𝐃𝐫. 𝐁𝐥𝐞𝐝𝐚𝐫 𝐊𝐮𝐫𝐭𝐢/

25 janari shënon 60 vjetorin e vdekjes së Winston Churchill, një prej shtetarëve më të mëdhenj të shekullit të 20-të. I njohur si një drejtues i matur dhe vizionar, autor i fjalimeve frymëzuese dhe hero i popullit britanik gjatë Luftës së Parë dhe të Dytë Botërore, ajo që dihet pak për të është se ai ishte edhe pioner i detantës midis perëndimit dhe lindjes gjatë periudhës së Luftës së Ftohtë.

Nikita Khrushchev tha: “Në fakt, ishte idea e Winston Churchill për të hapur një linjë komunikimi midis fuqive perëndimore dhe Bashkimit Sovietik pas vdekjes së Stalinit….” Nuk ka asnjë dyshim që Churchill duhet kujtuar si babai i detantës, sikurse e meriton të quhet Luftëtari i Luftës së Ftohtë.

Si në shumë aspekte të jetës së tij, qëndrimi i Churchill ndaj Bashkimit Sovietik dhe Komunizmit vazhdon të gjenerojë shumë debate. I njëjti burrë shteti i cili nxiti luftë ndaj regjimit Bolshevik në vitin 1919, gjithashtu nxiti edhe bashkëpunim me Stalinin në vitet 30-të. Ai shpenzoi vitet e fundit të jetës së tij në detyrë duke bërë thirrje për një takim dhe samit për uljen e tensionit të Luftës së Ftohtë.

Ideja e Churchill për një samit u kundërshtua nga shumica e qeverive perëndimore. Por, pavarësisht kundërshtimeve të forta të Departamentit të Shtetit, Zyra e Punëve të Jashtme Britanike, dhe shumë ministra të jashtëm të qeverive perëndimore, u përpoqën të arrinin një modus vivendi me Moskën gjer në fund të karrierës së tij. Obsesioni i tij për të hyrë në histori si ‘paqebërësi më i madh’ vazhdon të mbetet i admirueshëm sot e kësaj dite, por ideja e tij për një samit kishte tendencën t’i ndante aleatët perëndimorë dhe për më shumë Kryeministrit Churchill i mungonte një politikë e qartë për ta arritur qëllimin e tij.

Për më tepër, ngjarjet e viteve 1951-55 e bënë të pamundur një detantë me Moskën. Duke marë parasysh ngjarjet e atyre viteve është e vështirë të pranosh se idetë e Winston Churchill për një samit me Bashkimin Sovietik do i kishte përmirësuar mardhëniet Lindje-Perëndim. Megjithatë, entuziazmi i këtij burri të madh shteti duhet admiruar, së bashku me dëshirën e tij për të zbutur tensionet e Luftës së Ftohtë, pavarësisht nga kundërshtimet që hasi dhe nga shëndeti jo i mirë që kishte.

Një nga nismat e para të Churchill për të thirrur negociata me Moskën erdhën gjatë fjalimit të tij të ‘Perdes së hekurt’ në Fulton, Missouri, SHBA, në Mars të vitit 1946:

𝑈𝑛𝑒̈ 𝑛𝑢𝑘 𝑏𝑒𝑠𝑜𝑗 𝑠𝑒 𝑅𝑢𝑠𝑖𝑎 𝑆𝑜𝑣𝑖𝑒𝑡𝑖𝑘𝑒 𝑑𝑒̈𝑠ℎ𝑖𝑟𝑜𝑛 𝑙𝑢𝑓𝑡𝑒̈. 𝐶̧𝑓𝑎𝑟𝑒̈ 𝑎𝑗𝑜 𝑑𝑒̈𝑠ℎ𝑖𝑟𝑜𝑛 𝑗𝑎𝑛𝑒̈ 𝑓𝑟𝑦𝑡𝑒𝑡 𝑒 𝑙𝑢𝑓𝑡𝑒̈𝑠 𝑑ℎ𝑒 𝑧𝑔𝑗𝑒𝑟𝑖𝑚𝑖 𝑝𝑎 𝑘𝑢𝑓𝑖 𝑖 𝑓𝑢𝑞𝑖𝑠𝑒̈ 𝑑ℎ𝑒 𝑑𝑜𝑘𝑡𝑟𝑖𝑛𝑒̈𝑠 𝑠𝑒̈ 𝑠𝑎𝑗… 𝐿𝑦𝑝𝑠𝑒𝑡 𝑛𝑗𝑒̈ 𝑚𝑎𝑟𝑟𝑒̈𝑣𝑒𝑠ℎ𝑗𝑒, 𝑑ℎ𝑒 𝑠𝑎 𝑚𝑒̈ 𝑠ℎ𝑢𝑚𝑒̈ 𝑠ℎ𝑡𝑦ℎ𝑒𝑡 𝑘𝑗𝑜 𝑚𝑎𝑟𝑟𝑒̈𝑣𝑒𝑠ℎ𝑗𝑒, 𝑚𝑒̈ 𝑒 𝑣𝑒̈𝑠ℎ𝑡𝑖𝑟𝑒̈ 𝑑𝑜 𝑡𝑒̈ 𝑗𝑒𝑡𝑒̈ 𝑑ℎ𝑒 𝑚𝑒̈ 𝑡𝑒̈ 𝑚𝑒̈𝑑ℎ𝑎𝑗𝑎 𝑑𝑜 𝑡𝑒̈ 𝑏𝑒̈ℎ𝑒ℎ𝑒𝑛 𝑟𝑟𝑒𝑧𝑖𝑞𝑒𝑡 𝑡𝑜𝑛𝑎.

Ky fjalim i Winston Churchill bënte thirrje për negociata me Bashkimin Sovietik dhe themelimin e një marrëveshje të gjatë e cila do zbuste tensionin Lindje-Perëndim në vitet e para të Luftës së Ftohtë, por gjithashtu tërhoqi një vëmendje shumë të madhe dhe rezultoi tejet bindës për opinionin e publikut amerikan mbi qëllimet armiqësore të Bashkimit Sovietik nën udhëheqjen e Stalinit:

𝑁𝑔𝑎 𝑆𝑡𝑒𝑡𝑡𝑖𝑛 𝑛𝑒̈ 𝐵𝑎𝑙𝑡𝑖𝑘 𝑔𝑗𝑒𝑟 𝑛𝑒̈ 𝑇𝑟𝑖𝑒𝑠𝑡𝑒 𝑛𝑒̈ 𝐴𝑑𝑟𝑖𝑎𝑡𝑖𝑘, 𝑛𝑗𝑒̈ 𝑝𝑒𝑟𝑑𝑒 𝑒 ℎ𝑒𝑘𝑢𝑟𝑡 𝑘𝑎 𝑧𝑏𝑟𝑖𝑡𝑢𝑟 𝑚𝑏𝑖 𝑘𝑜𝑛𝑡𝑖𝑛𝑒𝑛𝑡.

Ky fjalim u perceptua si shumë anti-komunist dhe themeloi figurën e Churchill si Luftëtari i Luftës së Ftohtë par excellence në Lindje dhe Perëndim. Në fakt, fjalimi i ‘perdes së hekurt’ ishte përpjekja e parë madhore pas lufte e Churchill për të thirrur një samit negociues me Moskën.

Deklaratat e Churchill të vitit 1946 shpesh paraqiten kotradiktore. Ndërsa nga njëra anë ai tërhoqi vëmendjen për kërcënimin sovietik, duke bërë apel për forcë ushtarake dhe duke kundërshtuar politikat më shumë këshilluese sesa duhej ndaj Moskës, nga ana tjetër ai rekomandonte të kërkohej një marëveshje paqësore me Stalinin. Për Churchill ky ishte një drejtim logjik veprimi në mënyrë që të parandalonte përshkallëzimin e një konflikti apo një lufte të tretë botërore. Në lidhje me zhvillimin e bombës atomike amerikane, Churchill pati deklaruar në parlament që nga Gushti i vitit 1945, se “duhen të paktën tre, ose katër vjet, që të tejkalohet nga sovietkët progresi i arrirë në Amerikë.”

Churchill insistoi në besimin e tij se diskutimet e një niveli të lartë me Moskën do i zbuste tensionet Lindje-Perëndim. Më 14 shkurt ai mbajti një fjalim në Edinburgh, dhe për herë të parë përfshiu politikën e jashtme në fushatën e tij zgjedhore, gjer atëherë të dominuar plotësisht nga politikat e brendshme. Ai bëri thrirrje për diskutime me Moskën, duke ritheksuar pikëpamjet dhe qëndrimet e tij të viteve 1945-46, dhe për herë të parë ai përdori frazën ‘një konferencë për samitin’, si metoda e duhur për negociata.

𝑁𝑢𝑘 𝑚𝑒̈ 𝑑𝑒𝑙 𝑛𝑔𝑎 𝑚𝑒𝑛𝑑𝑗𝑎 𝑖𝑑𝑒𝑎 𝑒 𝑏𝑖𝑠𝑒𝑑𝑖𝑚𝑒𝑣𝑒 𝑚𝑒 𝑅𝑢𝑠𝑖𝑛𝑒̈ 𝑆𝑜𝑣𝑖𝑒𝑡𝑖𝑘𝑒 𝑛𝑒̈ 𝑛𝑖𝑣𝑒𝑙𝑒𝑡 𝑚𝑒̈ 𝑡𝑒̈ 𝑙𝑎𝑟𝑡𝑎. 𝐾𝑗𝑜 𝑖𝑑𝑒 𝑚𝑒̈ 𝑎𝑝𝑒𝑙𝑜𝑛 𝑠𝑖 𝑛𝑗𝑒̈ 𝑝𝑒̈𝑟𝑝𝑗𝑒𝑘𝑗𝑒 𝑠𝑢𝑝𝑟𝑒𝑚𝑒 𝑝𝑒̈𝑟 𝑡𝑒̈ 𝑘𝑟𝑖𝑗𝑢𝑎𝑟 𝑛𝑗𝑒̈ 𝑢𝑟𝑒̈ 𝑚𝑏𝑖 ℎ𝑒𝑛𝑑𝑒𝑘𝑢𝑛 𝑞𝑒̈ 𝑒𝑔𝑧𝑖𝑠𝑡𝑜𝑛 𝑚𝑖𝑑𝑖𝑠 𝑑𝑦 𝑏𝑜𝑡𝑒̈𝑣𝑒, 𝑛𝑒̈ 𝑚𝑒̈𝑛𝑦𝑟𝑒̈ 𝑞𝑒̈ 𝑠𝑒𝑐𝑖𝑙𝑎 𝑝𝑟𝑒𝑗 𝑛𝑒𝑠ℎ 𝑡𝑎 𝑗𝑒𝑡𝑜𝑗𝑒̈ 𝑗𝑒𝑡𝑒̈𝑛, 𝑛𝑒̈𝑠𝑒 𝑛𝑢𝑘 𝑒̈𝑠ℎ𝑡𝑒̈ 𝑒 𝑚𝑢𝑛𝑑𝑢𝑟 𝑚𝑒 𝑚𝑖𝑞𝑒̈𝑠𝑖, 𝑡𝑒̈ 𝑝𝑎𝑘𝑡𝑒̈𝑛 𝑝𝑎 𝑢𝑟𝑟𝑒𝑗𝑡𝑗𝑒𝑛 𝑒 𝐿𝑢𝑓𝑡𝑒̈𝑠 𝑠𝑒̈ 𝐹𝑡𝑜ℎ𝑡𝑒̈.

Progresi real i marrëdhënieve Lindje-Perëndim nuk dukej i mundshëm thjesht me anë të mënyrave të paqarta të një ‘procesi diplomatik’ siç kishte thënë ai në janar të vitit 1948. Ai tashmë ishte i bindur se suksesi mund të arrihej vetëm me anë të një takimi të krerëve të qeverive. Ai kishte ndër mend një samit si ai i ‘Tre të mëdhejve’ gjatë Luftës së Dytë Botërore. Mbështetja e opinionit publik ndaj idesë së Churchill për diplomaci nëpërmjet samitit të nivelit më të lartë ishte mënyra për të parandaluar një konflikt global. Sipas tij, Churchill përdori fjalimin e tij në Edinburgh për të luajtur kartën e tij patriotike për të siguruar të drejtën e Britanisë së Madhe për një vend në tavoliën e ‘Tre të Mëdhejve’.

Fjalimi i Churchill në Edinburgh kishte paraqitur qëllimet e tij politike nëse elektorati britanik do ia hapte përsëri derën e Numrit 10, Downing Street. Në zgjedhjet e 20 shkurt 1950, laburistët u rikthyen me një shumicë prej pesë karrigesh më shumë. Kjo fitore e ngushtë bënte të mundshme zgjedhje të parakohshme në një të ardhme të shkurtër ndaj Churchill mundi të qëndrojë si udhëheqësi i opozitës. Për më të shumtën e viteve 1950-51, as qeveria dhe as opozita nuk u përpoqën të mernin iniciativa madhore në politikat e brendshme apo të jashtme. I vetmi përjashtim ishte Churchill, i cili vazhdonte të këmbëngulte në planet e tij mbi samitin.

Është interesante që, ndonëse Churchill kishte bërë thirrje për një ‘marrëveshje’ me Moskën që nga fillimi i vitit 1946 dhe kishte promovuar një samit të ‘Tre të Mëdhejve’ që nga shkurti i vitit 1950, ai nuk shpjegoi kurrë se si këto negociata do çonin në relaksimin e tensionit dhe ndoshta në fundin e Luftës së Ftohtë. Ai mbetej i heshtur përsa i përket temave të cilat do shtroheshin në samit dhe se në çfarë sekuence do diskutoheshin!

Megjithatë, kontributi i Winston Churchill në marrëdhëniet ndërkombëtare gjatë kësaj periudhe ishte se, që nga muajt e parë të Luftës së Ftohtë ai kishte fillar të lajmëronte një katastrofë të mundshme dhe një holokaust nuklear. Ai kishte prezantuar çështjen e marrëdhënieve të detantës midis lindjes dhe perëndimit si një subjekt për diskutim që nga viti 1946, por ai dështoi të paraqiste një metodologji e cila do mund ta bënte teorinë e tij të përgjithshme më të prekshme në botën politike. Kjo mungesë detajesh kontribuoi në mënyrë decizive në mosbesimin që ekzistonte ndaj tij në qarqet politike në Britani dhe Shtetet e Bashkuara. Kësisoj, ishte vetë ai që e nënvlerësoi vizionin e tij.

Përgjatë ruajtjes së paqes në mbarë globin, tema e vazhdueshme e Churchill ishte fuqizimi i pozicionit të Britanisë në botë. Ai nuk ishte i interesuar vetëm për zbutjen e konfliktit Lindje-Perëndim per se. Ai ishte plotësisht i bindur në rolin themeltar Britanik në nisjen e një politike të tillë, madje, nëse do ishte e mundur, të arriej nën drejtimin e tij. Churchill besonte shumë tek roli i tij misionar për Britaninë e Madhe dhe Perandorinë e saj.

Për Churchill, marëveshja me Bashkimin Sovietik dhe një lidhje më e ngushtë midis vendeve europiane, duke përfshirë riarmatimin europian, i shërbenin vetëm synimiit të tij primar; i cili ishte mirëqënia, pushteti dhe reputacioni i Britanisë së Madhe. Ai planifikoi ta arrinte këtë duke vazhduar ‘një mardhënie vëllazërore’ më të ngushtë dhe më efektive me Shtetet e Bashkuara.

Churchill ishte plotësisht në dijeni të situatës së vështirë ekonomike britanike. Ai besonte se gjatë forcimit dhe zgjerimit të ushtrisë sovietike dhe amerikane, Britania duhet ti ndiqte nga pas. Si rrjedhojë, pozicioni ekonomik botëror i vendit të tij do zvogëlohej më shumë dhe Britania do niste të varej ekonomikisht dhe ushtarakisht nga Shtetet e Bashkuara. Vetëm në një periudhë të détente, e cila do i jepte Britanisë një hapësirë të rimëkëmbej ekonomikisht, sëbashku me një përqendrim të përshkallëzuar të kontrollit të resurseve imperiale, mund të parandalonte, madje mund ta ndryshonte këtë proces.

𝑴𝒖𝒂𝒋𝒕 𝒆 𝒑𝒂𝒓𝒆̈ 𝒏𝒆̈ 𝒅𝒆𝒕𝒚𝒓𝒆̈, 1950-1951.

Pavarësisht shpresave të Winston Churchill për paqe të propozuar gjatë fushatës elektorale, dhe pavarësisht shpresave nga Ministri i Jashtëm, Anthony Eden, që mund të realizohej vërtetë një relaksim i tensionit Lindje-Perëndim, viti i parë i qeverisë konservatore nuk pa asnjë zbutje të Luftës së Ftohtë. Në sipërfaqe dukej se fjalimet mbi détente të drejtuesit të konservatorëve nuk ishin gjë tjetër veçse ‘manovër elektorale’. Por, në fakt, kishte një numër të madh arsyesh përse Churchill nuk mundi ti përmirësonte marrëdhëniet me Moskën gjatë muajve të tij të parë në detyrën e kryeministrit.

Njëra nga arsyet ishte edhe kundërshtimi i Shteteve të Bashkuara. Bashkëpunimi me amerikanët ishte pa asnjë dyshim esenciale për Churchill dhe dukej se ai po e planifikonte ta ngrinte çështjen e detantës me Presidentin Truman gjatë takimit të tyre në Washington në fillim të vitit 1952.

Idetë e Kryeministrit për një marrëdhënie të re me Bashkimin Sovietik i kishte detyruar amerikanët të mendoheshin mirë për këtë çështje përpara ardhjes së tij dhe mbrëmja në Williamsburg theksoi mendimet e ndryshme që kishin Eden, Acheson dhe vetë ai, në lidhje me negociatat Lindje-Perëndim. Samiti me sovietikët, për habinë e të gjithëve, nuk u përmend pothuajse aspak gjatë bisedimeve në Washington, dhe fjala detantë nuk bënte pjesë në deklaratat publike të Churchill. Ai kishte mbështetur shpresat e tij tek krijimi i një marrëdhënie personale të fortë me Presidentin Truman, e cila mund të çonte më vonë drejtë detantës, bazuar mbi unitetin anglo-amerikan. Megjithatë, ajo marrëhënie dështoi të lulëzonte dhe detanta u bë një pengesë më shumë në aleancën e fortë anglo-amerikane.

𝑲𝒐𝒏𝒇𝒆𝒓𝒆𝒏𝒄𝒂 𝒆 𝒕𝒓𝒆 𝒇𝒖𝒒𝒊𝒗𝒆 𝒕𝒆̈ 𝒎𝒆̈𝒅𝒉𝒂 𝒏𝒆̈ 𝑩𝒆𝒓𝒎𝒖𝒅𝒆̈.

Pothuajse menjëherë pasi të merej vendimi për takimin e tre fuqive, planet e takimit të Bermudës hasën një seri problemesh. Më 21 maj, në të njëjtën ditë kur Kabineti Britanik dha miratimin për konferencën, qeveria e Mayer u rrëzua si rezultat i një votimi kundër për finacat në Asamblenë Kombëtare; dhe Franca u zhyt në një krizë politike me një kohëzgjatje të jashtëzakonshme. Churchill nuk pati aspak simpati për ngjarjet në Paris. Ai ishte i gatshëm të vazhdonte me aranxhimet e bëra për në Bermudë me një pjesmarje vetëm Anglo-Amerikane pa kryeministrit francez. Ai ishte shumë entuziast për Bermudën dhe krijoi një agjendë për takimin me idenë e bisedimeve me sovietikët si temë kryesore dhe i dërgoi një mesazh Molotov ku shprehte shpresën se Bermuda do çonte në kontakte miqësore midis Lindjes dhe Perëndimit.

Të tjerët vazhdonin ta shihnin konferencën si një mënyrë për ta kontrolluar Kryeministrin. Qeveria e Shteteve të Bashkuara ishte e vendosur të vendoste politika në Europë, kryesisht me NATO-n dhe bashkimin e Gjermanisë me perëndimin, dhe shprehën publikisht se Bermuda nuk të çonte domosdoshmërisht në bisedime me sovietikët, dhe e përshkruan konferencën si një mundësi për ‘të diskutuar midis miqsh disa nga vështirësitë e dukshme që po kalon bota e sotme’. Ata u inkurajuan të mbanin këtë qëndrim nga Kancelari i Gjermanisë Perëndimore, Konrad Adenauer. Kancelari gjerman e kishte bazuar të gjithë politikën e tij në Gjermani të bazuar mbi bashkëpunimin me perëndimin dhe tmerrohej nga rezultatet e mundshme të idesë së Churchill për bisedime me Rusinë, sidomos kur në atë vit zhvilloheshin zgjedhjet në Gjermani.

Adenauer kishte bërë presion ndaj të dyja qeverive, amerikane dhe britanike, që nga mesi i muajit Prill për sigurinë e politikave të tyre në Gjermani, dhe frika e tij përbënte një rëndësi të madhe në Ministrinë e Jashtme Britanike. Me datën 30 Maj, Ministria e Jashtme i dërgoi një memorandum të rëndësishëm Kryeministrit Churchill, e cila theksonte rreziqet e një Gjermanie të bashkuar ‘të neutralizuar’: kjo do të thoshte kthim mbrapa të politikës perëndimore në Gjermani, shkatërrimin e strategjive mbrojtëse të NATO, një Gjermani të dobët në sytë e Rusisë, një zhvlerësim të të gjitha shpresave për një paqe të përhershme midis Francës dhe Gjermanisë, të cilat do sillnin zemërim tek vetë gjrmano-perëndimorët, dhe ndoshta madje do shtynte amerikanët ta braktisnin Europën. Duke hasur argumenta bindëse si këto Kryeministri pranoi se nuk i kishte menduar thellë të gjitha problemet e politikës së tij, por u përpoq t’ia hidhte fajin për problemet në Europë francezëve të cilët dështuan të ratifikonin Komunitetin Europian të Mbrojtjes.

Më datën 16 qershor, një protestë u zhvillua në Republikën Demokratike Gjermane. Protesta u zgjerua nga Berlini Lindor në 300 qytete të tjera të Gjermanisë Lindore. Trupat sovietike arritën me shpejtësi dhe shpallën gjendjen e jashtëzakonshme. Protestat u shoqëruan me rrahje dhe dhunime, dhe të paktën 25 demonstrues u vranë dhe disa u egzekutuan, ndërsa ditët dhe javët në vijim u shoqëruan me arrestime të shumta. Churchill ishte i shqetësuar se kundërshtarët e tij për idenë e samitit do përdornin protestat në Gjermani për t’ia bërë këtë çështje edhe më të vështirë. Dhe në fakt kështu ndodhi. Për Eisenhower dhe Dulles, protestat në Republikën Demokratike Gjermane ishin një mundësi për ta shuar përgjithmonë idenë e Churchill. Si mund të negocioej me një qeveri e cila sapo kishte vrarë dhe plagosur demonstrues të paarmatosur?

Protesta në Gjermaninë Lindore kishte ndërlikime në politikat e jashtme të Moskës. Kremlini nuk ishte në humorin e duhur për të aplikuar diplomaci samitesh dhe konferencash. Atyre i dukej me shumë rrezik të hynin në negociata ndërkombëtare me perëndimin. Protestat në Gjermaninë Lindore ishin decisive në largimin e pasardhësve të Stalinit nga ideja e një samiti, pavarësisht se sa shumë Churchill ishte i vendosur të përpiqej.

Në mbrëmje të datës 23 korrik, një javë përpara se Churchill të niste lundrimin për në Bermuda, Kryeministri pësoi një trombozë. Konferenca e Bermudës vazhdonte të shtyhej.

Takimi i Bermudës u mbajt, më në fund, nga 4 deri më 7 dhjetor, dhe kjo për arsyen e një deklarate të bërë nga sovietikët me datën 3 nëntor. Tema më e rëndësishme gjatë bisedimeve ishte, pa asnjë dyshim, Bashkimi Sovietik, dhe shumë shpejt u bë e qartë se idetë e Churchill nuk kishin asnjë mundësi të pranoheshin. Churchill ngulmoi se duheshin hapur kontakte me Rusinë dhe tha se ‘le të sigurohemi që të mos e marim kaq lehtë dhe ta mospërfillim këtë mundësi (vdekjen e Stalinit)’, por Eisenhower e refuzoi këtë ide, duke e krahasuar ‘pamjen e re’ të sovietikëve si ‘një lavire me fustan të ri’. Çuditërisht Churchill nuk tentoi më shumë për një takim midis udhëheqësve perëndimorë dhe sovietikë, por vetëm për hapjen e kontakteve, dhe ai mbështeti parimin e ruajtjes së unitetit perëndimor si elementi themeltar i politikave ndaj Bashkimit Sovietik. Sëmundja, dhe forca e kundërshtarëve të tij, me sa duket patën ndikimin e tyre tek Kryeministri Britanik.

Në fakt, debati kryesor mbi Rusinë u bë në kohën e Konferencës së Berlinit. Churchill e kuptoi se ai kishte dështuar ta bindte Presidentin Eisenhower mbi çështjen e Rusisë prej Sekretarit të Shtetit Dulles: ‘Ky burrë predikon si një pastor kishe metodiste dhe për dreq ka të njëjtin tekst. Se asgjë tjetër veçse të këqija do dalin nga takimi me Malenkov… Ndonëse do jetë e vështirë unë nuk pranoj të mposhtem nga ky bastard. Jam poshtëruar prej vetë plakjes time.’

Por, për ironi, ajo çfarë u bë tema më e rëndësishme gjatë takimit, dhe që i habiti britanikët dhe francezët ishte Eisenhower, i cili bëri një propozim për një mënyrë ndryshe bashkëpunimi me Rusinë: një përpjekje për të shkatuar një kontroll ndërkombëtar mbi energjinë atonike. Eisenhower sugjeroi krijimin e një Autoriteti Ndërkombëtar të Energjisë Atomike të mbikëqyrte përdorimin paqësor të energjisë atomike për përfitimin e më shumë popujve sesa vetëm shteteve nukleare.

Churchill e dinte fare mirë se një fjalim me rëndësi nga Presidenti mbi energjinë atomike (më vonë u quajt ‘Atome për paqen’) do e shkëpusnin vëmendjen e botës nga rezultatet e arritura në Bermudë.

Në sipërfaqe, Bermuda dukej se ishte takimi më i fuqishëm ndëkombëtar që nga Potsdam, por në fakt ishte një dështim, dhe arsyeja e vërtetë për dështimin e saj duhet kërkuar tek idetë e njeriut me të cilin idenifikohej kjo konferencë, Winston Churchill. Idetë e tij për një vizitë në Moskë ose për organizimin e një samiti me Rusinë me një agjendë të hapur lindi nga konferencat e kaluara si Teheran, Yalta dhe Potsdam, por konferencat e kohës së luftës të cilat Churchill shpresonte ti rikrijonte ishin mbajtur gjatë një periudhe bashkëpunimi midis lindjes dhe perëndimit dhe madje edhe atëherë më shumë krijuan probleme sesa i zgjidhën ato.

Nëse do ishte realizuar një takim me udhëheqësin rus Malenkov në vitin 1953, sigurisht është e pamundur të thuhet se si do rezultonte: por dihet se kur samiti u mbajt më në fund në vitin 1955 nuk arriti gjë. Në retrospektivë, është mëse e qartë se një detantë afatgjatë mund të kishte sukses vetëm kur Shtetet e Bashkuara dhe Bashkimi Sovietik të mësonin, për një periudhë të gjatë, se bisedimet do sillnin më shumë përfitime sesa Lufta e Ftohtë dhe secila prej tyre të kishte interesa të ndiqte politika dialogu.

Politika e Churchill kishte disa probleme. Ajo që binte më shumë në sy ishte besimi i Departamentit të Shtetit dhe Ministrisë së Jashtme Britanike se politikat e Rusisë nuk kishin ndryshuar pas vdekjes së Stalinit: njerëz si Dulles e konsideronin çdo shenjë ‘moderimi’ nga Moska si shenjë korrektësie të politikave perëndimore – nëse e meritonin të quheshin të ‘moderuara’. Ka gjasa, sipas argumentave të shumë studiuesve, që sovietikët po e konsideronin seriozisht braktisjen e zonës së tyre në Gjermani nëse kushtet do ishin të drejta, ndaj nuk kishin për qëllim vetëm pengimin e Komunitetit Europian të Mbrojtjes dhe ripërtëritjen e Gjermanisë Perëndimore.

Megjithatë, besimi i Churchill se dialogu dhe takimet kokë më kokë me lidershipin e ri rus do sillnin një detantë të sigurtë në marrëdhëniet Lindje-Perëndim dukej se ishte i ekzagjeruar. Udhëheqja kolektive sovietike ishte më shumë e interesuar në tensionin e brendshëm për pushtet sesa në zbutjen e tensionit të Luftës së Ftohtë. Qëllimet e udhëheqjes sovietike dhe ato të premierit britanik dallonin dukshëm.

Për Henry Kissimger, ky dallim konsistonte tek dallimi i doktrinave dhe prejardhjes politike. Për të, arsyeja kryesore e keqkuptimit midis udhëheqësve të demokracive dhe homologëve të tyre të BRSS, ishte këmbëngulja e të parëve për të zbatuar kriterin e përvojës së tyre të brendshme në nomenklaturën sovietike. Ky ishte një konceptim shumë i gabuar. Brezi i dytë i udhëheqësve sovietikë ishte formuar në një të kaluar që do ishte e paimagjinueshme në demokracitë. Si shërbëtorë të Stalinit ata kishin marë një formim të keq psikologjik. Vetëm balsami i ambicjes së pakufishme mund ta ketë toleruar ndjenjën e përhershme të terrorit nga dënimi me vdekje apo nga jeta në gulag për hapin më të vogël të gabuar – madje edhe për një ndryshim në politikë të bërë nga vetë diktatori.

Mosbesimi patologjik që ishte bërë një mënyrë jetese në nomenklaturën sovietike karakterizonte qëndrimin e tyre edhe në fazën filla pas Stalinit. Pasardhësit e Stalinit harxhuan gati pesë vjet në luftën e tyre për pushtet: në vitin 1953 u ekzekutua Beria; në vitin 1955 u hoq nga posti Malenkovi; në vitin 1957 Hrushovi fitoi mbi të ashtuquajturin grup anti-parti të Molotovit, Kaganovi@it, Shepillovit, dhe Malenkovit, dhe në vitin 1958 ai siguroi pushtet absolut me heqjen e Zhukovit. Edhe dënimi që Hrushovi i bëri Stalinit mund të kishte sinjalizuar një zbutje të komunizmit, por ai edhe atë e përdori hapur si një armë kundër ish kolegëve të Stalinit, të cilët përfaqësonin opozitën kryesore të tij dhe si një mjet për vendosjen e kontrollit mbi Partinë Komuniste.

Një arsye tjetër për dështimin e Churchill ishte rreziku që paraqiste politika e tij për unitetin perëndimor, sidomos për suksesin e KEM. Duke ngritur spekterin për një Traktat Paqeje për Gjermaninë, Churchill i dha një justifikim të shkëlqyer kundërshtarëve të ri-armatimit të Gjermanisë për shtesë kohe. Në dhjetor – me bisedimet amerikane për braktisjen e Gjermanisë – u bë e qartë se problemet e KEM-së kishin potencialin të shkaktonin një ndarje të thellë në botën perëndimore. Sekretari i fundit personal i Churchill ndan të njëjtin mendim në kujtimet e tij: ‘Gjatë asaj kohe unë mendova se Churchill kishte të drejtë që kërkonte me ngulm një takim me krerët e rinj sovietik, dhe se kundërshtimi i amerikanëve dhe i Ministrisë së Jashtme Britanike bazohej mbi arsyetime të gabuara, në mos mbi xhelozinë ndaj Kryeministrit. Tani, pas njohurive më të plota mbi këtë çështje, kam arritur konkluzionin se një aventurë e tillë do kishte qenë shumë e rrezikshme, sepse një sukses i mundshëm do ta kishte dobësuar Aleancën Perëndimore pa siguruar asnjë barazpeshë nga ana e sovietikëve për tu tërhequr nga qëllimet e tyre agresive.’

Ka disa eksperimente në diplomaci që nuk mund të provohen, sepse dështimi sjell risqe të pakthyeshme. Prandaj, udhëheqësit e SHBA-së dhe vendeve perëndimore nuk lejuan asnjë iniciativë të rëndësishme dhe gjatë procesit parandaluan një përpjekje serioze për të shfrytëzuar situatën pas vdekjes së Stalinit, duke ruajtur kohezionin e Aleancës së Atlantikut.

𝑺𝒉𝒕𝒆𝒕𝒂𝒓𝒊 𝒊 𝒎𝒂𝒅𝒉

Historia e Bermudës ishte shpresa e Churchill për një samit me Bashkimin Sovietik në vitin 1953. Presioni i tij për një Samit të tillë e caktoi Bermudën të mblidhej në maj, besimi i tij në takimet diplomatike kokë më kokë dhe me agjendë të hapur, rezultuan në një strukturë të keq-organizuar të konferencës, dhe çështja e bisedimeve me Rusinë u bë tema kryesore e takimit. Nuk është e vërtetë të thuhet se të gjithë të tjerët patën qëndrime negative rreth bisedimeve me Moskën: amerikanët, francezët dhe Minstria e Jashtme Britanike ishin të gjithë të gatshëm të mbanin bisedime me kusht me Rusinë. Por është e drejtë të thuhet se ata nuk prisnin ndonjë rezultat konstruktiv prej këtyre bisedimeve.

Besimi i Churchill tek bisedimet me rusët zgjati edhe përtej Bermudës, ndonëse nuk arriti ndonjë sukses. Pas prillit të vitit 1954, atij iu rizgjua besimi tek bisedimet me Moskën dhe në muajin qershor, në Shtetet e Bashkuara, ai u përpoq të bindte Presidentin Eisenhower dhe Sekretarin Dulles të vepronin edhe një herë. Përsëri, plani i tij e ndau aleancën perëndimore dhe Kabinetin Britanik – në korrik të 1954, Lord Salisbury kërcënoi të dorëhiqej mbi këtë çështje – dhe përsëri Churchill dështoi të organizonte bisedimet me drejtuesit sovietikë. Kur samiti i shumë-dëshiruar më në fund u arrit në Gjenevë, në korrik të vitit 1955, Winston Churchill nuk ishte më Kryeministër dhe ishte Eisenhower ai i cili ishte më optimisti për ‘frymën e Gjenevës’ dhe detantën – një optimizëm që nuk u mbështet nga ngjarjet që pasuan.

Mbledhja e Nivelit të Lartë e Gjenevës rezultoi të ishte shumë larg nga çfarë kishte propozuar Churchill. Në vend që të shqyrtonin shkaqet e tensionit, udhëheqësit pjesëmarës në mbledhje, vetëm sa përmendën cështjet që shpunë në Luftën e Ftohtë. Rendi i ditës luhatej midis përpjekjeve për të fituar pikë propagandistike dhe kërkesës për zgjidhjen e problemeve Lindje-Perëndim me një psokologji amatoreske.

Eisenhower dhe Dulles, me mjeshtëri dhe këmbëngulje, zhvlerësuan atë që kishte mbetur nga Shënimet e Stalinit për Paqen dhe thirrjet elokuente të Churchill për një mbledhje të nivelit të lartë, duke insistuar në zgjidhje specifike për probleme po ashtu specifike. Por, në fund ata arritën në konkluzionin se pritja që të ndodhte një ndryshim i brendshëm sovietik transmetonte një mesazh tepër të rreptë dhe se krijimi i pozitave alternative për bisedime mund të ishte tepër përçarës.

Në fakt, gjatë muajve të tij të fundit në detyrë, Kryeminstri dallonte fare pak në sipërfaqe me Eden dhe Eisenhower në lidhje me politikat e jashtme ndaj Bashkimit Sovietik. Madje, ishte vetë Churchill ai i cili nisi ti ofendonte më shumë krerët sovietikëgjatë kësaj periudhe. Në nëntor 1954, Churchill mbajti një fjalim në Woodford në të cilin ai deklaroi se ai kishte urdhëruar grumbullimin e armëve gjermane në fundin e luftës, me qëllimin për ti riarmatosur gjermanët për një luftë të re me Rusinë.

Si përfundim, shtrohet pyetja se mos ndoshta eksperienca e Churchill me propozimet për bisedime me Rusinë, arsye kryesore që e risolli në postin e kryeministrit në mesin e vitit 1953, ishte në vetvete indikatori më i qartë se ai duhet të kishte dhënë dorëheqjen si premieri britanik gjatë asaj kohe. Ai ishte i moshuar, i lodhur, duke u bërë më i sëmurë dita-ditës. Insistimi i tij për paqe me Rusinë e bëri të arrinte pikën e arrogancës, më shumë konfident sesa duhet mbi pushtetin dhe rëndësinë e tij, duke mos dëgjuar opinionet dhe këshillat e miqve dhe aleatëve të tij. Inistimi dhe arrogance e tij në ndjekje të qëllimit të tij e dobësuan argumentin e tij në Kabinetin Qeveritar, ku shumë anëtarë besonin se ai kishte shkelur disa konventa kushtetuese me veprimet e tij. Interesat e Churchill në detantë ishin të vërteta, por Kryeministri dukej sikur jetonte në të kaluarën, duke shpresuar të merrte pjesë në samite që vendosnin fatin e botës siç kishte bërë gjatë luftës, por tani ai nuk ishte në gjendje të përballej me problemet e shëndetit të tij të sëmurë me kundërshtimet e një shërbimi civil profesional, Kabinetin Qeveritar, dhe udhëheqësve të tjerë perëndimorë ndaj politikave të tij.

Por çfarë është më e rëndësishme në të gjitha ato përpjekjet e Winston Churchill, është se Kryeministri mbetej akoma një njeri i madh, duke ndjekur pa reshtur ide të mëdha kundër të gjitha gjasave, siç kishte bërë gjithmonë. Arroganca, vetëbesimi, dhe refuzimi për të ndjekur turmën nuk ishin gjëra të reja për të: ato ishin themelet e triumfeve të tij më madhështore. Në një farë mënyre, besimi i tij në diplomacinë mund të ketë marë shtytje nga dëshira për ti rijetuar ato triumfe, por nga ana tjetër, politikat e tij ishin një nisje dhe një frymë e re nga situata e pashpresë që ofronte Lufta e Ftohtë.

Madhështia mund të gjendet si në dështime ashtu edhe në arritje, dhe ndonëse diplomacia e Churchill me Bashkimin Sovietik gjatë periudhës 1951-1955 nuk e arriti qëllimin e saj, ajo nuk ia heq aspak vlerat e reputacionit të tij si një nga shtetarët më të mëdhenj në shekullin e 20-të.