-Nga fjala e diplomatit dhe historianit, Mal Berisha, mbajtur në Universitetin e Hawardit në Boston/
Nga Fuat Memelli/
Në një nga sallat e Universitetit të Hawardit në Boston,dipllomati dhe historiani Mal Berisha, mbajti një ligjëratë për mbrojtjen që i bëri populli shqiptar hebrejve, gjatë viteve të Luftës së Dytë Botërore.Kjo veprimtari që u zhvillua në kuadrin e Ditës së Holokaustit,u organizua nga Shoqata e Studentëve të Izraelit që banojnë në Izrael dhe studentëve me prejardhje hebraike, që studiojnë në “Kennedy School University” në Amerikë. Ndihmuan në organizimin e takimit edhe aktori Njazi Isufi, me origjinë nga Kosova , i cili ka mbaruar Universitetin e Emersonit, nga i cili kanë dalë talente në fushën teatrit e kinematografisë si dhe studenti shqiptar në Haward, Kreshnik Berisha.Në takim mernin pjesë studentë me prejardhje hebraike, përfaqësues të shoqatave shqiptare që veprojnë në këtë qytet, studentë shqiptarë studiojnë në Boston, si dhe nga kisha e Shën Gjergjit. Ndodhej edhe perfaqëuesja e studentëve hebrej, Endrju Levine, Agim Rexha, zv. kryetar i “Vatrës”, kryetar i Shoqatës “Mas.Besa” Mark Kosmo, veprimtari nga New Yorku, Marjan Culli, etj. Dipllomati Mal Berisha, me një anglishte të rrjedhëshme, duke e shoqëruar edhe me fotografi e titra ligjëratën e tij, foli për kontributin e shqiptarëve në mbrojtje të hebrejve. Ai solli shëmbuj të familjeve shqiptare që kishin mbrojtur hebrejtë si dhe hebrej të cilët kishte njohur vetë, të shpëtuar falë mbrojtjes nga shqiptarët. Takimi i cili u moderua nga gazetari i shquar Christofer Lydon, i Rdio Open,u ndoq me interes nga pjesëmarrësit. Ata bënë edhe mjaft pyetje , të cilave u dha përgjigje referuesi.
Pas takimit , i morëm një intervistë zotit Mal Berisha.
Pyetje:Cili ishte qëllimi i mbajtjes së kësaj ligjërate?
Përgjigje: Mendova të organizohej kjo veprimtari në kuadrin e Ditës së Holokaustit, e cila është më 27 janar, për të shpalosur para studentëve hebrej e dhe pjesëmarrësve të tjerë, virtutet njerëzore të popullit shqiptar,në mbrojtje të hebrejve nga Holokausti, në vitet e Luftës së Dytë Botërore. Kjo temë më ka tërhequr vazhdimisht dhe kam lexuar mjaft për këtë çështje. Biseda me këtë temë kam mbajtur qysh nga viti 2013, kur isha ambasador në Londër. Kam qënë në qendrën hebraike në si dhe në sinagogën në Londër,në qendrën hebraike të Vjenës, që është nga më të mëdhatë në Europë. Biseda me këtë temë kam mbajtur në ambasadën tonë në Londër, me trupin dipllomatik në Tiranë, etj. Pra, biseda në Universitetin e Hawardit, është një vazhdim i kësaj punë që kam nisur vite më parë.
Pyetje: Për mbrojtjen e hebrejve nga ana e shqiptarëve, është folur e shkruar mjaft. Cila ishte e veçanta e referatit që mbajtët këtu?
Përgjigje: Krahas informacionit të përgjithshëm, unë u ndala t’i jap përgjigje një pyetje që bëjnë shpesh hebrejtë: çfarë i shtyu shqiptarët për të mbrojtur hebrejtë, në një kohë kur Europa po i vriste? Përgjigja ishte kjo: besa dhe mikpritja shqiptare që për ne janë të shenjta. Kjo është “arma” që shqiptarët i mbrojtën hebrejtë. Kur një njeri i huaj troket në derën e shqiptarit dhe kërkon ndihmë, ai e hap derën ,e pret dhe e mbron atë.Fakte të tjerë që përmenda në kreferat,ishin disa raste që unë i kam gjetur duke studjuar jetën e Herman Brensteinit, ish ambassador amerikan në Shqipëri, në vitet 1930-1933. Ai vdiq shpejt, por ka lënë një arkiv të pasur. Ndër gjërat që kam parë aty , është arritja e një marrëveshje midis mbretit Zog dhe Ambasadës Amerikane, të përfaqësuar prej tij. Sipas marrëveshjes, konsullatat shqiptare kudo që ishin, do jepnin viza për hebrejtë që donin të vinin në Shqipëri. Ata do të qëndronin sa të kishin nevojë aty ose mund ta përdornin Shqipërinë si tranzit. Ambasada Amerikane do t’i jepte vizë atyre që donin të shkonin në Amerikë.
Pyetje: A kini ndonjë rast interesant me hebrej të shpëtuar njohur?
Përgjigje: Kam një rast të veçantë. Kur isha ambasador na Angli, kam njohur një grua me emrin Scarlet Epstejn. Ajo kishte mundur të shpëtojë falë mbrojtjes nga shqiptarët. Atëherë ishte vetëm 16 vjet. Unë e takova disa herë këtë grua dhe e publikova edhe në Angli rastin e saj. Ka vdekur në vitin 2014,në moshën 93 vjeçare. Kam gjetur edhe ndonjë rast tjetër por më shumë kam studjuar për jetën e tyre. Është i njohur fakti që në një monument për Holokaustin në Jeruzalem, janë skalitur emrat e 73 familjeve shqiptare që mbrojtën hebrejtë.Në raport me popullsinë, në kemi numrin më të madh familjeve që mbrojtën hebrejtë. Ky është një fakt shumë domethënës. Britania e Madhe ka vetëm 3 emra, ndërsa Amerika 18. Të strehojë një hebre në vitet e Luftës së Dytë Botërore, duhet të merje përsipër një rezik të madh. Ishte njëlloj sikur të kishe në shtëpi një bombë me sahat. Në AND-në shqiptare, miku dhe Zoti, janë të zotët e shtëpisë.
Pyetje: Është folur e shkruar sikur edhe shkencëtari i shquar me origjinë hebreje, Albert Ajshtajni,është paisur me pasaportë shqiptare, ka marë vizë amerikane në Shqipëri e pastaj ka ardhur në Amerikë. A e kini ndeshur gjëkundi këtë fakt?
Përgjigje: Do kisha shumë dëshirë të ishte i vërtetë ky fakt, por deri tani, nuk e kam ndeshur. Siç përmënda më sipër, unë kam studjuar jetën e ish ambasadorit amerikan në Shqipëri , Herman Bernstein,i cili ka qënë mik i ngushtë i Ajshtajnit. Hermani ka qënë edhe bashkëpunëtor i Ajshtajnit, për ngritjen e Universitetit Hebraik në Izrael. Po të qe i vërtetë ky fakt, pashaportën shqiptare do t’ja jepte Zogu, ndërsa vizën , Hermani. Sikur shkencëtari i shquar, të kishte marë vizë në Shqipëri, Hermani do ta kishte përmendur diku. Edhe në 3000 faqe që unë kam studjuar për hebrejtë dhe Holakaustin, nuk e kam gjetur këtë fakt. Me që ra fjala te ambasadori amerikan Herman Bernstein, dua të përmënd edhe diçka tjetër. Ky ambassador ka lënë shkrime për Shqipërinë, midis tyre edhe një me titull “Tirana, siç e shoh unë nga dritarja e zyrës time”. Është një shkrim shumë interesant për Tiranën e atyre viteve. Edhe diçka tjetër. Ambasadori Herman ka vizituar edhe kishën e Shën Gjon Vladimirit në rrethin e Elbasanit, ku shkonin të krishterë, katolikë e myslimanë. Ai ka lënë një botim prej 13 faqesh ku flet për harmoninë fetare në Shqipëri.Hermani është themeluesi i Ambasadës Amerikane në Tiranë. Kjo është ambasada e parë që ishte pronë amerikane, pasi deri atëherë, godinat e saj në vende të ndryshme të botës, nuk ishin pronë e tyre. Për mua, Ambasada Amerikane në Tiranë, është një monument me vlerë historike.
Pyetje: Ligjërata juaj ishte e ilustruar me mjaft foto. Ju kishit përgatitur edhe një katalog. Çfarë përmbante katalogu?
Përgjigje: Katalogu përmbante foto të disa familjeve shqiptare që kanë strehuar hebrej, hebrej të shpëtuar,foto të ambasadorit amerikan , Herman Bernstein, etj. Kishte edhe sinagogën e Sarandës, ndërtuar në shekullin e pestë. Përmendet fakti që një në fshatin Fterë të Sarandës, ka një vend që quhet “Varri i hebreut”. Një emërtim i tillë, është edhe në brigjet e lumit Osum në Berat. Mendohet se i përket hebreut, Sebbatai Tsevi . Sulltani e ktheu në mysliman dhe e internoi në fillim në Ulqin pastaj e dërguan në Berat ku ka vdekur. Edhe këtë fakt e kam gjetur në botimet e Hermanit, i cili ka bërë hulumtime për hebrejtë në Shqipëri.
Pyetje: A e kini në plan publikimin e ndonjë libri?
Përgjigje: Po, kam një plan. Pas 2-3 muajsh, dua të botoj një libër për jetën dhe veprimtarinë në Shqipëri e më gjerë, të ish ambasadorit amerikan, Herman Brenstein. Ai ka një veprimtari shumë të pasur. Ka shkruar edhe biografinë e Ahmet Zogut, siç ia ka treguar vetë Zogu. Është biografi i parë i mbretit shqiptar. Ka qënë mik i tre presidentëve amerikanë. Është njeri me kontribut edhe në arenën ndërkombëtare në mbrojtje të paqes.Them se do të jetë një libër me interes.
Faleminderit për intervistën.
***
CILI ESHTE MAL BERISHA?
Ka shërbyer si ambasador i Republikës së Shqipërisë në Mbretërinë e Bashkuar të Britanisë së Madhe, Irlandës së Veriut dhe Irlandës, nga viti 2012 deri në vitin 2015. Më parë ka qenë konsull i Përgjithshëm i Shqipërisë në Stamboll, nga viti 1993-1997. Në vitin 1998, pas përfundimit të misionit në Turqi, iu bashkua Lidhjes Qytetare Shqiptaro Amerikane (LQSHA) e udhëhequr nga ish kongresmeni, Hon. Joseph DioGuardi si dhe Federatës Pan – Shqiptare të Amerikës “VATRA”, duke kontribuar në përpjekjet e palodhura të shqiptaro-amerikanëve për të zgjidhur çështjen e Kosovës. Në vitin 2000 iu bashkua Misionit të Kombeve të Bashkuara (UNMIK) në Kosovë, për të ndihmuar në ndërtimin e institucioneve demokratike. Pasi kaloi thuajse një dekadë në Kosovë, u kthye në Shqipëri, ku u emërua drejtor i Përgjithshëm i Çështjeve Rajonale dhe Iniciativave në Ministrinë e Punëve të Jashtme. Ështe diplomuar në Akademinë e Arteve të Shqipërisë. Jeta e tij ka qenë e lidhur ngushtë me jetën kulturore në Shqipëri. Ai është studjues, historian dhe ka botuar një numër librash e artikujsh në lidhje me tema të ndryshme të historisë, kulturës dhe diplomacisë.
Mal Berisha ka iniciuar ngritjen e dy monumenteve të heroit kombëtar shqiptar Skënderbej. I pari është përuruar më 28 Nëntor 2012, në njëqind vjetorin e Pavaresise së Shqipërisë dhe është e vendosur në 113 Inverness Terrace, London W2 6JH. Një tjetër bust është vendosur në Sheshin Skënderbej, në Munxhufuni (Montecilfone), në Molise Regione, një fshat i populluar nga arbëreshë.
Mal Berisha është mbajtës i Urdhërit ” Kalores i Francis se Pare”( KFCO)”.