Luan Rama/

Disa herë më ka rënë rasti të vizitoj varret e ushtarëve amerikanë në brigjet e Normandisë, në Collevile-sur-Mer, varret e ushtarëve që zbarkuan dhe ranë në Omaha Beach apo në Utah Beach, atëm ëngjes qershori të vitit 1944. Mijra varre të bardhë me mermerin e Karrarës mes të cilëve dhe ai i serxhentit Frederick Niland, alias «ushtari Rayan», rreshtuar si në kohë lufte mes atij gjelbërimi dhe paqeje të pafund, duke treguar sakrificën e madhe të popullit amerikan. Të tjera varreza të ushtarëve amerikanë, kësaj rradhe të luftës së Parë Botërore, gjënden në tokën e Francës si në Suresnes, Argonne, Saint-Michel, Oise-Aisne, Somme, Aisne-Marne de Bellau… Janë varret e atyre ushtarëve që kapërcyen oqeanin dhe në shenjë solidariteti në vitin 1917 erdhën në ndihmë të aleatëve për triumfin e Paqes dhe që të ndërtohej një botë e re. Këto mijra varre, jashtë Amerikës, përtej Atlantikut, janë dëshmia e shpirtit të madh amerikan e cila nuk u tregua vetëm në tokën franceze.

Një ditë, tek po punoja rreth versionit frëngjisht të librit të sapo botuar «Bonjour d’Albanie», mbi ushtrinë franceze në frontin shqiptar gjatë Luftës së Parë Botërore, një miku im më pyeti i habitur? – Pse, ka patur amerikanë në Korçë gjatë kësaj lufte? – Po, – iu përgjegja, duke i treguar një mori fotografish që kisha botuar dhe që ishin foto të marra nga fotografët francezë të misionit fotografik të Ushtrisë së Lindjes (L’Armée d’Orient), e cila vepronte në kufirin jugor shqiptar, në zonat e Korçës, Pogradecit e më pas Devollit, Ersekës dhe luginës së Shkumbinit. Në fakt, historia e amerikanëve në Korçë dhe Pogradec gjatë Luftës së Parë Botërore ka qënë pak e njohur, për të mos thënë aspak. Përshkrimet historike mungojnë, madje dhe këto foto, janë vendosur së fundi në sitin e Mediatekës Franceze të Arkitekturës e Fotografisë në Paris. Por ishin disa kujtime të botuara të vullnetarëve amerikanë të «Seksionit 10» të «Feld Amerikan Service», që dëshmojnë në mënyrë më konkrete veprimtarinë e amerikanëve në frontin shqiptar, veçanërisht në zonën e Korçës, në liqenet e Prespës, Ohrit, Maliqit apo dhe në Leshnicë e malet përreth.

Në vitet 1916-1917, mijra amerikanë erdhën të ndihmonin aleatët francezë, britanikë, italianë, etj, në luftën e tyre kundër ushtrive austro-hungareze, bullgare e turke. Forcat kryesore u angazhuan në Francë, pranë ushtrisë franceze e britanike apo dhe asaj italiane, ndërkohë që vullnetarë të tjerë amerikanë erdhën gjer në Ballkan, siç ishte dhe «Seksioni 10» i ndihmës, ku amerikanët u angazhuan me automjetet e tyre të ambulancave, kuzhinës lëvizëse, etj, që të ndihmonin në këtë luftë të jashtëzakonshme.

Fronti shqiptar në të kohë bombardohej natë e ditë nga aviacioni austriak e gjerman. Një ditë u bombarduan dhe qytetarët e Korçës çka shkaktoi një panik të madh në qytet. Një fakt interesant na sjell në ditarin e tij të luftës dhe ushtari francez Roger Pernot, i cili tregon për bombardimet e avionëve mbi ushtarët aleatë dhe mbi njerëzit e pafajshëm, shtëpitë, qytetet. Ai tregon sesi ishte rrëzuar një nga këta avionë. “… S’ka dyshim që është «boshi» që na ka bombarduar ditët e fundit, ai që vrau automobilistin amerikan dhe kolegët e tij, i cili vërtitej sipër kokave tona në ditët me diell… »
Historia e «Seksionit të 10»-të të «Feld American Service», në Ballkan nis kur kjo njësi, me automjetet përkatëse, e ngarkuar në anije në portin e Marsejës, më 26 dhjetor 1916 u nis drejt Selanikut ku ishte dhe shtabi i Ushtrisë Aleate, e komanduar nga gjenerali francez Maurice Sarail.

Ndër vullnetarët amerikanë ishin Henry M. Suckley, Hamilton Lillie, William Dennison Swan JR, Franck J. Taylor, Burnet C.Wohlford, William J. Losh, etj. Nga Selaniku, seksioni amerikan i ndihmës i drejtuar nga kapiteni Henry M. Suckley, u dërgua menjëherë drejt Korçës ku shumë shpejt, veç qytetit, ata u vendosën edhe në Goricë e Zvezda. Një tjetër unitet, ai i quajtur “Standford Unit” u dërgua në fillim të korrikut 1917 për të ndihmuar në evakuimin e të plagosurve, duke ndjekur kështu operacionet e ushtrisë franceze në liqenet e Maliqit, Ohrit, në malet rreth Pogradecit, Korçës, etj. Në ditarin e tij, James W. Harle JR, nga New York City, i cili kishte hyrë në këtë shërbim që në shkurtin e vitit 1915, duke iu bashkuar pastaj “Seksionit 10”, në ditarin e tij përshkruan vrasjen e shefit të tij Henry Suckley, të cilin ai e konsideronte si një nga “njerëzit më simpatikë që kishte njohur në jetën e tij”.

Në fakt, në 19 mars 1917, Suckley, mjeku përgjegjës i seksionit, ishte në Zemblak duke drejtuar transportimin e të plagosurve francezë. Pranë tij ishin bashkëpatriotët e tij si Robert Wood, nga Esathampton, Long Island, Jo Richardson nga Boston, si dhe shoferi i tij, ndihmësi shqiptar dhe një kuzhinjer. Në mesditë, ata vështruan një avion armik, i cili filloi të bombardonte mbi ata edhe pse në tendat e tyre ishin shenjat e Kryqit të Kuq dhe se bëhej fjalë për një ambulancë mjeksore. Pas katër bombave, avioni ishte kthyer sërrish dhe duke hedhur dy bomba të tjera, njëra prej tyre vrau ndihmësin e tij shqiptar si dhe plagosi rëndë shefin e seksionit, Henry Suckley. Ushtari Jo ishte ngritur menjëherë dhe kishte vrapuar drejt shefit të tij të plagosur, i cili i pëshpëriti se ishte prekur në bark. Tutje dergjej ndihmësi shqiptar, emrin e të cilit ne nuk e dime. Cili ishte në të vërtetë? Menjëherë Suckley-n e kishin transportuar me ambulancë drejt Korçës, ndërkohë që kuzhinjeri i seksionit ishte plagosur në këmbë. Në tregimin e tij, James W. Harle JR. mes të tjerave shkruan për qëndrimin gazmor të shefit të tij në spitalin e Korçës dhe bezdinë e tij që po merreshin shumë me të, ndërkohë që ata duhej të bënin diçka për luftën.

Por të nesërmen në mëngjes, Suckley kishte dhënë frymën e fundit. Po atë ditë, në drekë, ai ishte përcjellur me nderimet ushtarake për në varr. Ndër të tjera, në kujtimet e tij ai shton: ”Oficeri francez, lietnanti Constant, u bë zëdhëndës i ndjenjave tona përmes një fjalimi të thjeshtë por gjithë hire, duke thënë: “Para se të jepte jetën në shërbim të Francës, Suckley i kishte kushtuar vendit tonë të gjitha forcat e tij morale, intelektuale e fizike. Që prej dy vjetësh në ushtrinë franceze, me angazhimin e tij ai kishte merituar “Kryqin e Luftës”, duke bashkuar në një thjeshtësinë e ushtarit dhe cilësitë e larta të një prijësi. Ai vlerësonte se për t’i bërë për vete ushtarët e tij, duhej tu tregonte shëmbullin e tij në mënyrë të admirueshme. Më kujtohet që një mbrëmje, pas një beteje të ashpër dhe të gjatë, mes borës dhe stuhisë, duke menduar se roja e natës duhej të ishte tepër cfilitëse për ushtarët e tij të lodhur, ai kërkoi që edhe pse ishte shefi i tyre, ta kryente vetë. Si mund që pas kësaj ushtarët e tij të ankoheshin? Ai jetonte me ata, mes tyre, punonte me ta dhe njëkohësisht i komandonte. Ai ishte më i miri nga ne dhe ai u vra. Por mbi të gjitha, vdekja e tij ishte heroike. Sapo u godit, ai kërkoi që të merreshin me të tjerët, edhe pse vetë ishte goditur tepër rëndë. Ai asnjëherë nuk mendonte për veten e tij. Me cigaren në gojë atë e transportuan në spital… Ne i detyrojmë mirënjohjen tonë. Vdiq për Francën duke treguar se dhe në këtë tokë të largët është fisnikëria e një zemre amerikane!…»

Për vdekjen e Suckley kishte shkruar në kujtimet e tij dhe William Dennison Swan JR., nga Massachusets, i cili e kishte ndjekur bombardimin e asaj dite në Korçë dhe periferinë e saj. «Atë mëngjes u ngrita herët dhe shkova ne spital për të çuar një të plagosur. Mora vesh lajmin e tmerrshëm se Suckley po vdiste. Avioni armik i kishte hedhur bombat në rrugën e Zemblakut. Kur kishte dëgjuar avionin, Henry kishte nxituar në dalje të tendës së ambulances, por një nga bombat kishte rënë 15 jard larg tij. Edhe pse i prekur rëndë, me vetëdije siç ishte, atë e dërguan me ambulancë në Korçë, ku qëndroi deri mëngjesin e ditës tjetër, kur dhe vdiq. Gjatë gjithë kohës ishte me vetëdije, pinte duhan dhe bënte shaka e diskutonte ngrohtësisht me shokët e tij. Ai ankohej vazhdimisht që pse e shqetësonin kur do duhej që ata të ishin atje ku bëhej lufta. Ai vdiq paqësisht në orën 9 të mëngjesit. Pasdite u varros me ceremoni ushtarake. Ne që ishim në front nuk mundëm ta përcillnim në funeralet e tij, por kjo ishte ajo që donte dhe ai…”
Në ditaret e tyre të luftës, veç ngjarjeve në front, bombardimeve, të vrarët, transportimit të pagosurve, për bombardimet veçanërisht në Zemblak, Bilisht, Shuli, Gorica apo në malet e Leshnicës, ata përshkruajnë edhe episode jetësore, në kontakt me njerëzit, duke i treguar ato me një ndjesi humori.

William J. Losh, nga San Françisko, tregonte se si kishte shkuar njëherë në Korçë për të festuar ditëlindjen e tij. Mbushte 21 vjeç. Një tjetër ditë, në një rrugë të pjerët kodrinore, duke pritur t’i ftohej motori i makinës, ai kishte parë dikë që vinte hipur mbi gomar, veshur me një fustanellë gjer në fund të këmbëve dhe që i binte gomarit. Për të qeshur, ai i kishte thirrur në anglisht: ”Hello Jo! Përse i bije gomarit!…” Por tjetri i ishte përgjigjur menjëherë po në anglisht. Amerikani ishte habitur nga kjo e papritur, por shpejt, shqiptari ia kishte kthyer se sapo ishte kthyer nga Pittsbourgh i Pensilvanisë. “Të vish nga Pittsbourgh në një rrugë vetmitare, veshur me një kostum të habitshëm, duke rrahur një gomar?! – kishte shpërthyer me të qeshura ushtari William. Në ditarin e tij, Hamilton Lillie kishte shkruar: “E djelë 20 maj 1917. Në kthim nga fshati i Zhelovës, duke hyrë në Korçë, pikëtakova përballë një kortezh dasme. Përpara ishin gomerët e ngarkuar me baullet dhe kuti druri të lyera bukur, ndërsa mbrapa, gomarin me nusen me vello e shoqëronte burri i saj. Gjithë njerëzit shtyheshin që të shikonin kortezhin.

Sipas ceremonisë së martesës, çifti nuk duhet të rrijë sëbashku gjatë dy ditëve. Martesa bëhet gjithnjë të djelën dhe festimet e dasmës janë gjatë gjithë javës. Të hënën, në një karvan me muzikë, prindërit shkojnë për të parë nusen…” Më tutje ai shtonte: “E hënë 21 maj. Takova në rrugë delegacionin e plakave që shkonin të shikonin nusen që ishte martuar dje. Të gjitha kishin hapur çadrat e zeza dhe shoqëroheshin nga një vajzë që i binte tamburasë.” James W. Harle JR, na tregon dhe historinë e një vajze adoleshente që fshatarët e Zhelovës donin ta çonin tek mjeku. “Këmba e saj ishte fryer tmerrësisht duke filluar nga gjuri dhe ajo kishte dhimbje të mëdha. E mora vajzën me ambulancë. Në Bilisht nxitova menjëherë tek dhoma e mjekut francez, një burrë i këndshëm, i cili pasi i pa këmbën më kërkoi shpjegime, por duhej përkthyer. Atëherë zbrita në rrugë dhe thirra: ”A ka këtu ndonjë që flet anglisht?… Një shqiptar shtatlartë e i dobët u shfaq nga turma dhe erdhi të pyeste se ç’donte amerikani…” Në fletoren e tij ai tregon sesi një ditë ai kishte kapur dy aviatorë gjermanë, një lietnant dhe një mitralier, të cilët, meqë motorri i avionit kishte filluar të bënte zhurmë, kishin flakur bombat mbi liqen dhe nga frika kishin zbritur. “Mendoj se duhet të jem i pari amerikan që ka kapur një gjerman, – shkruante ai. – Terreni ishte gjithë gropa dhe helika kishte goditur tokën duke e kthyer avionin me kurriz dhe duke i flakur aviatorët sikur të ishin bretkoca gjigande. Shkova drejt avionit të përmbysur në drejtim të pilotit duke i thënë se ata ishin robërit e mi. Pranoi duke mu përgjegjur me një frëngjishte më të mirë se timen… Me siguri duhej të ishte aviator që kishte vrarë Henry Suckley dhe dy të tjerët…”

Më 21 shtator, nga Korça, Brunet C.Wohlford, nga Escondido, jo larg nga Kalifornia dhe student i Universitetit të Stanford, përshkruan një çast nga beteja në zonën e brigjeve të Ohrit: “Sulmet franceze u zhvilluan në zonën e liqenit të Ohrit. Objektivi ishte të shtyhej linja e frontit për të penguar furnizimet e gjermanëve nga Durrësi dhe Manastiri. Francezët duan ta pushtojnë rrugën Korçë-Manastir që mbahej nga gjermanët dhe nga ora 3 e mëngjesit u zgjova nga sulmi që kishte filluar dhe menjëherë u dërgova në postin tim. Atje u takova me një lietnant francez dhe bashkë me të u zvarritëm në lartësinë e një kodrine për të parë fushën e betejës. Dallova që francezët ishin në një grup kodrinash dhe përballë tyre, austriakët në disa kodrina të tjera. Mes tyre ishte një luginë jo e madhe që përshkohet nga një lum i vogël. Bateritë e topave francezë kishin si detyrë që të bënin te heshtnin llogoret gjermane përballë, të cilat ishin në faqen malore. Mund të shikoje vetëm dritën e mitralozëve francezë, pasi mitralierët ishin fshehur mes drurëve. Ishte një zjarr i madh që bëri të heshtin pushkët gjermane, duke i detyruar të tërhiqen. Pastaj këmbësoria u hodh në sulm dhe e mori kodrinën. Nuk e di nëse ndeshën shumë rezistencë apo jo, pasi pashë çekët që dorëzoheshin në të shumtën e rasteve, vullnetarisht.”

Lexoj këto fragmente shkrimesh e kujtimesh dhe imagjinoj për një çast Heminguein 19 vjeçar, që dhe ai, si këta amerikanë të frontit shqiptar zbarkonte si ushtar në Itali. Amerika dërgonte në Europë ushtarët e saj… Dhe ai ishte një ndër të parët amerikanë që plagosej në frontin italian kundër austriakëve: 227 plagë të lehta dhe dy plumba në të dyja këmbët… Ai e përshkruan me një emocion të thellë plagosjen e tij dhe kohën kur infermierët dhe mjekët qëndronin mbi kokën e tij… Ishin këto imazhe që ai do t’i përshkruante dhe në romanin e tij, Lamtumirë armë, roman që kur ishim të rinj nuk e ndanim nga dora, apo në letrat që u dërgonte prindërve, ku ai u shkruante: «Të dashur prindër. Kam marrë pjesë gjatë gjithë betejës së madhe dhe kam një koleksion me pushkë e municione austriake, dekorata gjermane e austriake, por në morinë e kujtimeve të mia, mbart në mëndje imazhin e aq shumë të vrarëve dhe robërve austriakë, saqë toka ishte nxirë e tëra… Të 227 plagët që më bëri topi i transhesë përballë, për çastin nuk më shkaktuan dhimbje, por vetëm pata përshtypjen se këmbët e mia ishin në këpucë kauçuku plot ujë që ziente. Kur kapiteni, një shoku im, më pa kishte thënë: «I varfëri Hem, së shpejti do të prehet në Paqe!…» Dhe në një nga poezitë e tij të luftës, të titulluar ”Në fushën e luftës”, Heminguei do të shkruante: “Vdekja e ushtarëve asnjëherë nuk është e bukur / Atje ku ata bien kryqet vendin shënojnë / Kryqe druri ka atje ku janë varret / Ngulur mbi fytyrën e tyre janë…”
Nga fundi i luftës, në vitin 1918, në frontin shqiptar erdhi në Korçë gjenerali Humbert, në një kohë mjaft kritike kur shqiptarët kishin frikë se me largimin e ushtrisë franceze, formacione të ushtrisë greke futeshin në jugun shqiptar për të ripushtuar Korçën, Ersekën, Përmetin e Pogradecin. Pikërisht atëherë francezët krijuan zonën e administrimit ushtarak francez të kufijve shqiptarë (të jugut) në mënyrë që mos t’i lejonin grekët të kapërcenin kufirin.

Për pritjen e gjeneralit në Korçë shkruan atëherë dhe revista e emigrantëve shqiptarë të “Federatës Vatra” në Amerikë Review Adriatic, nën titullin “Vive la France, Vive l’Albanie!: “Populli i territorit të Korçës pati rastin të manifestojë ndjenjat që ushqen për Francën në praninë e gjeneralit Humbert që mbërriti në Korçë në 4 qershor dhe që u prit me thirrjet “Vive la France, Vive l’Albanie!” Trupat e milicisë lokale dhe ato të xhandarmërisë, me prijësit e tyre në krye mbanin flamurin shqiptar. Ishte i njëjti flamur që i kishte udhëhequr krahas francezëve në luftën kundër të njëjtit armik…” Nga kjo periudhë e luftës ka mbetur në arkivin shqiptar dhe një fotografi mjaft simbolike dhe që tregon një grup vullnetarësh shqiptarë që me uniformat e tyre të luftës niseshin drejt frontit shqiptar. Para tyre, dy flamuj kryqëzohen së bashku: flamuri shqiptar dhe ai amerikan…

Nga Hilmi Saqe

Themelues/

Në këtë 34 vjetor të krijimit të Shoqërisë Çamëria është momenti që jo vetëm të besojmë në fuqinë tonë si trashëgimtarë të shqiptarëve të Çamërisë, por edhe të vlerësojmë mençurinë e burrave që e deshën shumë Çamërinë dhe sakrifikuan gjithcka për të. Krijimi i Shoqërisë Politike Atdhetare Camëria (Sot Shoqata patriotike Camëria), në 10 janar të vitit 1991, është një ngjarje historike në historinë e kombit shqiptar, pasi shënon fundin e heshtjes së madhe për këtë problem të madh kombëtar.

Politika izoluese e regjimit komunist jo vetëm që e arshivoi çështjen çame si një çështje të harruar, por i privoi refugjatët camë në Shqipëri nga shumë të drejta njerëzore e kombëtare, duke i trajtuar si njerëz të kategorisë së dytë, jo si gjithë qytetarët e tjerë. Madje në vitin 1953 u hoqi shtetësinë greke arbirtrarisht, me një dekret të posaçëm antikushtetues, të njëanshëm, duke e ndërlikuar edhe më shumë cështjen përpara drejtësisë.

Lufta kundër nesh çamëve dhe shpresat për rikthimin tonë në Çamëri po veniteshin nga heshtja dhe mospërfillja e zgjidhjes së çështjes sonë nga shteti komunist shqiptar, gjë që na kishte revoltuar të gjithëve, por diktatura ndaj gjithë shqiptarëve kishte gati Shpatën e Demokleut. Shembujt e kokave që iknin ishin mijëra dhe të pafajshëm. Përndjekjet e regjimit totalitar ndaj kësaj popullsie vitale tashmë janë të njohura dhe kulmuan me inskenimin e “Grupit të Teme Sejkos”. Por, me shpalljen e pluralizmit politik, ngjarjet rrodhën ndryshe nga llogaritë e bëra dhe koha filloi të punonte për Çamërinë. Pluralizmi politik në Shqipëri ishte edhe për çamët një ngjarje historike, sepse ngjalli shpresën e demokracisë dhe të rikthimit në vatrat amtare.

Nga Dhjetori i vitit 1990 dhe në vazhdimësi u aktivizuam së bashku me shumë të tjerë në themelimin e SHPA ”Çamëria”, dhe në luftën për zgjidhjen e cështjes sonë për kthimin sa më të shpejtë që të ishte e mundur në vendin tonë – në Çamëri, e cila ishte mohuar, luftuar e denigruar nga diktatura moniste shqiptare. Nuk ishte rreshtuar një numër i kufizuarish atdhetarësh, por të gjithë shqiptarët e Çamërisë që jetonin në Shqipëri, që nga Konispoli dhe deri në Shkodër. Për këtë gjë është shkruar shumë dhe një kontribut të madh dha edhe gazeta “Çamëria – Vatra Amëtare”.

Për këto veprimtari një pjesë e vogël është dhënë edhe në vëllimin e I-rë dhe të II-të të ”Gjenocidi Grek kundër Çamërisë dhe helenizimi i Shqipërisë vazhdon”, por në mënyrë të përgjithëshme dhe koherente i ka dhënë gazeta jonë “Çamëria – Vatra Amëtare”.

***

Pas ndryshimit të sistemit në vitin 1991-1992 në pamje të parë u duk se çdo shenjë dhe mënyrë fuksionimi e shtetit dhe partive do të ndryshonte me rrënjë, por sistemi ndryshoi vetëm emërtimet e partive dhe të shtetit, dhe në thelb çdo gjë pothuajse mbeti e njëjtë, në përmbajtje dhe pjesërisht në formë për shqiptarët e ndershëm dhe veçanërisht për ne çamët.

“Shoqëria Politike Atdhetare Çamëria”, ishte e para Shoqëri me karakter kombëtar që u krijua ishte “Shoqëria Politike Atdhetare Çamëria”, në programin dhe statutin e së cilës u përcaktua gjithçka në rrafshin kombëtar për sensibilizimin dhe zgjidhjen e çështjes çame.

Momentet e para, para themelimit të SHPA ”Çamëria” ishin shumë shpresëdhënëse për çdo shqiptar të Çamërisë. Kjo gjë u shfaq në gjithë hapësirat ku jetonin çamët dhe jo vetëm. Intelektualët çamë, të përkrahur nga njerëzit e thjeshtë patriotë, filluan organizimin për krijimin e Shoqërisë Çamëria, qysh në dhjetor 1990, me biseda të veçanta me grupe. Biseda bëheshin pafund, por ende ishte e rëndë hija e diktaturës.

Patriotët çamë u organizuan vetë, pa i shtytur njeri, në familjen e tyre çame, për të kontribuar edhe në çështjen kombëtare. Organizimi, me synim krijimin e shoqatës, filloi nga mesi i dhjetorit 1990. Resul Taipi, ushtarak, nga Grikëhori, vendlindja ime, ishte një nga organizatorët e palodhur në ngritjen e seksioneve në lagjet e Tiranës dhe të Degëve nëpër Rrethe dhe bashkë me të tjerë, krijuan mundesinë në shtrirjen e Shoqërisë Camëria në gjithë Shqipërinë.

Takimet e para të koordinuara u bënë studion e skulptorit Ilmi Kasemi, në shtëpinë time, në shtëpinë e Ferhat Sejkos e Sali Bollatit, dhe dy herë në një dhomë të veçantë te pallati i Kulturës. Në lëvizjen për zgjimin e vetëdijes sonë kombëtare u përfshinë shumë emra të spikatur të komunitetit si: Abaz Dojaka, etnograf, unë Hilmi Saqe, inxhinier, së bashku me tim vëlla, Lutfi Saqen, pedagog, Ilmi Kasemi skulptor, Ferhat Sejko, mjek, Sali Bollati, inxhinier, Petrit Kasemi pedagog, Emin Sejko, Arshin Rexha gazetar, Hasan Minga historian, Petrit Demi historian, Gazali Sejko, jurist, Hasan Musaj kaldaist, Jaho Saliu ushtarak, Martin Demi arsimtar, Rexhep Çami elektricist, Ramazan Banushi pensionist, Bejdo Mehmeti mjek, Daut Xhaferi oficer, dhe katër pesë – ditë më vonë iu bashkuan këtij grupi Nexhat Merxhushi, mësues dhe historian, Fatos Mero Rrapaj folklorist, Laurant Bici pedagog e historian, Ballkize Halili gazetare, Ibrahim Hoxha historian, Gjin Varfi piktor etj. Falë bashkimit të gjithë shqiptarëve të Çamërisë, më 10 Janar 1991 u njoftua themelimi i Shoqërisë Çamëria. Vendimi për miratimin nga Ministria e Drejtësisë, mbante firmën e ministrit Enver Halili dhe u transmetua në TVSH në lajmet e mbrëmjes. Selia e Shoqërisë u vendos fillimisht ku ka qenë deri vonë selia e ambasadës italiane dhe më pas u transferua në Rrugën e Kavajës. Logon e Shoqërsë e ideoi dhe e realizoi grafikisht piktori Gjin Varfi, i biri i shkrimtarit të njohur Andrea Varfi. Menjëhërë në Tiranë dhe në rrethe filloi organizimi. U krijuan 27 degë, gati në gjithë Shqipërinë.

Vijonte puna edhe për ngritjen e seksioneve në lagje. I pari seksion që u krijua ishte ai i lagjes Ali Demi. Dy herë te Varri i Bamit u bë mbledhja për ngritjen e komisioneve pranë Shoqërisë. Jo më pak kontribut kanë dhënë dhe rrethet. Në Vlorë: Fadil Zeqiri, Hajri Xhemali, Doktor Abdullai, Skënder Beqiri etj. Në Sarandë: Skënder Bajrami, Hekuran Halili, Nuredin Çapari, Nuredin Izeti, etj. Në Fier: Agush Veliu, Naim Dalipi, etj. Në Durrës: Masar Rushiti, Ismail Hamiti, Avdul Sulejmani, Adem Hyseni, Safet Cino etj. Në Delvinë: Fuat Omeri, Sami Maksuti, Vera Çeço. Në Konispol Ali Maliqi. Në Ksamil Luan Zeneli. Në Elbasan punoi me devotshmeri patrioti Daman Sinani, i cili u zgjodh edhe Nënkryetar i Shoqërisë, duke mos perjashtuar dhe Emine Sadikun dhe Hyqmet Zanen. Në Lushnje Xhelo Zeqiri dhe Zeneli. Në Kavajë Hasan Tahiri. Në Shijak Subi Dino etj.

Nga fundi i muajit janar 1991, në Pallatin e Madh të Kulturës në Tiranë u organizua një mbledhje me pjesëmarrje të gjerë, për të zgjedhur drejtuesit definitivë të shoqatës. Abaz Dojaka u zgjodh kryetar i Shoqërisë Çamëria, Daman Sinani Nënkryetar dhe Arshin Rexha Sekretar i Përgjithshëm. Procesi i zgjedhjes së drejtuesve u bë duke respektuar Statutin, me vota te fshehta dhe në mënyrën më demokratike.

Tubimi i parë i shoqatës u organizua me rastin e ardhjes së kryeministrit grek Micotaqis, më 31 janar 1991, ku patrioti ynë Tahir Dervishi, me një megafon në dorë, doli para benzit të kryeministrit Micotaqis, në bulavardin qendror para kryeministrisë, dhe i foli me një greqishte të kulluar, aq sa Kryeministri grek qëndroi i hutuar dhe e dëgjoi me vëmendje, kuptohet pa i dhënë përgjigje.

Delegacioni i nivelit të lartë grek erdhi për të testuar politikën shqiptare në adresë të saj në prag të ndryshimeve të mëdha. SHPA “Çamëria” e sapo krijuar reagoi me anë të një letre, duke ja prezantuar edhe ambasadës greke në Tiranë, në adresë të Kryeministrit Micotaqis, por dhe mikpritësit, presidentit të asaj kohe Ramiz Alisë. Çamëria me këtë rast riformuloi dhe bëri prezente kërkesat e saj të pandryshuara, që nga kongresi i parë i Shalësit, fundi i shtatorit 1944 dhe ai i Dytë Çam në Vlorë, shtator 1945, nëpërmjet Komitetit Antifashist Çam, si përfaqësuese e vetme legjitime e popullatës çame në atë kohë. Rikthimin apo riatdhesimin, Ripronësimin dhe Gëzimin e të gjitha të Drejtave Njerëzore dhe qytetare në vatrën e tyre. Ramiz Alia, i pyetur nga një gazetar shqiptar para takimit, nëse parashihej një ngritje e Çështjes Çame, deklaroi për herë të fundit të karrierës së tij, se “Çështja Çame ekziston në një mënyrë të caktuar dhe do të zgjidhet në një kohë të caktuar”. Pritej qe Ramiz Alia ta ngrinte këtë çështje, por ai preferoi të heshtte përsëri gjate bisedimeve zyrtare, duke mos i dhënë me këtë rast një shkasë Kryeministrit grek të prononcohej zyrtarisht.

Kryeministri Micotaqis, i pyetur vetëm nga gazetarë shqiptarë, në kthim nga vizita e tij e parë në Shqipëri, deklaroi: “Problemi Çam nuk ekziston dhe për qeverinë greke konsiderohet i mbyllur”.

Si aktivitet me rëndësi duhet të përmendim daljen e numrit të parë të gazetës “Çamëria”, më 25 mars 1991, nën drejtimin e prof. Bashkim Kuçukut dhe Arshin Rexhës. Më kujtohet kur doli artikulli i parë i shkruar nga prof. Bashkim Kuçuku, me titull:…” Çamëria, Palestinë e Harruar…”, pati jehonë të madhe te komuniteti çam dhe në mbarë opinionin shqiptar.

Veç aktivitetit politik, sensibilizues dhe njohës, vijoi puna dhe për krijimin e ansamblit Çamëria, me artistët Bashkim Braho, Qani Biraçi, Agush Meleqi etj. Ansambli dha shfaqje në gjithë Shqipërinë dhe në Turqi, Kroaci, Spanjë, duke marrë dhe çmime të para. Për të njohur të rinjtë me traditën e valleve karakteristike, si Vallja e Osman Takes etj. u thirrën veteranët çamë Ibrahim Hoxha dhe Xhemil Demi. Takimi i parë masiv i komunitetit çam u bë me rastin e 27 qershorit 1991, në Akademinë e Arteve, për të përkujtuar ditën e gjenocidit. Shoqëria Çamëria filloi të rivendosë kontaktet e mohuara me institucionet dhe figurat më të larta politike në Tiranë

Në periudhën e parë të krijimit të SHPA ”Çamëria” ka pasur relativisht shumë veprimtari brenda dhe jashtë Shqipërisë, për zgjidhjen e problemit të madh çam. Në takimet me personalitete të shteteve të ndryshme dhe ambasadat e tyre në Tiranë, shpesh pyetja e parë qe u vinte në mendje atyre ishte: Sa është numri i popullsisë së Çamërisë, që jeton sot në shtetin shqiptar? Ky veprim i SHPA ”Çamëria” në dokumentimin popullisë sonë ishte i domosdoshëm, dhe u krye nën drejtimin e Krytarit të parë të saj – Docent Abaz Dojaka.

Në përgjithësi se si ka punuar ShPA “Çamëria” që nga themelimi i saj, më 10 Janar 1991, deri në vitin 2000, është trajtuar pjesërisht në librin tim “Genocidi Grek Kundër Çamërisë vazhdon”, vëllimi i parë dhe i dytë, por këtu po trajtojmë disa probleme dhe takime të ndryshme gjatë rrugëtimit të SHPA “Çamëria” ndër vite, si edhe aktivitetit e kryesisë së Përgjithme dhe të degëve dhe luftën që është bërë kundër zërit të SHPA “Çamëria” nga elementë të ndryshëm, me ose pa pushtet shtetëror, si dhe lufta e shtetit grek për shuarjen dhe përçarjen tonë, luftë që e kemi pasur vazhdimisht që kur u dëbuam nga vatrat tona.

PD që ishte në pushtet dhe kishte shumicën në parlamentin shqiptar në vitet e para pas 1990, miratoi ligjin Nr.7839 Date 30.6.1994 mbi “Gjenocidin Grek kundër Çamërisë”, duke njohur 27 Qershorin si Ditën e Gjenocidit, gjë që për ne ishte një mbështetje domethënëse. Fillimi i PD-së u duk i mbarë, prandaj mbështetja e elektoratit çam ishte pothuajse i gjithë me PD-në.

Ndërsa PS nuk shfaqi asnjë interes ose mbështetje të zgjidhjes së çështjes çame. Elementët çamë që militonin ose simpatizonin PS-në ishin pothuajse të papërfillshëm. Me kalimin viteve kursi i dy partive të mëdha, PD-së dhe PS-së alternonte në varësi të interesave të tyre partiake dhe personale në raport me shtetin grek. Në vëllimin e parë “Gjenocidi grek kundër Çamërisë Vazhdon”, janë dhënë një pjesë e vogël e veprimtarisë së SHPA ”Çamëria” në raport me kancelaritë Euro-Atllantike, por veprimtaritë e organeve të zgjedhura gjatë asaj periudhe kanë qenë aktive dhe dinamike në përgjithësi nga gjithë popullsia e komunitetit çam në Shqipëri në të gjitha 27 degët.

Këtu do të trajtojmë vetëm disa momente të punës sonë, që ruhen në arkivin personal të Shoqatës. Më datë 27 Nëntor 1997 kërkuam takim me Ambasadoren e SHBA-ve Znj. Mariza Lino, por ata na kumunikuan se ambasadorja ishte e zënë dhe mund të na priste Sekretarja Politike e Ambasades, Znj. Lynn Gurion. Nga ana e SHPA ”Çamëria” morën pjesë Hilmi Saqe, Arshin Rexha dhe Agush Veliu. Nga ana jonë u trajtuan të gjitha problemet dhe shqetësimet tona dhe gjithë historia që nga 1913 dhe deri në vitin 1991, duke përfshirë gjenocidin grek, spastrimin e plotë etnik të Çamërisë nga shqiptarët myslimanë, si dhe trajtimin negativ ndaj çështjes çame nga diktatura moniste. Sekretarja Lynn pyeti:

– A i keni shtruar këto kërkesa ministrit të Jashtëm Milo?

– A keni marrë takim me Ambasadorin grek në Tiranë?

– Qeveria shqiptare a i ka shtruar këto probleme delegacioneve greke?

Dhe disa pyetje të tjera.

Ju përgjigjëm të gjitha pyetjeve të znj.Gurion.

As Milot, as ambasada greke dhe as qeveria shqiptare s’ishin me ne, në asnjë nga këto. Në fund i dorëzuam një material të plotë të Çështjes Çame, së bashku me kërkesat tona për qeverinë e SHBA-ve.

1-Në fund zonja Grion na premtoi se të gjitha kërkesat tona do ja bënte prezent ambasadores Mariza Lino.

2- Do të bëjmë prezent kërkesat tuaja në organet tona eprore.

Takimi kaloi në mirëkuptim të plotë.

Në fund i shprehëm bindjen, se tek SHBA-të ne kemi besim se problemet e shtruara do të mbështeten nga Departamenti Amerikan i Shtëtit për zgjidhje adekuate. Takimi zgjati 60 minuta.

Nga viti 1997 – 2000 kam drejtuar SHPA ”ÇAMERIA”. Forumet drejtuese të degëve dhe ajo qendrore punonin për Çamërine, natyrisht pa asnjë lloj shpërblimi. Por pavarësisht kësaj detyrat duhet të kryeheshin njëlloj, madje më mirë se i shërbenim një çështjeje tepër të rëndësishme. Një event që vlen të evidentohet është me rastin e 27 Qershorit 1998 të Genocidit grek kundër Çamërisë. Shtetarët shqiptarë dhe organet përkatëse të tyre kishin planifikuar dhe organizuar pikërisht në ditën gjenocidit grek ndaj nesh një koncert grek në Hotel Rogner të Tiranës, ku do të merrte pjesë dhe presidenti i Shqipërisë. Ndërsa ne, SHPA”Çamëria” kishim organizuar një mbledhje përkujtimore në Muzeun Historik Kombëtar dhe në mbrëmje në qendër të Tiranës te monumenti i Skënderbeut kishim planifikuar një homazh për të rënët e Çamërisë nga gjakësorët grekë duke ndezur

qirinjë të shumtë dhe me pjesëmarrje të gjerë.

Në të njëtën kohë nëpërmjet “Radio Kontakt-it”, njoftuam kundërshtimin tonë të drejtë dhe me forcë të zhvillimit të koncertit të provokuar nga grekët në Tiranë dhe organizatorët shqiptarë. Në Tiranë pati një reaksion jo të vogël atë mbrëmje të dhimbshme për ne nga qindra pjesëmarrësit e mitingut tonë dhe jo vetëm ata. Nga ana tjetër një grup të rinjsh kishin njoftuar Hotel Rongerin, se nëqoftëse do të jepej koncert grek atje do të kishte pasoja të mëdha për vet Hotel Rognerin, organizatorët e atij koncerti grek dhe pjesëmarrësit në atë koncert antishqiptar.

Vonë në mbrëmje morëm njoftim se grekët nuk dhanë asnjë koncert atë natë në Tiranë dhe presidenti i vendit nuk kishte vajtur.

Më datën 18 dhe 19 Nëntor 1999 u organizua “OSCE Istanbul Sumit”, ku merrnin pjesë gjithë personalitetet kryesore të shteteve përkatëse dhe më kryesori ishte presidenti i SHBA-ve, Bill Klinton. Nga SHPA ”Çamëria” merrnin pjesë H. Saqe, H. Minga dhe G. Haxhiu. Falë organizatorëve, ne ishim të privilegjuar si SHPA “Çamëria”, mbasi na siguruan lidhje direkt me telefon dhe me fax me të gjithë delegacionet e OSBE-së që merrnin pjese në këtë Samit. Në fakt gjatë këtyre dy diteve u lidhëm direkt me personelin e delegacioneve të SHBA, Britanisë, Gjermanisë, Kanadasë, Austrisë, Italisë, Hollandës, Izraelit, Zvicrës, Francës etj. Problemin, shqetësimin dhe kërkesat tona ua transmentuam direkt përfaqësuesve zyrtarë të shteteve që merrnin pjesë me shkrim dhe me gojë. Numrat e telef onave dhe Fax të tyre disponohen edhe sot. Përfaqësuesit zyrtarë të kryetarëve të shteteve që merrnin pjesë në delegacionet përkatëse, na siguronin se çështjen tonë do t’a kalonin te eprorët e tyre. Po kështu patëm takime me ambasadat e huaja kryesore të akredituara në Tiranë. Kemi organizuar protesta relativisht të mëdha sa herë që delegaciont kryesore të shtetit grek bënin vizita zyrtare në Tiranë, ose me rastin e dites së 27 Qershorit 1944 të gjenocidit grek kundër Çamërisë. Natyrisht për realizimin e këtyre veprimtarive ka pasur edhe shumë shkopij nën rrota nga reaksioni antiçam dhe antishqiptar, nga lobet greke brenda vendit tonë, të organizuara dhe te paguara nga shtet-kisha greke, madje kohët e fundit këto janë shtuar shumë.

E keqja qëndron tek shteti dhe partitë politike shqiptare, që gjithmonë kanë luajtur dhe luajne politikën e Strucit.

Po ne a kemi pasur të meta? Patjetër, por për një gjë jemi të sigurtë: Disa vite përpara te SHPA ”ÇAMËRIA” nuk ka pasur ngecje në vend, aktiviteti dhe veprimtaria e saj kanë qenë jo të vogla, si brenda Shqipërise ashtu dhe jashtë saj.

Nëqoftëse kemi pasur ndonjë herë kënaqësi të madhe shpirtërore, ka qenë pikërisht koha kur gjithçka fizike, shpirtërore dhe ekonomike ia kemi kushtuar çështjes çame, jo vetëm gjatë drejtimit të Shoqërisë, por që para themelimit të saj, në dhjetor 1990, së bashku me shumë bashkëatdhetarë të tjerë.

Plagët tona rrjedhin gjak akoma, ndaj ne nuk mund të heshtim! Askush nuk e vë ujin në zjarr për ne. Shteti shqiptar, partitë politike shqiptare, me sa duket do të vazhdojnë të luajnë politikën e Strucit, si gjithmonë, duke injoruar problemin çam dhe të Çamërisë. Prandaj, si ish- themelues i Shoqatës “Çamëria” dhe Kryetar i saj në vitet 1997-2000, mendoj se del detyrë kryesore e SHA ”Çamëria” që të aktivizojë të gjitha degët, në Tiranë dhe në rrethe dhe të merren vendime të rëndësishme për forcimin e luftës sonë të drejtë për zgjidhjen e problemit çam. Çamëria është shpirti i gjithë çamëve. Ajo ka qenë dhe do të mbetet përjetë, derisa pasardhësit tanë ta gëzojnë atë. Me siguri dita e zgjidhjes së problemit tonë do të vijë, siç i erdhi Kosovës.