Nga Ermir Nika/

Fjalë të ngrira në eter

Episode të hedhura në fletë të shpërndara ditari

Ne ndiqnim ritualin tonë sa herë takoheshim. Përgjatë gjithë viteve të miqësisë sonë kisha vënë re se ai i kushtonte një rëndësi të veçantë çdo takimi me miq, të njohur, me lexues që dëshironin ta njihnin nga afër ose edhe thjesht t’i merrnin nënshkrimin te librat. Rrallë herë mund të kujtoj ndonjë rast kur biseda jonë nuk trazohej nga ndërhyrjet e befta të dashamirësve të tij. Tryeza e Kadaresë ruante gjithmonë të njëjtën pamje; filxhanin e kafes gati në të mbaruar, shishen e përgjysmuar të ujit, hapësirën më të madhe e zinte shtypi i ditës, ndonjë dorëshkrim i ngacmuar me korrigjime dhe plotësime të tekstit me bojë të kuqe, si edhe librat që nënshkruante gati çdo ditë me rapidografin që e nxirrte nga xhepi i brendshëm i xhaketës.

Këto kohë, pas largimit të tij për në amshim, jo pa pështjellim gjej shtegun e fshehtë për t’iu shmangur idesë se kjo skenografi e ndërtuar për vite me radhë tashmë ka rënë. Nuk mundem më ta gjej as në bar “Juvenilja” dhe as në vilën e tij buzë detit, në Qerret të Kavajës.

Tashmë e kërkoj me sytë e mendjes. Por nuk është fort e lehtë të pranosh që e shkuara është e vetmja materie e kujtesës. Me gjasë, është pikërisht kjo hapësirë që njeriu nuk e mat dot as me fjalë, as me periudha, sepse gjithçka fundoset veçse aty! Gjithmonë kam besuar si një fëmijë kryeneç se e kaluara rikthehet në forma të tjera, por mbase për këtë mbeten vetëm kujtimet si e vetmja lundër që i risjell dhe i largon nga brigjet e prekura nga ecejaket rutinore.

Ende i përmbahem bindjes se tek unë nuk ka mbërritur ende koha të hedh kujtime, sa kohë ato i kam të renditura në kujtesë, të vetmen vendprehje nga ku i jap shumë interpretime dukurive që kam përjetuar. Por ja, nganjëherë më ngjan se ndonjë fletë kapitulli e atyre çka kam përjetuar, shkëputet dhe si somnambul zbardh dhe risjell atë trupëzim që duket se është mumifikuar diku brenda meje. Edhe miqtë e kolegët shpesh e më shpesh më nxisin të shkruaj për shumë shkrimtarë, poetë e prozatorë, në veçanti për emblemat e letërsisë sonë, për etapat ku ka kaluar jo pa mundim jeta dhe krijimtaria e tyre, për ngjarje që i kanë ndarë me mua apo që i kemi përjetuar bashkë. E në këtë pikë më kujtohet përherë gjesti i Kadaresë, dora që dukej sikur shkruante në ajër pak para se të ndaheshim:

– Mos harro, shkruaji këto që më rrëfeve! Duhet të mbeten, sepse je shkrimtar dhe, mbi të gjitha, ke patur një rol; ke qenë protagonist në shumë ngjarje. Ti je takuar dhe ke folur me shumë shkrimtarë dhe e nesërmja ngrihet e patundur vetëm mbi të vërtetën!

– Patjetër, – i përgjigjesha teksa dëgjoja këto këshilla nga shkrimtari që admiroja më shumë, – do ta bëj një ditë.

– Ti dhe kushdo që mund të ishte në vendin tënd, e keni për detyrë të mos i lini të vdesin e të harrohen.

Dhe ashtu ndaheshim, duke tundur duart në ajër si vetmja shenjë se do të rishiheshim sërish, jo fort larg: “Do të takohemi sapo të kthehemi nga Parisi” – një nga frazat përmbyllëse. Dhe largohej për t’u rikthyer.

Por tanimë ikjet e tij kanë mbetur pa kthim. Të vetmet udhë ritakimesh me të kanë mbetur librat dhe kujtimet, që i ndërtoj gjatë ditës dhe, pa kujtuar, më duket sikur më shemben brenda natës. Nganjëherë mendoj se më trembin rrëpirat e krijuara në kaq shumë vite, ku zukatin ditët e kaluara. Dikur do të më duhet t’i ngre me krejt fuqinë në lartësinë e dritës. Por ndonjëherë më bëhet sikur dorëzohem dhe nuk mundem t’i jap përgjigje kësaj dileme që më ngarkon prej vitesh: pse i jam shmangur dhe vijoj t’i shmangem këtij graviteti që të degdis në një hon, i cili të krijon një lloj gjendje ankthi dhe frike përzier bashkë? Mbase më është dobësuar paksa forca për ta ribërë edhe njëherë atë të kaluar që më transformoi në një qenie të ngurtë.

Sot më shpërtheu një lot, që shkroi diçka mbi faqen time. Nuk u përmbajtja dot. Më duket sikur kam shkelur një betim ose, më mirë të them, një pakt me veten. Dikush që deshifron hieroglifët, shoh se ndërtoi një peizazh me atë që lexoi në fytyrën time.

Peneli përshkroi atë pasdite qershori, në verandën e vilës së Ismailit dhe Helenës, buzë detit Adriatik. Aty gjithmonë krijohej një mjedis tepër i ngrohtë dhe çdokush që e kalonte atë prag, ndihej jo thjesht si i afërt me familjen Kadare, por si i afërmi i tyre. Mikpritja ç’tendoste çdo parafytyrim apo paragjykim të bartur nga njerëz të rastësishëm, që hera-herës tentonin të krijonin legjenda urbane dhe prireshin të merrnin protagonizmin në jetën artistike dhe sociale të Ismail Kadaresë.

Kuptoj se asnjë takim nuk më ka humbur brenda vetes. Shpesh ndalem tek ajo pasdite e nxehtë, kur u nisa ta takoja çiftin Kadare në vilën buzë detit, ku veronin deri në pragun e vjeshtës. Një tipar i pandryshueshëm që Ismaili e respektonte dhe e kërkonte tek gjithkush ishte korrektësia, aq sa nganjëherë ora e tij e përpiktë më përngjante me kronometrin e trajnerit tim të atletikës, i cili, mbi të gjitha, më mësoi të isha gjithmonë në vendin dhe në kohën e duhur. Këtë veti të fituar nga koha kur ushtrohesha si atlet pranë klubit sportiv “17 Nëntori”, mundohem ta ruaj edhe sot, kur udhëtimet janë bërë gjithmonë e më të gjata dhe qëndresat më të shkurtra dhe, për rrjedhojë, rikthimet gjithmonë e më të pamundura.

Kështu, arrita në kohën e duhur edhe atë ditë. Dashamirësinë e përhershme të çfitit Kadare s’e zbehu as vapa kryeneçe. Në sy nuk u lexohej asnjë shenjë lodhjeje nga të ftuarit e shumtë që u shkonin me aq qejf në vilë.

Asgjë nuk lëvizte atë pasdite të nxehtë; as perdet, as lulet, asnjë fije bari, përveç akrepave të orës. Kur drita nisi të zbehej dhe muzgu po i shndërronte portretet e njerëzve në hije, Ismaili propozoi të shëtisnim buzë detit. Në fakt, ky ishte rituali i tij i zakonshëm. Ecte me hapa të rregull dhe mbante gati të njëjtin ritëm mbi rërën e shkrifët. Helena, përherë krah tij, herëdokur hidhte vështrimin tej në horizont e dukej sikur fotografonte çdo çast me përqendrimin e saj romantik.

Bisedat tona ndiqnin ritmin e hapave. Nga mënyra si fliste, më dukej se jo rrallë herë Ismaili përshkruante ndonjë kapitull të veprës në dorëshkrim. Dialogu me të shpesh kishte alegoritma dhe kuptohet vetvetiu se nxirrnim përfundime. Pak e nga pak çdo dilemë apo përsiatje, në fund të bisedës dukej sikur rendte drejt zgjidhjes, që në thelb nënkuptonte të vërtetën. Prej tyre m’u rrëzuan, ashtu si librat në raftin e sipërm të bibliotekës, këto momente përjetimi në atë rrugëtim jo fort të gjatë, por të shtrirë në kohë.

– Sot është e gabuar ideja se letërsia shqipe në botë përfaqësohet vetëm nga një autor. Krejtësisht e gabuar. E kam ndjekur aq sa kam mundur ecurinë e botimeve të autorëve shqiptarë në gjuhë të huaj dhe, me sa kam vënë re, bëhen diku 12 apo 13 autorë që janë botuar në vende të ndryshme të Europës. Pse thonë pastaj që botohet vetëm Kadareja?! Kjo është një marrëzi e madhe, që duhet të marrë fund. Shqipëria, në periudha të caktuara, i ka patur shkrimtarët në nivel të krahasueshëm me autorët e rëndësishëm europianë, – më tha dikur.

Kadaresë, në natyrën e tij, ishte tepër e rrallë t’i dalloje një tipar entuziazmi, por për atë që pohonte, kuptohej se vinte nga një analizë e thellë që kryente brenda vetes. Por entuziazmi më kaploi mua për temën që u hap dhe nuk doja që të kalonte pa e shtjelluar. Me kërshëri e pyeta se cilët ishin ata autorë shqiptarë

– Barleti, – m’u përgjigj. – Shkroi në latinisht, ashtu si elita e autorëve europianë të kohës. Atij i janë referuar një pjesë e madhe e autorëve që janë marrë me temën rreth Perandorisë Otomane dhe kryesish mbi Skënderbeun. Pjetër Budi mbetet po aq i rëndësishëm, sipas meje. Ai ka vargje të nivelit shekspirian. Por të mos harrojmë që i përkasin të njëjtës periudhë dhe kjo është lehtësisht e verifikueshme.

– Është e habitshme, – ndërhyri për një çast Helena. – Janë kaq e kaq vlera me të cilat kultura shqiptare është e krahasueshme me ato europiane dhe ndërkohë kaq të panjohura ende nga studiuesit në tërësi.

– Po edhe më vonë, – e ngau më tej bisedën Ismaili, – kemi të njëjtin fenomen. Pra, nuk bëhet fjalë vetëm për Mesjetën. Kështu ndodhi me Lasgushin, Migjenin e jo pak të tjerë, të cilët ecën në të njëjtën frymë me shkrimtarët më të njohur të kohës. Madje edhe sot. Ja unë sapo lexova dy vëllimet e Visar Zhitit, ku përshkruante vitet e burgut dhe për mua janë më të arrira se kujtimet e Sollzhenicinit për persekutimin e tij në Siberi. Pse të hezitojmë t’i pranojmë këto gjëra, sa kohë janë të botuara?

E ndali për pak bisedën dhe e zgjati vështrimin nga bregu, ku nuk dukeshin më as kalimtarë, as vozitës me varka, por vetëm vija e fikur e horizontit. Hodhi ca hapa në heshtje e mandej vazhdoi:

– Historia e shkrimtarëve shqiptarë është nga më të çuditshmet, mbase edhe nga më tragjiket që mund të ketë letërsia e një kombi. Cili vend apo cila letërsi mund të ketë vuajtur një përndjekje të tillë për shekuj me radhë… kujt i është ndaluar gjuha, më pas mendimi e më keq akoma në komunizëm, iu anatemua edhe fjala? E kuptoni ç’do të thotë kjo për një komb?! Kjo në vetvete është asgjësimi i vetë kombit! Dhe përsëri letërsia shqipe u shkrua nga ata autorë që morën parasysh edhe persekutimin e çdo forme, deri edhe vdekjen. Më thuaj, – m’u drejtua, – a ka në botë letërsi që ka mbijetuar në këto kushte?

Unë heshta pa ia ndarë për asnjë moment shikimin portretit të tij, që trazohej vetëm nga drita e hënës së plotë.

– Unë, nuk di, – thashë pas një hopi.

– As unë. Ja pse letërsia shqipe, që u lëvrua në kushte nga më të paimagjinueshmet, bile nga më ç’njerëzoret, për mua mbetet një nga më të mrekullueshmet në botë, madje nga më heroiket, sepse vazhdimësia e saj është mbështetur në martirizimin e shkrimtarëve të saj, të çdo periudhe, veçanërisht në atë otomane e më pas në atë totalitariste.

Nisëm të hidhnim hapat e kthimit. Ndonëse ishim zhytur në tis, ndieja se brenda meje ishte ndriçuar dhe fashitur një nga pasiguritë më të mëdha, vendi dhe roli ynë gati i padukshëm në muzeun e papërfunduar të qytetërimit europian. Duke menduar, mbeta pak prapa. Heshtjen e nderë e depërtoi sërish zëri i tij:

– Eja Ermir, eja futemi brenda. Nuk e kuptoj pse e ke këtë mani të qëndrosh gjithmonë pas e të të rrahë era. A nuk e ndien që u ftoh? Dhe era në errësirë është gjithmonë e pabesë.

Më tepër se me zë, m’u bë se iu përgjigja me zhurmën e hapave, që teksa largoheshim, përpiheshin nga trazimi i dallgëve. Ato na ndiqnin dhe mbulonin çdo gjurmë që i patëm lënë si kujtim rërës, atë pasdite të rënë vere, mbi Adriatik.