Ndriçim Kulla/

Çdo të bëhej me stërnipat e Skënderbeut, do të shqelmoheshin në errësirën e historisë, apo do të ringriheshin me një forcë të re? Rrotull tyre të tjerët me kohë kishin hartuar planet për t’i gllabëruar? Osirisi egjiptian në pranverën e lulëzuar ringjallej, a do të ecnin ata në gjurmët e tij? Këto ishin pyetjet që koha shtronte atëherë përpara elitës shqiptare. Hasan Tahsini ka meritën e pashlyeshme se në zemrën e Perandorisë turke, ndoshta më parë se të tjerët e kuptoi se një popull përpara se të fitojë pavarësinë, duhet të jetë i pasur me ndërgjegje, pa të cilën asnjë ndjenjë lirie nuk zgjohet dhe pa të cilën nuk ka atdhe. “Tahsini nuk e pranoi kurrë parrullën perandorake romake “Ubi bene, ibi patria”, parrullë sipas së cilës pasuria njehësohet me atdheun. Përkundrazi, dashurinë për atdheun ai e konsideron si dashurinë më të vërtetë, sado i varfër të jetë atdheu”. Si shkencëtar dhe dijepërhapës enciklopedist, Tahsini është një figurë që edhe sot, pas 200 vjetësh nuk është përsëdytur, në përmasa të tilla, në historinë e kulturës shqiptare. I formuar fillimisht si hoxhë, me dije dhe kulturë islame lindore, mbiformohet me dijet dhe shkencat perëndimore europiane, pikërisht, në Universitetin e Sorbonës, në Paris të Francës, një nga universitetet më të përparuar e më të njohur të kohës, duke punuar disa vjet në Observatorin e vëzhgimeve të kozmosit, veprat e tij, «Historia e qenies ose e krijimits, ndër dijet më të vështira, të abstraksioneve më të lartë, «Sekretet e ujit dhe të ajrits apo «Psikologjia», të gjetura, dhe të tjera të humbura, janë përpunime dhe përhapje e dijeve filozofike, shkencave të natyrës, tëmatematikës, astronomies apo psikologjisë, në gjirin lindor të Perandorisë Osmane. «Ndër ne, ka shkruar Sami Frashëri, gjenden dijetarë në lëmin e dijeve antike dhe në lëmin e dijeve të reja, po nuk gjenden njerëz që të zotërojnë së bashku këto dy grupe, janë shumë të paktë. Hoxhë Tahsini është në krye të këtyre dijetarëve të rrallë. Ai, përveçse zotëronte së bashku dijet edhe shkencat e këtyre dy grupeve, po nuk kishte as shembëllim. Prandaj unë besoj se njerëzit tanë të ditur, intelektualët, nuk do të preken kur do të mëtojnë që në atdheun tonë në këtë qindvjeçar titullin «savant», i ditur, nuk e meriton askush tjetër, përveç Hasan Tabsinif.

MES SHKOLLAVE TË LINDJES ME ATO TË PERËNDIMIT

I ndodhur në pikën kohore nyje të afrimit të shkollave të Lindjes me ato të Perëndimit, Hasan Tahsini nisi të gjejë përbërësit plotësues dhe të përpunojë ndërkomunikimin mes tyre, duke i ngritur vlerat e secilës në rrafshin universal. Përpjekjet për t’i afruar dhe ndërfutur, integruar këto dy kultura, e zgjerojnë mjaft përmasënuniversale me një lëndë të thellë humanizmi mbarënjerëzor. Në shtator të vitit 1869, Hasan Tahsini u emërua në detyrën e një nëpunësi të lartë të shtetit osman, si rektor i parë i Universitetit të Stambollit. Ai që në fillim u përpoq dhe në sajë të një pune të shumanshme e vendosi universitetin mbi themele shkencore. Puna e tij e madhe organizative, ligjëratat shkencore që mbajti, veprat që shkroi, bashkëpunëtorët që afroi në universitet, programet bazë që hartoi për këtë tempull të dijes, si dhe plani i temave që do të mbaheshin gjatë pushimeve në konferenca diturie për studentët dhe qytetarët e thjeshtë, janë dëshmia më e qartë e nivelit dhe thelbit të tij dije-përhapës illuminist. Për këtë arsye, Hasan Tahsini është nga ata heronjtë e mendimit, që ngjan si dy pika uji sa me dijetarët arabë të mesjetës, ashtu dhe me dijetarët dhe filozofët iluministë francezë të shekullit të vet. Aq më tepër që ai ka qenë doktor në jurisprudencën islame, por zotëronte njëherësh edhe dy doktorata të tjera në Paris në shkencat fizike dhe natyrore. Pra, një pinjoll i Lindjes, që priret kah mendësisë së Perëndimit, me qasjen e vet origjinale intelektuale ndaj kësaj kulture. Shekulli XIX në Ballkan është shekulli i kombeve dhe kombi shqiptar kishte nevojë për udhëheqje të virtytshme, për karaktere të fuqishëm. Traditat e vendit, rrethanat ku ai gjendej dhe “dritat” franceze që kishin filluar të depërtonin edhe në perandorinë osmane, mendjes së tij i bënin thirrje për të shqelmuar mendësinë e vjetër. Në Paris, mbi dhjetë vjet me vullnetin e tij të çeliktë, ai u bë përçuesi i vetëdijes së barazisë, lirisë dhe drejtësisë, duke mbetur fare mirë fetar, por aspak fanatik banal. Këtu ai arriti në përfundimin se fetë venë e vijnë, por kombet mbeten. E përsiatur me gjëndjen shqiptare, ky parim, sipas tij, paraqitej si një epërsi e tyre karshi fqinjëve, për të cilët feja ishte edhe kombësi, ndërkohë që për shqiptarët, megjithëse analfabetë, feja kishte mbetur vetjake, kombi i tyre ishte mbi gjithçka. Vetë historia e feve dhe studimi i “Dritave” e kishte bindur rilindasin tonë që të përqafonte Deizmin, botëkuptimin filozofik sipas të cilit Perëndia pasi ka krijuar botën nuk pranon më të ndërhyjë në punët e saj, natyrë apo shoqëri, pasi ajo i ka hartuar njëherë e mirë ligjet themelore, me të tjerat le të merren vetë njerëzit. Kjo rrymë filozofike shigjetat i drejtonte kundër monarkisë absolute, bartësit e të cilit nuk pushonin së thirruri edhe me shkrim se zanafilla e tyre i përkiste hyjnive dhe jo majmunëve, siç ngjiste me njerëzit e djersës, turq, shqiptarë, kaurë heretikë. Deizmi theksonte se shoqëria njerëzore, herë pas here, ka nevojë për ligje, të domosdoshme për shkak të vetë kërkesave objektive të saj, të realizuara me ndihmën e arsyes, e vetmja perëndi mbi tokë. I ndihmuar kështu nga kjo filozofi dhe nga shkenca, Tahsini u shndërrua në tolerant dhe iluminist largpamës. Në këtë pikëpamje, s’do të qe keq të shtojmë edhe idenë e Nolit, që besonte se në lëvizjen kombëtare shqiptare prijësin ideologjik do ta bëjë iluminizmi francez, i cili përqafoi teorinë dhe praktikën e një shteti të bazuar në një kombësi me kulturë dhe gjuhë të përbashkët, jo me një fe dhe mbret absolut. Nisur nga ky përcaktim, Tahsini do të qe i pari prej aradhës së iluministëve shqiptarë që do të ndriçonin Rilindjen. Por ajo çka e dallon mendimin e këtij autori është se ai ishte mëse i vetëdijshëm se vetëm virtyti i kthente Heraklinjtë mitologjikë në historikë. Virtyti e shtyn njeriun që e mëshiron të dëshirojë cka është historikisht e domosdoshme, e ti largohet cdo aventure. Pa virtyt nuk ka veprim moral, virtyti është fuqi, solidaritet, është themeli i bukurisë dhe madhështisë.

VIRTYTI ËSHTË AFTËSIA NJERËZORE PËR TË BËRË TË MIRËN

Po ç’kuptonte ai vallë me virtyt, një nocion aq i debatuar që në lashtësi. Për të virtyti është aftësia njerëzore për të bërë të mirën dhe për të luftuar ligësinë, është trimëria, çiltërsia, burrëria, ndershmëria, dashuria për çështje sublime, siç është ajo e atdheut. “Mehdi Frashëri na tregon se Tahsini ishte i pajisur me të gjitha këto cilësi. Kjo e bindte të mos shqetësohej për tradhëtinë e mendjeve të ulëta, ai mbështetej në kurajën qytetare, morale, një virtyt që e mposht gjithmonë poshtërsinë. Nëpërmjet kulturës që ua transmetonte edhe të tjerëve me jetën plot nivel njerëzor që bënte dhe për moralin që mëshironte Hasan Tahsini u kthye në një ideal shpirtëror për popullin e vet”. (306) Sipas Hegelit, “virtyti qëndron në substancën shpirtërore të një populli, pasuri e veçantë drejt qytetërimit, por edhe të çdo individi që i vë detyrë vetes arritjen e një ideali jo vetëm për të mbijetuar, por edhe për të ecur drejt qytetërimit.” (307) Ky aspekt i qytetërimit është kontributi më i madh që mendimi erudit i këtij rilindasi dha në qerthullin iluminist të Rilindjes kombëtare. Vetëm një mendje e shëndoshë humaniste, plot pasion për të parë qytetërimin në vendin e vet mund të sillej kështu në ato kohë të egra për çdo iluminist që shkruante dhe rronte në zemër të osmanizmit. Kjo trajektore mendimi që nis me Tahsinin gjen një pikë tjetër mbështetje në rrethin e klerikëve myslimanë me “Fe rrëfenjësen” e Said Najdenit (Hoxhë Vokës), shkruar në vitin 1900. Nga titulli duket se ky libërth është shkruar vetëm në funksion të fesë, por nga përmbajtja ndihen fort themelet e çështjes kombëtare. Si deist i mirëfilltë, autori nënvizon se pavarësisht se Zoti është i madh, dëshira e tij është që njeriu të mos presë gjithçka prej tij. Shqiptari i vërtetë duhet të djerësitet për atdheun e vet. Njerëzit njihen nga puna me vlerën që kryejnë, ajo i gllabëron dhe i nderon ata. “Pse Shtetet e Bashkuara të Amerikës Veriore”, pyet ai, “kanë shkuar me shpejtësi kaq përpara? Vetëm se qytetarët e tyre kanë djersitur dhe nuk kanë nderë dorën për të lypur. Ndryshe nuk mund të ktheheshin nga një tokë e egër në pjellorë e të lulëzuar” (308). Ai thekson se atdheu i tij nuk ka nevojë vetëm për fe, por edhe për përparimin e gjithanshëm material të lidhur me diturinë. Të gjitha ata që mendojnë se dituria është kundër fesë janë armiq të këqinj të këtij vendi. Nga dituria vetëm e mira vjen. Një vend i begatë materialisht dhe shpirtërisht u përgjigjet armiqve po me ato armë. “Lëkurëkuqët amerikanë u mundën sepse jetonin në epokën e gurit, ndërsa kundërshtarët e tyre, në atë të armëve të zjarrit e të topave”. Sait Najdeni mendonte se Atdheu dhe njeriu është mbi gjithçka. Si islamın ashtu dhe krishtërimin, ai i shikonte si besime që domosdo i zbusin njerëzit, i bëjnë të ndershëm, modestë e të sjellshëm. Sipas tij, njeriu ka nevojë edhe për një pedagogji morale tjetër, sepse kujdesjet e familjes dhe të shtetit nuk mjaftojnë.

BESIMI I VËRTETË FETAR ÇON NË RINGJALLJE TË THELLË SHPIRTËRORE

Besimi i vërtetë fetar çon në ringjallje të thellë shpirtërore, në të mirë të virtyteve qytetare e kombëtare. Njeriu nuk mund të jetë fetar dhe egoist njëkohësisht. Fanatizmi fetar apo laik përdhos gjithcka. Një komb mund të dalë fitimtar për një kohë, por vetëm virtytet e mbajnë gjallë përgjithnjë. Po të sjellim në vëmendje kohën në të cilën shkruante, vepronte dhe predikonte, ky dibran që jetoi vetëm 39 vjet, do ta vlerësojmë akoma dhe më tepër origjinalitetin e mendimit të tij. Një tjetër përbërës madhor i këtij qerthulli iluminizmi, në mos më i madhi dhe më kontribuesi, ishte Sami Frashëri. E kjo nuk duhet parë vetëm në veprën e tij manifest të vitit 1899, në atë program sintetik, në atë strategji dhe taktikë të lëvizjes kombëtare të kohës, siç është “Shqipëria ç’ka qenë ç’është e ç’do të bëhet” por shumë më parë, në “Fjalorin e shkencave” (Kumus al’Alarm) ose ndryshe “Enciklopedia e Gjeografisë dhe historisë”, të botuar midis viteve 1889-1895, një vepër goxha e vëllimshme me 4830 faqe, për të cilën ai punoi intensivisht për plot 12 vite e për të cilën mund të quhet me plot të drejtë “Volteri shqiptar”. Nëse bëjmë një shqyrtim të përshkrimit të termave të këtij fjalori, do të gjejmë se ai është bazuar në kulturën e tij erudite, por edhe se është ndikuar shumë nga iluminizmi francez. Sipas mendjes së Samiut, pavarësisht nga zigzaget dhe regreset, qytetërimi ka ecur pa u ndalur dhe shoqëria që nuk i përshtatet këtij përparimi të përgjithshëm mbetet prapa, ndërkohë që shoqëritë e tjera përparojnë dhe të shkosh përpara do të thotë t’i afrohesh të vërtetës e lumturisë. Ai vëren me forcë se pasuria, idetë morale dhe shpirtërore, mund të realizohen vetëm me arsim. Aludimi për atdheun e vet është i qartë, ndaj ai shton: “Një komb për të shpëtuar nga prapambetja, nuk duhet të kënaqet nga gjendja e tanishme, por duhet të përpiqet gjithmonë të përparojë”. (309) Nga ana tjetër, zhvillimin e qytetërimit dhe të shkencave ai e lidh ngushtë me luftën politike dhe shoqërore të një populli. Fitorja e kësaj lufte i hap më pas rrugë të reja zhvillimit të mëtejshëm të qytetërimit. P.sh. duke trajtuar qytetërimin e lashtë grek, ai shpjegon se për të rëndësi vendimtare pati lufta për demokraci dhe republikë. Ajo e bëri Athinën mesin e botës së qytetëruar të asaj kohe. Në mënyrë të veçantë iluministi shqiptar jep edhe ndryshimin midis qytetërimit grek dhe atij të lashtë lindor. “Filozofët grekë e qëruan diturinë nga pallavrat e besës së asaj kohe… qe i pari Thalesi ai që e shqeu cipën e besës që mbulonte urtësinë, duke e treguar atë ashtu të bukur e lakuriqe siç është në të vërtetë”. (310) Pohim ky krejt i kthjellët, të cilin vetëm një iluminist i madh mund ta shprehte kaq shkoqur. Si kudo, edhe në Greqinë e asaj kohe, forca penguese ishte fanatizmi. Ai e kishte të qartë se fanatizmi, pavarësisht nga format që merr, laike apo fetare, si në lashtësi ashtu dhe në ditët tona, ishte përpjekur të gjykonte për të tashmen me syrin e së kaluarës. Megjithatë, sipas mendimit të prerë të Samiur ” urtësia nuk mbytej, por sa vinte e shtohej”. Ky mendim mbi rolin negative të fanatizmit në zhvillimin e qytetërimit botëror është tepër i ngjashëm me parrullën e Volterit “Ecrasez l’infame”. Këtë problem iluministët e zgjidhën duke qenë të bindur se po bënin një revolucion në mendjet e njerëzve të epokës ku jetonin. Këtë shpresë kishte dhe Sami Frashëri për të ardhmen e popullit të vet.

QYTETËRIMI

Sipas tij, qytetërimi e ka arritur kulmin e vet me filozofinë franceze të shekullit XVIII. “Kjo është qytetëri e vërtetë, e përgjithshme dhe e pavdekur, lum ata kombe që janë ndritur e përparojnë të ngrihen në këtë qytetëri. Ky qytetërim është pa anë e pa fund, ai shtohet çdo orë e çdo ditë, e do të mbulojë gjithë dheun e do të ndricojë gjithë kombet e dheut”. Po kaq i drejtë është koncepti i tij edhe për burimin e qytetërimit, të cilin nuk e gjen kryesisht te klasat e larta, porte punonjësit, te produkti i tyre dhe tek intelektualët krijonjës. “Ai gjeti për të parën herë qysh mbillet e korret gruri, qysh tirret leshi, etj. Punonjësit krijues vunë gurin e parë të qytetërimit, që atëherë e tëhu qytetaria ka vajtur gjithnjë përpara, herë me vrap e herë ngadalë”. (312) Mendim ky identik me atë të Volterit, i cili shkruan: “Janë dashur të ekzistojnë farkëtarët, karpentierët, muratorët, bujqit, para se të ekzistonte një njeri që të kishte kohë për t’u marrë me mendime të thella d.m.th filozofi, shkencë, art, etj.” I goditur është edhe përcaktimi i qytetërimit si një mënyrë jetese e njeriut, dhe kjo jo vetëm në kuptimin shpirtëror, por edhe material. Ai me të drejtë nuk quan kulturë vetëm lëndët shoqërore dhe artistike, por edhe ato teknike. Në artikullin Qytetaria ai përshëndet industrializimin kapitalist si një dukuri që do t’i sjellë të mira njerëzimit. Madje, shpjegon se “rruga e zhvillimit kapitalist evropian dhe amerikan ishte për të shumë më e leverdisshme nga pikëpamja e zhvillimit të pandërprerë të qytetërimit, se sa ajo e feudalizmit ushtarak osman”. (Marrë nga libri i autorit: “Histori e Mendimit Shqiptar”)

Prof. Dr. Valter Memisha/

Pjesa e parë…

Leksikografia e shqipes është një nga fushat ku ndihmesa e akademikut Androkli Kostallari është përcaktuese, madhore, madje e pashoqe. Për gati 50 vjet akademiku u mor, si askush tjetër, me e për fjalën shqipe, me studimin, si dhe me pasqyrimin e saj në fjalorë. Studimet leksikologjike e semantike të këtij studiuesi janë të shumta e të një niveli shumë të lartë shkencor dhe puna hartuese leksikografike e nismuar saktë e vizionarisht prej tij, e drejtuar me kompetencë e përkushtim dhe e finalizuar me vepra madhore nga ai dhe grupi hartues që ai drejtonte, mbetet trashëgimia më e vyer në leksikografinë bashkëkohore shqipe e në vetë gjuhësinë shqiptare. Ajo është kthyer në gjedhe pune dhe pa të në ditët e sotme nuk mund të mendohet e të kryhet asnjë vepër e kësaj fushe. 

Është pohuar shkencërisht se prof. A. Kostallari është gjuhëtari që formoi, konsolidoi dhe mëvetësoi përfundimisht si shkencë të mirëfilltë leksikografinë e shqipes, si teori e si praktikë të hartimit të veprave, së pari të atyre njëgjuhëshe shpjeguese. Madje, siç thekson studiuesi H. Shehu, “Në fushën e drejtuar nga profesor Androkli Kostallari (leksikologji dhe leksikografi), mund të flitet, në kuptimin e plotë të fjalës, për një shkollë leksikografike shqiptare.” Ky studiues e argumenton hollësishëm këtë përcaktim për akademikun. Ai shkruan se “Do të përmendim vetëm dy teori dhe praktika të kësaj shkolle. E para është teoria dhe praktika leksikografike e pasqyrimit të leksikut popullor (dialektor e krahinor) me vlerë letrare potenciale në “Fjalorin e gjuhës së sotme shqipe” (1980) dhe në fjalorë të tjerë të shqipes a me shqipen. Është një teori dhe praktikë me vlerë të jashtëzakonshme për pasurimin e mëtejshëm të leksikut të gjuhës së përbashkët letrare shqipe, për fjalorët e gjuhës së sotme shqipe e për leksikografinë shqipe, në tërësi, për terminologjitë e shqipes, për letërsinë artistike etj. Nuk e teprojmë aspak, po të themi që këtë teori e këtë praktikë mund ta zbatojnë edhe gjuhë të tjera, me histori zhvillimi si të shqipes a të afërt me shqipen. Themelues i saj është profesor Androkli Kostallari.” 

Studiuesi H. Shehu Vazhdon më tej, “Teoria dhe praktika e dytë leksikografike e profesor Androkli Kostallarit është pasqyrimi sa më shterues i thënieve (bashkëlidhjeve të zakonshme të fjalëve) të shqipes në “Fjalorin e gjuhës së sotme shqipe” (1980), sipas gjykimit që jeta e fjalës dhe në njëfarë mënyre, edhe kuptimi i fjalës, është te bashkëlidhja e saj objektive, reale, sendore-logjike me fjalë të tjera të gjuhës, thënë në mënyrë popullore, ‘më thuaj me kë rri, të të them se çfarë je’, sipas gjykimit që fjalori ka nevojë për ekologjinë e fjalëve, sepse ato janë njësi ndërtimore të ligjërimit.” 

Dhe këtë koncepti teorik për ndihmesën e akademikut, prof. H. Shehu e sheh te kontributi konkret të sendërtuar në vepra. Ai shkruan se “Të gjithë fjalorët (njëgjuhësh a dygjuhësh) japin thënie, pra, i shembullsojnë fjalët. Por Fjalori i gjuhës së sotme shqipe (1980), me kryeredaktor profesor Kostallarin mund të përveçohet nga fjalorë të tjerë, madje, edhe të huaj. Ai nuk është vetëm fjalor shpjegues; është mirëfilli edhe një fjalor drejtligjërimor, një fjalor i fjalëpërdorimit. Kjo është arritur duke pasqyruar, siç u tha, shterueshëm (por objektivisht) thënie e modele thëniesh. Një meritë e parimeve dhe e kritereve të hartuara nga profesor Kostallari.” 

Puna për ta formësuar leksikografinë si shkencë të mirëfilltë zë fill që në hapat e parë të punës së tij shkencore, në fillim të viteve ‘50 të shekullit të kaluar kur prof. Kostallari fillon punën në Institutin e Shkencave.

Prurjet e tij shkencore që lidhen drejtpërdrejt me këtë shkencë, janë disadrejtimëshe, së shumti të ndërliqura, gërshetuese njëra me tjetrën, dhe plotësuese ndaj njëra-tjetrës.

A. Studime për fjalën dhe formimin e fjalëve në shqipe.

Akademiku A. Kostallari ka kryer studime të mirëfillta shumë të rëndësishme për fjalën shqipe, sidomos për klasa e grupe paradigmatike fjalësh që paraqisnin e paraqesin vështirësi në përcaktimin kufijve të tyre përmbajtësorë e formësorë. Për shumë grupe të tilla, studimet e tij, duke njohur e ndjekur ligjet e ligjësitë e fjalëformimit në shqipe (përfshirë këtu të gjitha rrafshet, që nga ai fonemor e deri tek ai semantik), akademiku ka dhënë zgjidhje për proceset njëfjalësuese e kufijtë e fjalës në shqipe. Dihet tashmë se nuk mund të merresh me hartimin e një fjalori pa u marrë më parë me vetë fjalën dhe nuk ka fjalor të arrirë pa një koncept të qartë e të saktë për fjalën si njësi leksikore e si zë leksikografik. 

Po përmendim këtu vetëm 5 artikuj:

1. Mbi disa veçori të fjalës së përbërë në gjuhën shqipe, BUSHT (Seria shkencat shoqërore), Tiranë, 1961, nr. 3, f. 3–24

2. Kompozitat ekzocentrike të shqipes si tema fjalëformuese, BUSHT (Seria shkencat shoqërore), Tiranë, 1962, nr. 3, f. 3–48

3. Mbi disa veçori të strukturës semantike të kompozitave pronësore të shqipes, në “Konferenca e parë e studimeve albanologjike”, Tiranë, 1965, f. 161–167.

4. Kompozitat dëshirore dhe urdhërore të shqipes, SF, Tiranë, 1968, nr. 4, f. 370. 

5. Fjalë me strukturë të gjerë kuptimore, Studime filologjike, 1977, nr. 1, f. 147–173.

B. Prurje shkencore në teorinë leksikografike, sepse dihet se nuk mund të ketë fjalorë të arrirë pa një teori leksikografike.

Profesor Emil Lafe thekson se “Është thënë herë pas here se gjuhësia shqiptare nis me një vepër leksikografike, me Fjalorin latinisht-shqip të Frang Bardhit (1635), por megjithëkëtë studimet në fushën e leksikografisë e të leksikologjisë së shqipes së sotme nuk përparuan siç pritej. Mjafton të përmendim se i pari fjalor shpjegues i gjuhës shqipe u botua më 1954! Teoria leksikografike e shqipes dhe studimet leksikore nisën të zhvilloheshin te ne nga mesi i viteve ’50, kur u themelua Instituti i Historisë dhe i Gjuhësisë në përbërjen e Institutit të Shkencave.”

Artikulli i prof. Androkli Kostallarit “Në rrugën e hartimit të fjalorit normativ të shqipes së sotme”, botuar në BSHSH, Tiranë, 1955, në vetvete shënon dhe një gjendje të re konceptuale e metodologjike: puna hartuese institucionale për fjalorët nuk mund të kuptohej e të kryhej pa u udhëhequr nga koncepte teorike të konsoliduara shkencore. Këtë e tregoi më së miri fillimi i punës për hartimin e një vepre të tillë në vitin 1963, si vepër me disa vëllime, por që në vitin 1976 u propozua dhe u realizua në vijim si vepër me një vëllim. Studimet dhe shkrimet në fushën e leksikografisë, që prihen nga ato të profesorit, përbëjnë, siç thotë Emil Lafe, “platformën e Institutit të Gjuhësisë për hartimin e fjalorit shpjegues të shqipes, të projektuar në fillim me disa vëllim dhe të realizuar më 1980 në një vëllim (Fjalor i gjuhës së sotme shqipe, me 41.000 fjalë). Këto studime mbeten edhe sot një baze të shëndoshë teorike e leksikografisë shqiptare e kolauduar në praktikën e hartimit të Fjalorit të vitit 1980 dhe të tjerëve më pas që janë mbështetur kryesisht në lëndën dhe parimet e tij. Njohja e këtyre studimeve leksikografike është nevojë e ditës sot kur detyrat në fushën e leksikografisë, hartimi i një fjalori të ri shpjegues me të paktën dyfishin e fjalëve të fjalorëve ekzistues, janë detyrë parësore e gjuhësisë shqiptare.”

C. Prurjet në shkencën leksikografike të akad. A. Kostallari, shpërfaqen dhe në prerjen teoria leksikografike, sendërtuar si parime për hartimin e Fjalorit normativ të shqipes. Pa u ndalur në punën e profesorit për kodifikimin e gjuhës letrare të njësuar, ritheksojmë se produktin shkencor në leksikografi profesori e lidh domosdoshmërisht, organikisht dhe funksionalisht me këtë variant të gjuhës shqipe. Në artikullin “Në rrugën e hartimit të fjalorit normativ të shqipes së sotme”, 1955, ai, pasi ndalet në një analizë gjithëpërfshirëse shkencore, i mëshon normativitetit të veprës, duke e konceptuar vizionarisht këtë vepër si kodifikuese të pasurisë leksikore, frazeologjike e semantike që ajo do të hedhë në qarkullim.

Njihet tashmë analiza e hollëshme e e shkencore që ai ka bërë për “Fjalorin e gjuhës shqipe”, 1954, i cili si pas tij synonte të ishte një vepër normative, por që nuk ia arriti plotësisht këtij mëtimi. Ndër të tjera, edhe sepse u hartua pa një platformë teorike e pa parime e kritere të miratuara para fillimit të punës hartues. Akademiku shkruan se “Autorët e fjalorit i kanë shtruar vetes detyrën e madhe të hartojnë një fjalor normativ të gjuhës së sotme shqipe. Për karakterin normativ të fjalorit flitet si në parathënien e tij, ashtu edhe në Shënimet për përdorimin e fjalorit. Por kjo dëshirë e mirë e autorëve nuk është vënë në jetë: “Fjalori i gjuhës shqipe është shumë larg detyrave që duhet të kryejë një fjalor normativ i gjuhës shqipe të sotme”.

Dhe më tej ai ndalet drejtpërdrejt në këtë komponent të veprës. Sipas tij, “Kjo e metë e madhe e fjalorit të botuar tregon se problemi i normativitetit në fjalorin e shqipes së sotme është një nga çështjet më të rëndësishme teorike dhe praktike të leksikologjisë e të leksikografisë sonë. 

Artikulli Në rrugën e hartimit të fjalorit normativ të shqipes së sotme sipas kademikut, “është pikërisht një përpjekje për të ndriçuar nga pozitat e kërkesave të sotme disa nga problemet themelore të fjalorit normativ të shqipes në dritën e Fjalorit të gjuhës shqipe të botuar (autori nuk synon të shqyrtojë hollësisht këtë fjalor), me qëllim që kjo të çelë rrugën për diskutime më të gjera që do të ndihmojnë për punën e mëtejshme.”

Në funksion të ftillimit të kësaj çështjeje, po citojmë të plotë: “Normëzimi në fjalor është një nocion mjaft i ndërlikuar. Ai nuk lidhet vetëm me leksikun e semantikën, por edhe me gramatikën e fonetikën, me frazeologjinë, stilistikën, ortografinë e ortoepinë. Në leksikografinë më të përparuar të kohës sonë pranohet përgjithësisht se, për të hartuar një fjalor me karakter normativ, është e nevojshme: 

1. të zgjidhen drejt fjalët që do të shpjegohen në fjalor; 

2. të ndahen, të shpjegohen dhe të përkufizohen drejt kuptimet primare dhe sekondare të fjalëve, duke pasur parasysh që shpjegimi t’i shërbejë lexuesit për të kuptuar drejt përdorimin real të fjalëve; (231)

3. të përcaktohen drejt kufijtë dhe sfera e përdorimit të fjalëve ose të kuptimeve të tyre të ndryshme, duke dhënë karakteristikat e nevojshme stilistike; 

4. të jepen shpjegime gramatikore në bazë të normës gramatikore të sotme; 

5. të tregohet në çfarë lidhjesh dhe kombinimesh përdoret fjala në kuptimet e saj të veçanta, duke dhënë shprehje, citate e shembuj bindës, të nxjerrë nga burime të sigurta e me autoritet, për të mos lejuar në asnjë mënyrë ndërtime e gërshetime që nuk i përgjigjen realitetit objektiv të gjuhës; 

6. të jepet drejt ortografia e çdo fjale ose e variantit të saj letrar; 

7. të jepet mënyra letrare e shqiptimit dhe të tregohet posaçërisht vendi i theksit. 

Pa plotësimin e të gjitha këtyre kërkesave, nuk mund të përcaktohet dhe të tregohet norma letrare, pra, nuk mund të ketë fjalor normativ.”

Në vitin 1968, një vit pas botimit të Rregullave të drejtshkrimit të shqipes (1967), dhe në vitin kur mbahet Konsulta e Prishtinës, akademiku boton një nga punimet shkencore më të arrira në gjuhësinë tonë, Parimet themelore për hartimin e “Fjalorit të gjuhës së sotme shqipe”, një punim që qëndron tërësisht në të gjithë përbërësit e vetë si punim i mirëfilltë monografik, duke qenë sintezë e thukësi shkencore e gjithë diskutimeve mbi 15-vjeçare, si dhe platformë e punës për hartimin e fjalorëve shpjegues normativë të shqipes. “Fjalori i gjuhës së sotme shqipe që do të hartohej sipas këtyre parimeve, për akademiku, “duhet të bëhet një mjet i rëndësishëm për forcimin e njësisë gjuhësore të popullit tonë”.

Në pjesën e dytë të këtij punimi ai thekson se “Për të plotësuar detyrat që i shtron shoqëria jonë, Fjalori i gjuhës së sotme shqipe duhet të ndjekë dy synime kryesore: 

a) të jetë një fjalor shpjegues normativ; 

b) të jetë, njëkohësisht, një fjalor informues”

Dhe duke rimarrë përbërësit e normativitet të veprës së ardhshme, thekson se ky arrihet: 

1) nga zgjedhja e fjalëve që do të përfshihen në fjalësin (glosarin) e Fjalorit; 

2) nga zgjedhja e frazeologjisë gjuhësore, semantikisht e sintaktikisht të barasvlershme me fjalën, d.m.th. e bashkëlidhjeve të qëndrueshme të fjalëve, që dallohen nga kompaktësia pak a shumë e madhe e gjymtyrëve të tyre; nga kuptimi i figurshëm dhe nga një shkallë e veçantë shprehësie (ekspresiviteti) e që kanë kuptime unike, të vetme (përngjitjet dhe njësitë frazeologjike) ose e togjeve të fjalëve në të cilat njëra gjymtyrë përdoret në një kuptim të lidhur, jo të lirë (bashkimet ose bashkëlidhjet frazeologjike); 

3) nga zbërthimi dhe përcaktimi i kuptimeve të fjalëve e i ngjyrimeve (nuancave) të tyre, të cilat të tregojnë përdorimin e tyre të drejtë në ligjëratë; 

4) nga shënimet stilistikore, që do të përcaktojnë sferën e kufijtë e përdorimit të një fjale të caktuar, si edhe të këtij ose atij kuptimi të saj; 

5) nga shoqërimi i përkufizimeve, shpjegimeve të kuptimit ose të kuptimeve të fjalëve me një material të pasur ilustrues, të nxjerrë nga burime me autoritet, kryesisht nga autorët kryesorë të letërsisë sonë artistike, nga publicistika, botimet shkencore e shkencore-popullore, nga krijimtaria gojore popullore etj.; 

6) nga dhënia e shënimeve gramatikore, duke u mbështetur në normën e gjallë të sotme gramatikore dhe në prirjet themelore të evolucionit të saj; 

7) nga përcaktimi drejtshkrimit sipas rregullave të drejtshkrimit të sotëm; 

8) nga vendosja e theksit sipas normave të sotme të drejtshqiptimit.”

D. Ndihmesa e akad. A. Kostallari në fushën e leksikografisë së shqipes shihet dhe në kundrimin e marrëdhënieve Leksiku i shqipes dhe leksiku në Fjalorin e gjuhë së sotme shqipe.

Te Parimet themelore për hartimin e “Fjalorit të gjuhës së sotme shqipe”, akademiku shkruan se “…fjalorit shpjegues të shqipes i takon një rol i veçantë për ngulitjen e normës letrare. Për këtë arsye, Fjalorit të gjuhës së sotme shqipe i shtrohet si kërkesë objektive nga zhvillimi i shoqërisë e i kulturës sonë të jetë në shkallën më të lartë të mundshme një fjalor normativ, duke e marrë normën letrare me tërë veçoritë e sotme historike, konkrete.”

Sipas tij përzgjedhja e fjalësit në veprën normative “do të bëhet sipas parimit udhëheqës më i përgjithshëm në zgjedhjen e fjalëve se “Fjalori i gjuhës së sotme shqipe duhet t’i shohë të gjitha fjalët e fondit leksikor të shqipes së sotme, nga çdo burim i tyre, si pasuri e përbashkët kulturore e popullit shqiptar. Vlerësimi i çdo fjale-leksemë (për ta përfshirë ose jo në Fjalor) duhet të bëhet, në radhë të parë, jo sipas burimit dialektor, as sipas autorit që e përdor; por sidomos sipas vlerës së saj objektive në strukturën leksikore të shqipes së sotme letrare”

Kurse për frazeologjinë thekson se “Në Fjalor do të përfshihen në shkallë sa më të gjerë të gjitha ato bashkëlidhje (togje) të qëndrueshme të fjalëve që përbëjnë njësi gjuhësore të mëvetësishme në fjali, pra, që kanë të përbashkët me fjalën dy tipare kategoriale themelore – kuptimin leksikor dhe kategorinë gramatikore (sintaktike), d.m.th. që kanë me fjalët e tjera në fjali marrëdhënie të një tipi siç kanë edhe vetë fjalët ndërmjet tyre – mund të përkojnë me fjalën me të cilën lidhen, ta drejtojnë atë o të drejtohen prej saj, t’i ndajvihen asaj etj. Parimi themelor i dallimit të këtyre bashkëlidhjeve gjuhësore të qëndrueshme, ose frazeologjizmave, është parimi semantiko-funksional, d.m.th. kuptimi i tyre leksikor si njësi me funksione emërtuese dhe, në lidhje me këtë, funksioni sintaktik.”

E. Një përbërës tjetër në prurjet madhore të akad. A. Kostallari është dhe grupi i artikujve që trajtojnë marrëdhëniet Gjuhë letrare e njësuar (standarde) dhe leksik normativ. Ata jo thjesht kanë zënë vend organikisht në të gjitha studimet e profesorit, por mbeten si pika referimi për gjithë punën për hartimin e veprave leksikografike kodifikuese e normativizuese. Ndër ta veçojmë:

1. Gjuha letrare shqipe në periudhën e ndërtimit të socializmit (referat i mbajtur në Konferencën e studimeve albanologjike më 8 dhjetor 1969), Tiranë, 1969, 78 f. (botim i shaptilografuar). 

2. Rruga e formimit të gjuhës sonë të përbashkët letrare, Gjurmime albanologjike, Prishtinë, 1969, nr. 2, f. 7–36. 

3. Mbi disa veçori strukturore e funksionale të gjuhës letrare shqipe të kohës sonë, Studime filologjike, 1970, nr. 2, f. 3–51.

4. Gjuha e sotme letrare shqipe dhe disa probleme themelore të drejtshkrimit të saj, Tiranë, 1973, 186 f. 

5. Vëzhgime mbi disa grupe fjalësh popullore të trojeve verilindore të shqipes, Studime filologjike, 1982, nr. 1, f. 105–119.

6. Përsosja e sistemit të gjuhës sonë letrare kombëtare dhe tiparet themelore të normës së sotme, në “Probleme aktuale të kulturës së gjuhës shqipe”, Prishtinë, 1983, f. 22–30. 

7. Gjuha letrare kombëtare shqipe dhe epoka jonë, SF, 1984, nr. 4, f. 25–53. 

F. Pasuria leksikore e fjalorit normativ përzgjidhet nga fondi leksikor i shqipes, i cili sipas akademikut “sot ushqehet nga dy burime kryesore: a) nga formimi i fjalëve të reja mbi bazën e atyre ekzistuese dhe b) nga gjuha e folur e popullit, nga leksiku i ashtuquajtur krahinor, dialektor, i cili herë përdoret në të dy dialektet, herë haset vetëm në njërin prej tyre. Nga burimi i dytë hyjnë e do të hyjnë në gjuhën letrare sidomos fjalë me kuptim konkret, të lidhura me natyrën e me jetesën e popullit punonjës, me bujqësinë, blegtorinë e sferat e ndryshme të prodhimit, një sasi jo e vogël leksiku abstrakt, frazeologjia e pasur popullore në kuptimin më të gjerë (duke përfshirë këtu edhe proverbat, thëniet popullore etj.) e sidomos një mori frazeologjizmash që janë ekuivalente fjalësh.” 

Duke i mëshuar burimit të dytë, profesor Androkli Kostallari thekson se “Në mënyrë pak a shumë sistematike, fondin e fjalëve të gjuhës së folur të popullit e pasqyron Kartoteka e leksikut të gjuhës shqipe. Materiali i mbledhur deri më sot tregon se burimi i dytë i pasurimit të leksikut të gjuhës letrare është shumë më i thellë e më i fuqishëm nga sa njihej më parë dhe nga sa njihet edhe sot. Me fjalët e shumta të gurrës popullore dhe me frazeologjinë e pashtershme, ai sjell me vete elemente që gjuha letrare shqipe, për shkak të rrethanave historike të zhvillimit, nuk i ka bërë ende pronë të saj, por që duhet t’i përvetësojë sa më parë për t’u bërë sa më e gjallë, më e zhdërvjellët dhe më shprehëse. Fjalorit të gjuhës së sotme shqipe i bie barra që, duke e vlerësuar pasurinë leksikore-frazeologjike të burimit të dytë, në dritën e strukturës leksikore dhe të tendencave të zhvillimit të sotëm të gjuhës letrare, ta pasqyrojë atë në mënyrë sa më të plotë e sistematike.”

G. Akad. A. Kostallari është marrë drejtpërdrejt dhe me zhvillimin e hovshëm të shqipe bashkëkohore dhe sidomos me prirjet e zhvillimit në leksik dhe pasqyrimi i prurjeve në fjalorët normativë. Ai shkruan se “Me të drejtë, fjalori i gjuhës është quajtur oqean. Ky nuk është vetëm një oqean fjalësh, por edhe një oqean njësish frazeologjike e lidhjesh të shumëllojshme, që e pasurojnë jetën e fjalës, i shumëfishojnë vlerat e saj. Dhe ky oqean nuk qëndron në vend, por është gjithmonë në lëvizje; sepse në lëvizje është edhe vetë jeta e popullit që pasqyron ai. Dinamizmi i këtij zhvillimi në gjuhën shqipe, e sidomos në leksikun e saj, në kohën tonë, në epokën e socializmit, është ngritur në një shkallë të pashoqe. Gjuhësisë sonë i del detyra që me shumë përgjegjësi të kuptojë drejt prirjet e këtij zhvillimi, të njohë mirë rrymat më të dukshme, ashtu edhe proceset që zhvillohen në thellësi në tërë sistemin e gjuhës dhe të ndihmojë që gjuha jonë letrare kombëtare të nxjerrë prej tyre përfitime sa më të mëdha për t’u bërë më e pasur, më e fuqishme e më e zhdërvjellët.” 

H. Nuk mund të anashkalojmë në këtë skicim prurjesh të akad. A. Kostallari për leksikografinë shqipe dhe punën e tij për Kartotekën leksikore. Një nga parimet kryesore të teorisë e të praktikës së sotme leksikografike është se nuk mund të hartohet asnjë lloji fjalori, i çfarëdo përmase e tipologjie qoftë, në qoftë se nuk mbështetet në një korpus të dhënash ose në një kartotekë leksikore. Studiuesi H. Shehu shkruan se “Nuk mund të hartohej “Fjalori i gjuhës së sotme shqipe” (1980) dhe nuk mund të hartohet asnjë fjalor tjetër pa këtë kartotekë, siç nuk mund të bëhet bukë pa miell. Nuk mund të bëheshin e nuk mund të bëhen as studime në fushën e leksikologjisë, të leksikografisë, të fjalëformimit e as në fushën e studimeve etimologjike pa këtë kartotekë, siç nuk mund të bëhet histori pa arkiv.”

Dhe ndihmesa e prof. A. Kostallarit në ngritjen e Kartotekës së leksikut të shqipes, 1955 dhe në pasurimin e saj të vijueshëm me vjelje nga librat, me organizimin e gjurmimit e të grumbullimit të fjalëve nga gjuha e popullit etj., është e pazëvendësueshme.