krenaria kombëtare do marrë kohë për tu rivendosur aty ku e ka vendin – por me frymëzimin nga heronjtë shqiptarë të Drenicës në krye të vendit, kemi shpresë për ditë më të mira. Ata meritojnë më shumë respekt nga brezi i sotëm i shqiptarëve.

GM: Gjykata Speciale e Kosovës(?!) u krijua me mbështetjen e Hashim Thaçit, ish-drejtues politik i UÇK-së dhe ish-kryeministër e president i Kosovës. Sot, Thaçi, së bashku me disa figura të tjera të rëndësishme të UÇK-së, ndodhet në paraburgim në Hagë që nga nëntori i vitit 2020(!), i akuzuar për krime lufte. Cili është mendimi juaj mbi këtë çështje?

FSH: Është vështirë për mua të përgjigjem në këtë pyetje se nuk e kam ndjekur dhe nuk jam në dijeni të akuzave ose të dëshmive ose provave të ndryshme ndaj udhëheqësve të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, përveç lajmeve jo të plota. Udhëheqsit në fjalë të UÇK-ës dhe protagonistët kryesorë të politikës së pas luftës në Kosovë kanë deklaruar pafajësinë e tyre – pafajësi në të cilën besojnë edhe shumë prej mbështetsve të tyre në Kosovë dhe jashtë Kosovës. Përveç akuzave origjinale për të cilat këta ish-udhëheqës të UÇK-ës janë dërguar në Hagë, kohët e fundit, duket se u janë shtuar akuza të tjera për ndërhyrje në procesin gjyqësor, në përpjekje për të ndikuar tek dëshmitarët, sipas akuzës. Ndonëse ata e kanë mohuar këtë, natyrisht, se një ndërhyrje e tillë është serioze dhe shumë shqetësuese për administrimin e drejtësisë – gjë që mund të ketë pasoja të rënda për të akuzuarit, përfshirë edhe ish-drejtuesin politik të UÇK-së dhe ish-kryeministër e president i Kosovës, Hashim Thaçi. Ndërkohë, e ardhmja e Gjykatës Speciale, si e tillë, nuk është e sigurt. Presidenti i Shteteve të Bashkuara ka njoftuar ngrirjen e fondeve amerikane për Gjykatën Speciale, si pjesë e ngrirjes së financimeve për pothuajse të gjitha programet e ndihmës së huaj, deri në përfundimin e një rishikimi të plotë të efikasitetit dhe përputhshmërisë së këtyre programeve me ingteresin e politikës së jashtme të Shteteve të Bashkuara të Amerikës. A është fati i këtyre figurave të politikës shqiptare dhe të UÇK-ës i lidhur me interesat e politikës së jashtme amerikane? Kjo mbetet për tu parë.

GM: Të frymëzuar apo të indinjuar nga individë apo grupe që njihen si përfaqësues të “islamit radikal” në Kosovë, kanë lindur disa shoqata, ku mund të veçohet ‘Lëvizja e Deçanit’, të cilat ftojnë shqiptarët të largohen nga ky besim. Si e shikoni problemin e devijimit nga “islami tradicional shqiptar” dhe çfarë mendimi keni për shoqatat në fjalë? Po për faktin e dhimbshëm që Kosova, duke marrë parasysh numrin e popullsisë, është shteti që ka dërguar më së shumti ushtarë në Shtetin Islamik?

FSH: Me të thënë të drejtën, i dashur Gëzim, unë jam besimtar në fenë time, besoj në Zotin. Por nuk preferoj të komentoj çeshtjet fetare të besimtarëve ose çeshtje ndërfetare – midis feve të ndryshme. Unë e konsideroj fenë si një çeshtje absolutisht dhe krejtsisht private, si një marrëdhënie private midis indidividit dhe Perendisë. Unë besoj, fuqimisht, në lirinë e fesë për të gjithë pa dallim, përderisa ajo nuk pengon ose shkelë lirinë e dikujt tjetër që mendon ndryshe. Unë gjithë jetën e kam konsideruar lirinë e fesë si një liri absolute të drejtave të njeriut, për të mos thenë si bazë e të gjithave të drejtave të tjera të njeriut. Shqiptarët janë me fat që janë shembull i botës në kuptimin e bashkjetesës fetare. Po rikujtoj fjalët e Papa Françesku në fjalimin e parë gjatë vizitës së tij Shqipëri, Shtator, 2014, se “Askush – ka thënë Papa Françesku – të mos e mendojë se mund ta përdorë Zotin si mburojë, ndërsa planifikon e kryen akte dhune! Askush të mos e përdorë fenë si pretekst për vepra kundër dinjitetit të njeriut dhe të drejtave të tij”. Dhe në takimin me krerët fetarë shqiptarë në Universitetin Katolik, shtoi: “Të vrasësh në emër të Zotit është sakrilegj i madh!”. Shqipëria, përsëriti ai disa herë, “dëshmon se bashkëjetesa fetare është e mundur”. Prandaj, si rrjedhim i kësaj historie bashkjetese fetare ndër shqiqptarët, nuk besoj se duhet të ketë vend për shqetsim, sa i përket pyetjes që bëre më lartë.

GM: Teknologjia dhe interneti kanë ndryshuar mënyrën e konsumimit të informacionit, duke bërë që në Kosovë të mos ekzistojë më asnjë gazetë e shtypur në format fizik. Si e komentoni këtë fenomen?

FSH: Është një prirje që për fat të keq, po ndodhë anë e mbanë botës, por kjo nuk e justifikon as nuk e bën më të pranueshëm këtë fakt, sa i përket Kosovës, as shqiptarëve në përgjithsi. Nuk isha në dijeni se Kosova si shtet nuk ka madje as një gazetë të shtypur që lexuesi ta mbajë në dorë si dikur për ta lexuar. Ky nuk është një lajm i mirë. Por, Kosova, nuk është një përjashtim sa i përket këtij fenomeni, që tani ka marrë përmasa botërore. Sipas të dhënave edhe këtu në Shtetet e Bashkuara nga viti 2005, më shumë se 3,200 gazeta ditore të shtypura nuk janë më. Vetëm vitin e kaluar i kanë mbyllur dyertë 130 gazeta të shtypura në Amerikë. Ti ke të drejtë që thua se teknologjia dhe interneti janë “fajtorët” kryesorë të zhdukjes së gazetave të shtypura nga qarkullimi, por ka edhe arsye të tjera që i imponon tregu i lirë, ndër faktorë të tjerë. Besoj se rënia e lexuesshmërisë dhe faktori ekonomik janë dy arsyet kryesore të zhdukjes së gazetave të shtypura kudo në botë, e kjo nuk përjashton as Kosovën. Kompanitë komerciale të ndryshme preferojnë televizionin dhe internetin për reklamat e tyre. Televizioni dhe interneti preferohen më shumë nga publiku se janë shumë më të shpejta në përhapjen e lajmeve për shikuesin dhe për lexuesin, në krahasim me gazetat e shtypura, që dikur ishin burimi kryesor i lajmeve. Në fund të fundit, të gjithë kemi telefonin në xhep, edhe për lajme. Në rastin e Kosovës ishte edhe pandemia e para disa viteve që e goditi njëherë e mirë industrinë e gazetave të shtypura, duke e bërë Kosovën të vetmin vend në rajon dhe në Evropë pa gazeta të shtypura. Vërejtsit e medias në Kosovë kanë konstatuar gjithashtu se në zhdukjen e gazetave të shtypura ka influencuar edhe politika, ndërsa gazetat mund të jenë bërë zedhënse të një partie politike ose një tjetre, duke humbur kështu në sytë e lexuesve — me njëanëshmërinë e tyre — reputacionin si burime të besueshme lajmesh. Kam lexuar kohët e fundit se disa zëra në Kosovë kanë bërë thirrje për botimin e një gazete ose më shumë në formën publiko-private, megjithse nuk jam i sigurt se çfarë do të thotë kjo: një afërsi e re e një gazete të tillë me partitë politike? Natyrisht, se jam në favor të një ose më shumë gazetave të shtypura në Kosovë, si bartëse dhe dokumentuese të trashëgimisë historike e kulturore të shqiptarëve në Kosovë, por jo të lidhura me politikën. Uroj që të bëhet diçka për të sjellur në Kosovë gazetarinë e printuar, shtypin ditor pra, qoftë edhe me një nga gazetat në zë nga e kaluara, në përputhje me vendet e rajonit dhe më gjërë, por edhe për të plotësuar nevojat e lexuesve që janë mësuar me gazeta të përditshme, sidomos brezi më i vjetër i lexuesve.

GM: Po sot, pas sakrificave të pafundme, në kohët moderne, me Kosovën si Republikë, cili do të ishte mesazhi i Shkrelit për shqiptarët e Kosovës?

FSH: Hamit Kokalari, intelektuali i njohur nga Gjirokastra, ka botuar në vitin 1943 librin “Kosova, djep i shqiptarizmit”, një libër që nuk qe lejuar të ribotohej nga komunistët, në të cilin shkruhet se, “Kosova nuk ka qenë vetëm djepi i rilindjes shqiptare, por ka qenë sidomos faktori kryesor i ngjarjeve historike që shkaktuan dhe siguruan krijimin e shtetit shqiptar dhe të lirisë s‘onë kombëtare. Kosova ka qenë një fushë lufte e përhershme ku shqiptarët kanë derdhur gjakun e tyre shekuj me radhë në një luftë të dyfishtë kundër Turqve dhe kundër Serbo-Malazezëve. Veçanërisht, ngjarjet historike më me rëndësi ato të periudhës së Lidhjes Shqiptare të Prizrenit (1877-1881) dhe ato të Kryengritjes së Kosovës (1909-1913) që patën si pasojë krijimin e shtetit shqiptar, ishin pothuaj kryekëput vepra të Kosovarëve. ‘’Vetëm Shqipëria e mbyllur në kufijtë e 1913-ës, pati fatin e mirë ta gëzojë shpërblimin e therorive që e bënë shqiptarët e Kosovës, të cilët mjerisht, në vend që të fitonin lirinë e merituar, kaluan nga robërija turke në robërinë serbo-malazeze”, ka shkruar intelektuali gjirokastrit Hamit Kokalari në librin e tij: Kosova, Djep i Shqiptarizmit, të vitit 1943. Por më në fund, pas një robërie të gjatë serbo-malaleze, Kosova siguroi lirinë dhe pavarësinë e vet me luftën e Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës dhe me ndihmën e aleancës ushtarake perëndimore, NATO – me mbështetje të pa kursyer nga popuj miq në krye me Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Kosova, gjatë historisë ka marrë pjesë në luftëra epike në mbrojtje të ientitetit kombëtar. Edhe lufta e fundit ishte epike në mbrojtje të identitetit kombëtar dhe të drejtave të shqiptarëve në Kosovë. Në një fjalim të Presidentit Bill Clinton drejtuar popullit të Kosovës para disa vitesh, ai është shprehur se, “NATO-ja fitoi luftën, ju fitoni paqën”.  Kosova e pavaraur e në paqe, sot ka një detyrim tjetër. Kombi shqiptar ka nevojë për një përtrimje rrënjësore. “Ideali i vëllaznimit kombtar, këndue nga poetët dhe predikue nga patriotët duhet sëndërtue në nji bashkjetesë kombëtare ku ndryshimet fetare e krahinore, ku pikëpamje e prirje të nduernduerta, të harmonizohen për të krijue mundësinë e nji mbarshtrimi shtetnuer, përkitazi me frymën moderne të kohës.” (Ernest Koliqi).  Është e qartë se pushtimet e huaja ushtarake dhe ideologjike si komunizmi e të tjera, kanë lënë plage të rënda që duken të pashërueshme në trupin e Kosovës dhe të Kombit shqiptar në përgjithsi. Por i takon këtij brezi tani të ndërtojë shtetin, me objektivin e vëllazërimit e të bashkimit kombëtar midis shqiptarëve në trojet e tyre iliro-arbërore dhe kudo që janë nepër botë — në paqe dhe miqësi me popujt e rajonit secili në shtëpinë e vet, së bashku në Evropën e lirë e demokratike.