Prof. Gjon Frani Ivezaj/

“Shkoni pra mësoni gjithë kombet, pagëzohini ata… mësohuni atyne që të ruajnë të gjitha sa ju kam porositun.”(Mt. 28:19-20).

Edikti i Milanos, lëshuar nga perandori Kostandin I (lat. Flavius Valerius Constantinus), datë e cila shënon një ngjarje të rëndësishme për historinë e qytërimit perëndimor europian dhe shqiptar gjak i së cilës ishte. Historianët me të mirë të kohës sonë e kanë pranuar si një fakt të provuar origjinën ilire të kombit tonë, duke e përfshirë ndër popujt më të vjetër të Europës, krahas romakëbe dhe grekëbe të vjetër, para dhe mbas lindjes së Krishti. Ata që e nderuan racën tone shqiptare, janë këta perandora të origjines ilire shqiptare që sunduan më se nji shekull e gjysmë në krye të Imperatorisë Romake, e cila ishte ma e madhja dhe ma e forta e planetit tone.
Këto figura të shquara qenë dhe mbeten ndër ma të mbëdhajat në historinë botërore. Pikërisht n’at kohë kur perandoria romake kishte filluar të marrë tëposhtë, si rezultat i krizës së mbrendëshme dhe sulmeve që Romës po i banin popujt barbar, erdhën në fuqi, ma s’pari, njëri mbas tjetrit, tre perandorë të races iliriano-shqiptare: Klaudi- Aureliani dhe Probi.
Këta tre kolosë paten zotësinë dhe kurajon me i dhënë fund anarkisë politike, dhe me e ba përsëri Romën Supreme dhe të pashoqe në botën e lashtë. Këta sunduan në shekullin e tretë, duke I prerë hovin sulmeve barbare ma se nji shekull, dhe ma vonë erdhën në fuqi dy kollosët e vërtetë edhe këta ilirian: Dokleciani dhe Kostandini i Madh, dy gjinitë konstruktive që plotësuan veprën e të parëve duke çelur një faze të re edhe ma të shkëlqyeshme se kurrë në historinë e Romës, dhe i priu ushtrisë ngadhënjyese në të gjitha skajet e perandorisë, duke ndërtuar e vure themele të rinj me gjithfarë triumfesh e shkëlqimi.
Njëri ndër perandorët më të fuqishëm të Romës, pa mëdyshje se mbetet Valer Diokletiani (Diokleciani), që sundoi nga viti 284-305 pas erës sonë. Diokleciani vinte nga një familje ilire Dioklea në pellgun e liqenit të Shkodrës. Sistemi qeveritar që vuri Diokleciani veproi me sukses deri sa të ishte gjallë ai-vetë. Sado që në teori të katër princat kishin pushtetin e barabartë, autoriteti,dhe prestigii I Dioklecianit qëndronin aq lart sa kolegët e tij, nji August dhe dy Qezar, ishin ma tepër mëkëmbësit e tij se sa sovranë të plotfuqishëm në pjesët e tyre të perandorisë.
Kur në vitin 291 zgjodhi dy Ilirë të tjerë që të shërbenin si Cezarë: Kostadin Klorin dhe Galerin. Kështu, Diokleciani qeveriste pjesën lindore, Maksimiani Italinë dhe Afrikën, ndërsa Konstadini qeveriste Britaninë, Galinë dhe Spanjën, ndërsa Galeri Ilirikun deri në kufi me Danubin.
Pas një sundimi 25 vjeçar, nder më të suksesshmit e Perandorisë, Dioklecianin e mbërtheu dëshira që të jetonte në paqe e qetësi. Abdikoi nga froni më 305 pas erës sonë, duke u vendosur në brigjet e Solanës (Spliti i sotëm në bregdetin e Adriatikut në pjesën e Kroacisë). Aty iu perkushtua meditimit dhe kopshtarisë. Vdiq në vitin 313.
Pas Dioklecianit për pak kohë nëpër fronin perandorak do të kalojnë dhe bashkëqeverisësit e tij Maksimiani, Konstadin Klori dhe Galeri. Klori u bë August pas abdikimit të Dioklecianit nga froni, mirëpo gjeti vdekjen pesëmbëdhjetë muaj më vonë (306) gjatë luftimeve në Jork, Britani.
Për pak kohë postin e perandorit do të ushtrojë edhe Galeri, por ai nuk ishte në gjendje që të mbetej më tutje në front nga shkaku I një sëmundje të neveritshme të njohur me emrin “morbus pediculosus”(zgjeba) nga e cila në vitin 311 gjeti vdekjen. Me Konstadin Klorin dhe Galerin nuk përfundoi dinastia iliredardane në fronin perandorak. Do të jetë i biri i pare i Klorit, Konstadini, i quajtur “i madh”, i cili do të drejtojë Perandorinë nga vitet 306-337 dhe me të drejtë merret njëri ndër perandorët me të suksesshëm dhe më të rëndësishëm të Perandorisë jo vetëm pse bëri reformat ë mëdha shoqërore dhe politike, jo vetëm pse ia doli që vendin ta mbrojë nga sulmet barbare, por pse e shënoi përqafimin e krisherimit nga ana i tij.
Kostandini kishte lind nga nji familje fisnike iliriane në Naissus (Nishi i sotëm), që ishte asohere mbrenda kufive të llirisë. Sikurse kuptohet nga koha në të cilën flasim, ishte një vendbanim ilir (shqiptar), deri në fund shek. XIX, d.m.th. shumë më vonë se ardhja e serbëve dhe sllavëve të tjerë në Europën Juglindore në shek.VII.
Në këtë kumtesë modeste historike, do të mundohem të ofroj një kronologji të shkurtër rreth perandorit Kostandi i Madh dhe rëndësisë së këtij dokumenti. Simbas studiosve historiane Michel N. Hart pershkron se. Perandorët e ndryshëm romakë nga mezi i shek. I-IV, nuk pranuan realitetine ri, Krishterimin, dhe me mënyra të ndryshme, urdhëra dhe ligje u përpoqën jo vetëm që të pengohej përhapja e Ungjillit në Perandorinë e tyre të stërmadhe, por që krishtërimi të zhdukej.

Në kontekstin historik, nxënësit e Krishtit Zot, për të zbatuar porosinë e Mësuesit të tyre të dashur, me zell e perkushtim, u shpërndanë nëpër kombe të ndryshme, për tu transmetuar Ungjillin e Krishtit, Rrugën dhe të Vërtetën e Tij, duke u ndeshur në shumë probleme, pengesa, kërcënime dhe vështirësi… buroosje internime konfiskimet e pasurive, torturat dhe vrasjet ishin diçka e zakonshme për pushtetarët dhe paganët.Origjina e tij, me të drejtë pranohet si ilir (shqiptar) nga historiografia.
Me Kostandinin, dëshmohet sërish, se ishin ilirët paraardhësit e shqiptarëve të sotëm, ata që pranuan e përhapën zyrtarisht Krishtërimin në Europën pagane. Ashtu Kostandini, në njezetë vitet e ardhshme ai u detyrua të luftonte kundër rivalëve të tjerë për fronin perandorak, të cilët ishin: Maksimiani, Masenci, Licini, Galeri e Maksimin Daia. Gjithsesi kishin mbetur tre persona, që duhej të ndanin mes tyre pushtetin suprem: Licini, që sundonte Ilirinë, Trakinë e Provincat e Danubit; Maksimini, që kishte pjesën lindore të perandorisë, dhe Kostandini, por edhe Masenci, që edhe pse nuk ishte i veshur me pushtet zyrtar merrte pjesë aktive në luftën për pushtet.312 Galeri e Maksimiani vdesin dhe Kostandini pas disa betejave ripushton Italinë, lidhet në aleancë me Licinin, për më tepër duke i dhënë për grua motrën nga babai, Kostançën dhe i kundërvihet Masencit.

Keshtu sipas legjendës, para se të hynte në luftë kunder meksencit ne nji mbramje kostandini pa në ëndërr Krishtin. Ditën tjetër pa një Kryq të mbivendosur në Diell me këto fjalë të shkruara: in học signo vinces!” (Nën këtë shenjë, do të fitosh! Ështe fjala për shenjën e Kryqit!). Keshtu kjo profeci shënoi fillimin e dilemes së tij, për t’u kthyer i krishterë. Ku ne pranveren e vjetit 312 kastandini I kudervihet maksencit.
Kështu kostandini në krye të legjoneve të zgjedhura të llirisë, kaloi Alpet në Mont-Cenis dhe arriti në Piemont para se Maksenti të kishte lëvize prej vendit. Nji ushtri italiane u shkatërrue para Turinit dhe pak ma vonë Kastandini hyri në Milano.
Mandej, ai shtini në dorë nji mbas nji qytetet e Italisë Veriore, ku kishte garnizone ushtarake, dhe veçanërisht Veronën. Mbas fitores në Verona komandantët e ushtrisë I tërhoqën vërejtjen se kishte ekspozue vehten në shumë raste tue sulmue me nji guxim të hatashëm. Beteja e fundit u zhvillue disa kilometra jashtë Romës.
Kostandini vetë I prini ushtrisë dhe brënda ditës duel ngallënjyes tue pa rivalin e tij Maksenti. Të mbytej në lumen Tiber e mire njohum si beteja e Saxa Rubra-s, e cila përfundoi në favor të Kostandinit, I cili bëhet zoti I plotfuqishëm I gjithë Europës. Senati Italian asokohe e priti fituesin si shpëtimater të Romes dhe e njohu ligjerisht si fitimtar, duke I dhene titullin august.
Kështu Kostandini hipi në fronin e perandorise romake të Perendimit, duke u vënë krahas Licinit, I cili tashmë qe proklamuar august dhe perandor I Lindjes qysh në vitin 308. Përpara se të nisej per në Milano, ai i dhuroi papa Melkiadit pallatin antik të familjes së Lateraneve dhe ndërtoi me shpenzimet e veta bazilikën e pare të Romës, atë të Shën Gjonit të Lateranos.
Në ditët e para të janarit të vitit 313, Kostandini u largua nga Roma për t’u takuar me Licinin. Kostandini kishte nji frymë ilire dhe njëkohësisht ndihej po ashtu edhe romak për kulturë dhe edukim. Kētë e deshmojnë faktet dhe ngjarjet politike përgjatë jetës së tij. E pikërisht duke vijuar ecjen në këtë hulli, themeloi edhe Romën e Re mbi Helespont, me rite të krishtera, porpa hequr dorë nga formulat tradicional të fees së lashtë të shtetit.
Kostandini i Madh (274-337), Perandori Romak (306-337), është i pari perandor Romak i kthyer në fenë e krishterë. Në moshën rinore, ai besonte se Zoti i Romakëve SOL (Dielli). Dita e dielë, që prej asaj kohe është ditë e shenjtë pushimi, vendosuar nga ai në vitin 321, kur do të ishte më pas perandor. Kësisoj, nga një pagan adhurues i Diellit, Kostandini nisi të shihte krishtërimin si një sjellës të fitores, prandaj vendosi të ndalohej keqtrajtimi i të krishterëve.
Fillimisht i kishte ndëshkuar rreptë, eger me brutalitetin tipik të një iliri, pa mëshirë, por më vonë dalangadalë kishte nisur t’i donte dhe t’i mbronte me pasionin po aq tipik të një iliri fisnik. Më vonë Kishës i dha mbrojtje dhe dhurata financiare. Kështu Kostandini pa në Perëndinë e Krishterë, prurësin e fitores.

Eshtë e rëndësishme të thuhet se në politikën e Kostandinit, është pa dyshim ai i nënshkrimit (dhënies) së lirisë së fesë për të krishterët. Kryqëzimi dhe keqtrajtimi i të krishterëve mori fund dhe bashkëperandori i Kostandinit, Licinius, iu bashkua Kostandinit në lëshimin e dekretit (Ediktit të Milano-s) në vitin 313, që ligjëroi pranimin e të Krishterëve në Perandorine Romane.

Siç dihet, perandori i parë romak që përndogi të krishterët ishte Neroni (viti 64 mbas Kr.). Kur dikush pohonte se ishte i krishterë, menjëherë arrestohej e torturohej dhe n.q.s, këmbëngulte, vritej. Kjo situatë u bë më e vështirë në dekadën e parë të shek. IV, kur bashkësunduesit e Lindjes Galeri dhe nipi i tij Maksimini shtrënguan masat, duke u përpjekur që të zbatoheshin me përpikmëri ligjet në fuqi kundër Krishterimit.
Vetëm në ditët e fundit të jetës së tij, Galeri kuptoi se ishte e pamundur të zhdukej Krishterimi dhe më 30 prill 311 nxorri dekret, me të cilin u lejonte të krishterëve të ushtronin lirshëm besimin dhe adhurimin e tyre, pa shkaktuar trazira në shtet dhe pa prishur rendin publik..
Edikti i Milanos, ishte dokumenti, që i dha krishterimit një status ligjor të njējtë (barazvlefshëm) me fenë tradicionale romake dhe besimet e tjera fetare të shpallura në territoret e Perandorisē. Sidoqoftë, vendimet e Mediolanës, padyshim ishin mjaft të rëndësishme për Kishën. Që drejtoj edhe këshillin e Niceas në vitin 325. „Kostandini I madth, Ai hapi një epokë të re historike, e cila u lejoi të krishterëve në të gjitha sferat e jetës, pozita të rëndësishme në shoqërinë perandorake, përkundrejt rrezikut të persekutimit që kishte ekzistuar më parë.
Edikti, lejoi për të parën herë munděsinë e zgiedhjes-vetjake të fesë së krishtere duke i hequr kështu paganizmit ekskluzivitetin e fesë shtetërore. Sigurisht, vendimet e Ediktit, ndikuan pozitivisht jo vetëm në shoqërinë e atëhershme romake, por në jeten e Kishës, sepse pati një zhvillim të madh: sëpari, adhurimi hyjnor, i cili, mundej të kryhej i lire; sëdyti, u shtua numri i qytetarëve, që zgjidhnin Krishterimin si fe të tyre, sëtreti, organizimi administrativ i kishave pati një hov të madh; sëkatërti, arkitektura kishtare, pasi u ndërtuan kisha të mëdha, të bukura dhe madhështore.
Po ashtu, Edikti i Milanos, themeloi kështu-një fazë tranzitore të marrëdhënieve ndërmjet perandorisë dhe të krishterëve, duke vendosur njëkohësisht këtë dokument si një kufi historik, i cili, shënoi nga ana e tij një moment të veçantë dhe mjaft të rëndësishëm të zhvillimit të doktrinës politike të Kishës romane. Asokohe, ishte në modë të ishin dy bashkë-perandorë, ose edhe tre. Dy perandorët Kostandini dhe Liçinio, mbetën miq për një kohë të shkurtër. Kostandini, nuk mund të pranonte askënd pranë famës dhe emrit të tij. Vetëm pak muaj më vonë pas hartimit të tij.

(Ediktit) Liçinio dhe Kostandini, patën mosmarrëveshje sërish, sepse për te parin dekret ishte bërë një lëshim tejet i madh i mundshëm nga ana e shtetit, kurse për të dytin bëhej fjalë vetëm për një pikënisje për zgjerimin e marrëdhënieve lehtësuese ndaj të krishterëve.
Me fitoren e Kostandinit në dy betejat e zhvilluara mes tyre, (beteja e Adrianopolit ane ajo e Krisopolit), ai doli ngadhnjyes si një kampion i Krishtërimit dhe në vitin 324, bëhet kështu i vetmi perandor për Lindjen dhe Perëndimin njëherazi, i njohur si Totius orbis imperator’. Paraardhësi i tij, Diocleciani kishte nisur të bënte ndarjen e autoritetin civil nga ai ushtarak.
Kostandini i Madh e përfundoi këtë nismë me vlerë dhe e shpalli veten komandant suprem. Qeveria qendrore drejtohej nga Kostandini dhe këshilli i tij, ndërsa senati rimori fuqinë që kishte pasur në shek. III mbas Kr., Kostandini, shpërndau gjithashtu famëkeqen gardën Pretoriane. Ai u bë perandor edhe për çështjet fetare, duke genë në të njëjtën kohë.
Kostandini i Madh e ndau perandorinë në katër prefektura, por gjithnjë duke mbetur ai vetëperandori absolut, ide-këto të nisura që më parë nga-paraardhësi i tij Diokleciani. Kostandini si nji mbretërit ma të mëdhenj të njerëzimit, dy veprat për të cilat ai përmendet, veçanërisht janë: Pranimi I Krishtërimit si feja zyrtare e perandorisë dhe, ndertimi i qytetit të ri në brigjet e Bosforit Turqi, larg Romës, diku afër Trojës se famshme antike, mbi qytetin 7 mijë vjeçar Buzeanum, ose I njohur si Byzantium, kryeqendrës së perandorisë së mëvonshme të Bizantit të kryeqytetit që ka mbajtë emrin e tij të pavdekshëm deri sa kryeqyteti I Kostandinit u zaptue prej osmanllinjve më vitin 1453.
Ndërtimi i qytetit të ri filloi me vjetim 326 mbas Krishtit dhe përfundoi me një ceremony madhështore përuruese më 11 maj të vitit 330. Si krye qender e zhvillimit të qytetërimit perendimor. Mbas shekullit të pestë Roma dhe gjithë Europa Perendimore u pushtuen nga popujt barbarë dhe bota e qytetërueme u mbulue nga errësira e Mesjetes.
Gjatë kësaj kohe Perandoria Romake e lindjes, apo Bizantine sikur njihet ma mire në histori, mbajti gjallë traditat e kulturës latine dhe greke të vjetër. Atje u shpëtuen thesarët e letërsisë dhe të kulturës antike. Kështu që kur Europa u zgjue prej gjumit të mesjestës, ajo gjeti në bibliotekat dhe shkollat e botës Bizantine kryeveprat e kulturës klasike dhe I dhanë frymëzimi intelektuall fazes së re të qytetërimit që asht duke vazhduar edhe sot.
Si mbas statistikes historike Perandori Kostandini i Madh, u pagëzua i krishterë, pak para vdekjes së tij mesditën e 22 majit 337. Sipas porosisë së tij, funerali ishte madhështor. Akti i konvertimit të Kostandinit nga pagan në të krishterë, përbën një akt historik jo vetëm pse shembulli i tij u ndoq nga nji numër i madh nënshtetasish të perandorisë, por edhe sepse me këtë rast, mbas tre shekujsh përndjekjeje në perandorinë romake, krishtërimi nisi të marrë frymë lirisht.

Ai, konsiderohet si një ndër njerëzit ma të mëdlej të historisë sonë. Ai është një ndër figurat me të mëdha të historisë europiane dhe pa asnjë dyshim edhe asaj iliro-shqiptare gjatë mijëvjeçarin të pare. Konstandini, ishte një nga ilirët e shumtë, që arritën të ishin perandora dhe themeluesa te Romês, ndoshta më i madhi dhe më i zoti prej tyre, shtetin e sẽ cilës e riorganizoi dhe ndërtoi me fitoren përfundimtare edhe të krishterimit në fundin e shekullit të katërt, duke u shndërruar kështu në figurë qendrore, dhe kulturorë që themeloi Europëne krishterë të Mesjetës. (Shih: Jacob Burckhardt, ‘Costantino il Grande ei suoi tempi’, Sansoni, Firenze, 1957. pp.493, Milano, 2013.)