Arian Galdini/

Një vulë mbi letër. Një datë që nuk lëkundet. Një emër që nuk fshihet. Një afat që e detyron shtetin të mos ikë nga barra e marrjeve të përgjegjësive të plota. Ky nuk është zbukurim. Është ora e ligjit, çasti kur pushteti pushon së qenuri zë dhe bëhet përgjigje, kur fjala zbret nga tribuna dhe hyn në zyrë, kur qytetari pushon së luturi dhe nis të kërkojë si i barabartë.

“Kur shteti shqiptar merr përgjegjësi të plota” do të thotë, pritja merr fund si zakoni më i poshtër, dera merr roje, harresa pushon së qenuri mënyrë pune. Do të thotë një përgjigje e shkruar, e datuar, e nënshkruar, me përgjegjës të emërtuar. Çamëria është prova jonë më e rëndë, sepse shtron pyetjen vetiu, a jemi popull që e mban dhimbjen si rrëfenjë, apo popull që e shndërron dhimbjen në kërkesë të lexueshme, të provueshme, të gjykueshme?

Sepse kur një çështje nuk futet në rregullin e shkrimit, kur nuk mban emër, afat, përgjegjës, ajo digjet e fiket si kashtë, pa u bërë kurrë rrugë. Dhe dhimbja pa rrugë prodhon dy burgje, mërzinë e pafund dhe nervin pa drejtim. Në burgun e mërzisë, plaga kthehet në pluhur, në burgun e nervit, plaga kthehet në shkop.

Në të dyja rastet, humbet drejtësia.

Çamëria është e drejtë e shqiptarëve autoktonë të asaj krahine, shqiptarë të dëbuar nga vendi i vet, të zhveshur nga pasuria, të goditur me dënime në mungesë, dhe të penguar shpesh edhe të shohin vendlindjen, në kufi, në hyrje, në rrugë, në varre. Ky pengim s’është vetëm plagë e djeshme, është pengesë e sotme, që e mban një bashkësi shqiptare të ndarë nga rrënja e vet.

Unë e shkruaj këtë si qytetar, si prind, si shqiptar, me barrë morale, me respekt për faktin, me synim paqësor dhe me horizont perëndimor. Fitore, këtu, nuk është triumfi mbi tjetrin, është kthimi i së drejtës në trajtë që duron kritikën, duron kohën, duron gjykatën. E shkuara na thërret të mos gënjejmë. E tashmja na thërret të mos shpërndahemi. E ardhmja na thërret të mos shndërrohemi në britmë.

Dhe fjala e fundit, në çdo kulturë të denjë, është përgjegjësi.

Çamëria ka shumë emra.

Por ka edhe një emër që e mban mbi shpinë si barrë të gjatë, Servet Mehmeti.

Ai erdhi fëmijë në Shqipëri, u rrit me një nënë që ia zbukuronte varfërinë me këngë çame dhe ia mbyllte detin e lotëve me buzëqeshje.

Në shtëpinë e tyre mungonin sendet, nuk mungonte dinjiteti.

Dhe kjo është gjëja më e rrallë, nënë që nuk e kthen mungesën në helm, por në këngë, nënë që nuk e kthen dhimbjen në mallkim, por në urtësi.

Serveti nuk kërkon hakmarrje.

Kërkon bregun. Kërkon varrin.

Kërkon pragun.

Kërkon të mos i trajtohet kujtesa si faj.

Kur dëgjon “Çamëria s’ekziston”, e ndien si të të thonë “s’ke lindur”.

Ky është mohimi në formën më të ftohtë, mohim i një njeriu, jo vetëm i një teme.

Prandaj pyetja “si i marrin letrat në arkiva çamët, kur u bëhet peng hyrja?” është pyetje shteti, jo pyetje stili.

Aty ku njeriu s’e kalon dot kufirin, e drejta nuk matet me këmbë, matet me shkrim.

Kur njeriu nuk lejohet të prekë pragun, shteti i tij duhet të dijë të prekë ligjin.

Përndryshe “arkivi” mbetet fjalë e bukur që s’i shërben askujt, përveç atij që do ta zgjerojë pritjen derisa pritja të duket fat.

Në një nga ata dimra të fundluftës, një djalë i vogël, le ta quajmë vetëm “djali”, mbajti në xhep çelësin e derës së shtëpisë.

Çelësi ishte i vogël, por kishte peshën e një bote, oborr, pemë, erë buke, zë nëne, hap babai.

Karvani ecte drejt së panjohurës, njerëzit s’kishin kohë të merrnin gjëra dhe morën vetëm atë që mban njeriun njeri, pak rroba, pak dokumente, pak turp.

Vitet kaluan. Djali u bë burrë.

Kur u kthye, siç kthehen njerëzit që s’duan gjak, por dritë, gjeti një gardh të ri, një pronar të ri, një letër të re, një heshtje të re.

Çelësi i vjetër nuk hapej askund, nga ai çast, ai ishte vetëm provë, jo hyrje.

E mbajti në pëllëmbë dhe e kuptoi se dera, në botën moderne, nuk është më dru, është shkrim.

Dhe këtu nis drama e së drejtës, kur çelësi mbetet pa derë, kujt i përket dera?

Po e them një herë, qartë, që të mos kemi dy bosht që garojnë: Çelësi është kujtesa. Dera është e drejta.

Shkresa është shtegu midis tyre.

Kur shtegu mungon, çelësi bëhet relike dhe dera bëhet mohim.

Kur shtegu ndërtohet, kujtesa shndërrohet në rrugë.

Këtu nuk pranoj gjuhë të turbullt.

Çamët janë shqiptarë të Çamërisë, autoktonë në atë krahinë, me jetë, punë, familje, pasuri, zakone, këngë e varre.

Fjala që e zvogëlon identitetin për ta bërë më të lehtë mohimin është thikë e butë, nuk pret me zhurmë, por të lodh ngadalë.

Kjo nuk është tezë, është vijë e hapur, gjuha e përditshme, emrat e vendit, mbiemrat, zakonet, këngët, varrezat, kujtimet e ruajtura brez pas brezi, dhe fakti i thjeshtë se Shqipëria është shteti amë.

Ngjarjet e viteve 1944–1945 ndaj shqiptarëve të Çamërisë janë përshkruar nga autorë të ndryshëm si një përzierje e dhunës ndaj civilëve, dëbimit masiv, plaçkitjes e konfiskimit të pasurisë, dënimeve në mungesë dhe mohimit të kthimit.

Fakt i rëndë është ky, një bashkësi shqiptare u shkëput nga trojet e veta dhe u hodh tej kufirit në klimë frike e dhune.

Po, në atë kohë ka pasur individë që u lidhën me pushtuesit, siç ka pasur në shumë vende e shumë bashkësi në kohë pushtimi, por trajtimi i Çamërisë nuk ishte ndëshkim ndaj atyre individëve, ishte goditje ndaj një krahine të tërë shqiptare.

Kur ndëshkimi shndërrohet në kolektiv, drejtësia rrëshqet në hakmarrje.

Këtu patriotizmi ynë matet me një gjë, a guxojmë ta kërkojmë të drejtën me standard, pa e shitur shpirtin te padrejtësia?

A guxojmë ta mbrojmë Çamërinë duke e mbrojtur edhe ligjin, sepse vetëm ligji e detyron botën të dëgjojë?

Prandaj fjala duhet të jetë e matur dhe e fortë njëherësh.

Disa fjalë kanë prag juridik që nuk e kalon dot një shkrim, por e kalon vetëm një gjykim ndërkombëtar.

Termi “gjenocid” është një prej tyre.

Ta përdorësh si shkelm në derën e diplomacisë i jep palës tjetër strehën e lehtë, “propagandë”.

Kjo s’do të thotë të zbehësh dhimbjen, do të thotë ta mbrosh kauzën.

Kauza fiton më shumë fuqi kur flet me fjalët që qëndrojnë në dosje, dëbim i dhunshëm, dhunë ndaj civilëve, konfiskim pasurie, humbje të të drejtave, mungesë shtegu ankese, mohimi i kthimit.

Dhe po, luftërat sjellin viktima të pafajshme kudo.

Por me shqiptarët e Çamërisë ndodhi diçka më shumë se kaq, u zbrazën vendbanime, u mbyllën dyer, u sekuestruan pasuri, u mohua kthimi.

Kjo nuk është “pluhur lufte” që e merr era, është politikë që kërkon trajtim të drejtë sot.

Këtu duhet të flasim shqip e prerë, mohimi është politikë shteti.

Dhe mohimi mbahet me një mjet të ftohtë, ndalimin e hyrjes ose pengimin e hyrjes për njerëz të lidhur me Çamërinë.

Kur një bashkësi nuk lejohet të prekë varret, shtëpitë, pronat, arkivat, mohimi bëhet edhe më i lehtë, pengesa e bën provën të vështirë.

Prandaj pyetja “si i marrin letrat në arkiva çamët?” nuk është retorikë, është test i realitetit.

Dhe përgjigjja duhet të jetë shqiptare në vullnet dhe perëndimore në mjet.

Tri rrugë të qarta, paqësore dhe të zbatueshme:

1. Përfaqësimi ligjor brenda territorit ku ndodhen arkivat

Kur kufiri bëhet mur, Perëndimi ka një përgjigje, përfaqësimi ligjor. Arkivat, regjistrat e tokës, gjykatat, nuk preken vetëm me trup, preken edhe me autorizim, me avokat, me kërkesë zyrtare, me udhë administrative e gjyqësore. Kur njeriu s’hyn dot, hyn shkresa.

2. Gjurmë e shkruar e çdo refuzimi

Çdo kthim mbrapsht, çdo ndalim, çdo pengesë, kthehet në shkresë, kush refuzoi, pse refuzoi, sipas cilit akt, në cilën datë. Refuzimi pa shkrim është mjegull. Refuzimi me shkrim bëhet provë.

3. Ndërkombëtarizimi i provës, jo i zhurmës

Kur pengesa bëhet sistem, çështja del nga nervi dhe hyn në standarde, liria e lëvizjes, e drejta e pasurisë, e drejta e ankimit, ndalimi i dallimit të padrejtë.

Një shtet i vogël fiton duke e bërë çështjen të lexueshme për botën, jo duke i rritur temperaturën vetes.

Ky është shqiptari i pjekur, ai që nuk e lëshon të drejtën, por e kërkon me mjetet që e bëjnë të dëgjueshme.

Kur ligje të kohës së luftës shndërrohen në hije të pasurisë së sotme, fjala “histori” nuk mjafton.

Duhet mekanizëm.

Duhet të kuptohet se “pasuria e shpallur armike” nuk është metaforë, është kategori që ka prodhuar bllokime, administrime, kufizime.

Dhe kur praktika mbetet e paqartë, ajo paqartësi nuk bie mbi zyrën, bie mbi familjen, mbi trashëgimtarin, mbi njeriun e zakonshëm që kërkon një të drejtë të thjeshtë.

Mbyllja politike pa qartësi praktike mban gjallë konfliktin e vonshëm.

Qartësia praktike është paqja e shkruar.

Dhe kur mjegulla zgjat, ajo nuk bie mbi karrige, bie mbi njerëz si Serveti.

Mbi djalin me çelësin.

Mbi familjen që ka pasur shtëpi dhe sot ka vetëm kujtesë.

Këtu është zemra e rrugës paqësore, pasuria dhe shtegu i ankimit.

Në ndërtimin perëndimor, pasuria nuk është vetëm send, është siguri jete, vijimësi familjeje, hapësirë lirie.

Kur privimi është i paarsyeshëm, shoqëria mëson frikën si zakon.

Kur ankimi s’është i mundur, shoqëria mëson nënshtrimin si zgjuarsi.

Prandaj kërkohet kthesa jonë më e vështirë, nga përgjithësimi i përbashkët te rasti i veçantë i dokumentuar.

Europa e njeh njeriun e vetëm si subjekt të së drejtës.

Për këtë arsye, në vend të thirrjeve të mëdha, duhet pako rastesh të provueshme, zinxhir pasurie, akte origjine, trashëgimi, regjistra, dëshmi përdorimi, prova konfiskimi ose pamundësie posedimi, dhe harta e shtegut të ankimit.

Në praktikën europiane, padrejtësitë pronësore të së kaluarës trajtohen me kthim fizik, me shpërblim, ose me përzierje të të dyjave.

Çamëria nuk kërkon asgjë më shumë, kërkon të hyjë në këtë radhë të drejtash, jo të mbetet në radhën e përjashtimeve.

Dua t’i jap lexuesit një pamje, jo një nen:

Një dhomë ruajtjeje dokumentesh.

Pluhur i imët mbi dosje.

Një tavolinë druri e gërryer nga bërrylat e leximit.

Një i moshuar që nxjerr nga xhepi një letër të palosur katër herë.

Një këshilltar ligjor që e hap ngadalë, e rrafshon me pëllëmbë, e ndjek me gisht rresht pas rreshti.

Zëri s’ngrihet. Vetëm letra flet.

Këtu lind ideja jonë shqiptare, e fortë dhe e zbatueshme: Dosja e Parcelës.

Çdo pretendim të mos jetë “Çamëria” në ajër, por dosje me numër, numër parcele, planvendosje, zinxhir pasurie, dokumente të ruajtura, përkthim ligjor i rreptë, dhe përmbledhje njëfaqëshe në shqip, greqisht dhe anglisht.

Një dosje e tillë nuk kërkon të besohet, kërkon të lexohet.

Dhe për të mos mbetur në fjali, njëqind shembuj prove.

Njëqind dosje të plota, të përgatitura me rregull, të përkthyera me saktësi, të gatshme për çdo tryezë ndërmjetësimi dhe çdo udhë ligjore ku lejohet.

Jo sepse fitohen të gjitha.

Por sepse provohet se kauza ka hyrë në epokën e provës.

Dhe prova është valuta e vetme që e kthen historinë në drejtësi.

Këtu e them pa zbukurim, edhe ne, në Shqipëri, e kemi përdorur shpesh Çamërinë si fjalë të madhe në fjalime dhe si fjali të vogla në punë.

Kemi bërë thirrje pa dosje, deklarata pa afat, ndezje pa shteg.

Kjo e ka lënduar besueshmërinë e vetë kauzës.

Dhe unë e kam ndier këtë faj në tryeza ku fjala u rrit më shpejt se dokumenti.

Kjo nuk e ndryshon atë që ndodhi.

E shpjegon vonesën e sotme.

Dhe vonesa, për një njeri të përzënë, është plagë e dytë.

Por ka edhe një zë që e mban kauzën të pastër, zëri i gruas së moshuar çame që thotë: “Nuk dua që nipërit e mi të urrejnë. Dua të dinë ligjin. Dua të mbajnë mend historinë. Dua të jetojnë të qetë mes njerëzve.”

Ky është patriotizëm i lartë, ai që e mbron të vërtetën pa e shitur shpirtin te urrejtja.

Çamëria fiton vetëm me formë perëndimore, provë, udhë ligjore, shteg ankese, përgjegjësi të emërtuar.

Pesë shtylla të qarta, shqiptare në synim dhe perëndimore në mjet:

1. Bërthama e provës, ekip i përhershëm, rregull verifikimi, botim i rregullt.

2. Pako e pasurisë së veçantë, portofol rastesh, rast pas rasti.

3. Qartësia praktike, heqje e zonave gri me gjuhë të saktë.

4. Dialog me prodhim, procesverbal, afate, prodhim të numërueshëm.

5. Etikë e palëkundur, asnjë dënim i përbashkët, asnjë poshtërim.

Dy mjete:

• Regjistri i hapur i pretendimeve të dokumentuara.

• Shtëpia e përkthimit ligjor (shqip–greqisht–anglisht).

Tri ide të forta, të zbatueshme, paqedashëse:

• Fondi i besuar i ndërmjetësimit, zgjidhje e veçantë, rast pas rasti, me palë të tretë të besueshme.

• Komisioni i hapjes së arkivave, rregull botimi, rend pune shkencor, afate.

• Rendi i përgjegjësisë vetjake, gjykim vetjak, prova, standard, askush nuk mbyllet pas derës së dënimit të përbashkët.

Kjo, e kthyer në gjuhë pune, mund të lexohet si një udhë afatmesme: Çamëria 2030.

Dhe këtu e them prerë, si detyrim shteti, Republika e Shqipërisë nuk mund ta trajtojë më Çamërinë si çështje komuniteti.

Çamëria është detyrim shtetëror.

Detyrim për të dokumentuar, përfaqësuar dhe çuar deri në fund çdo rast, me ligj, me përkthim, me këmbëngulje, pa zhurmë dhe pa dorëzim.

Çamëria nuk është dosje e një shoqate. Është dosje e shtetit shqiptar.

Çdo çështje kombëtare që kërkon fitore paqësore kërkon një objekt-bosht.

Çamëria e ka objektin e vet, shkresën.

Një shkresë me emër përgjegjësie dhe me afat.

Një popull nuk fiton kur e rrit temperaturën, fiton kur e bën shtetin të lexueshëm, edhe për veten, edhe për tjetrin, edhe për botën.

Mjafton një rresht.

Në fund, nuk mbetet as britma, as premtimi. Mbetet një rresht i thjeshtë në një letër, me emër, me përgjegjës, me afat.

Çdokush që ka humbur shtëpinë di ta lexojë atë rresht më mirë se çdo fjalim.

Dhe kur ai rresht kthehet në zakon, e drejta s’është më zë, është derë.

Atëherë çelësi pushon së qeni relike dhe kthehet në shtëpi.

Prof. Luan Përzhita/

Ishte viti 1982 kur u emërova arkeolog në Qendrën e Kërkimeve Arkeologjike – Bërthama e rrethit të Kukësit. Pothuajse çdo vit vizitonim fshatrat e Kukësit dhe të Hasit, duke shënuar të dhëna për pika dhe gjetje arkeologjike. Kur u afroheshim fshatrave të Kosovës që ndodheshin në vijën e kufirit ndarës me ish-Jugosllavinë bisedonim për kulturën e kësaj treve dardane. Ndonëse kaq afër gjeografikisht në atë kohë ishte e ndaluar që të vizitoje qendrat e kësaj treve. Ne i konsideronim me shumë fat profesorët tanë S. Anamali, S. Islami, M. Korkuti, që kishin arritur të bënin gërmime arkeologjike në vitin 1980 se bashku me kolegët kosovarë Z. Mirdita, K. Luci etj., në tumat e Llashticës në Gjilan. Nga bisedat e tyre dëgjonim me shumë kuriozitet se si ata kishin zbuluar në këtë nekropol kulturën ilire të kësaj  treve. 

Gjatë viteve 1970 në rrethin e Kukësit, ku pas ndërtimit të hidrocentralit të Fierzës u përmbytën shumë toka në një gjatësi rreth 90 km, janë kryer një sërë fushatash gërmimi arkeologjik si në Kolsh, nga prof. M. Korkuti, në nekropolin tumular të Çinamakut, Kënetës, Bardhocit, Krumës etj., nga prof. B. Jubani dhe prof. A. Hoti, të cilët kishin vënë re se kultura ilire e zbuluar është e ngjashme me atë në Kosovë. 

Teksa shikonim fshatrat e Kosovës si Vermica, Dobruzhda, Shkoza, pak më tej Zhurin etj., në brezin e atëhershëm të kufirit, përpiqeshim që të përcaktonim, natyrisht këtu hynte në punë edhe imagjinata, vendet arkeologjike për të cilat kishin shkruar kolegët tanë kosovarë E. Shukriu, E. Dobruna, N. Ferri, Z. Mirdita, i paharruari A. Stipçeviç, si dhe historiani A. Hadri. E çuditshme po të mendosh sot se studionim për të njëjtën kulturë, për të njëjtën popullsi, që kishte të njëjtat tradita, trashëgimi kulturore, gjuhë dhe zakone, por që një “mur” teli me gjemba që quhej klon e kishte ndarë mundësinë e depërtimit në gjysmën tjetër të trupit të kësaj kulture. 

Besoj se tashmë mund të kuptohet lehtë se si jemi ndjerë ne kur Kosova  fitoi pavarësinë në vitin 1999. Menjëherë u organizuan takime me kolegët tanë në Kosove, K. Luci, F. Peja, H. Mehmetaj dhe krijuam një grup të përbashkët arkeologësh, duke punuar fillimisht për evidentimin e qendrave arkeologjike të Kosovës dhe paralel u inicuan gërmime arkeologjike në disa qendra të rëndësishme antike. Jo rastësisht një pjesë e rëndësishme e shënimeve të mia në këtë libër i kushtohen periudhës antike të Kosovës. Së bashku me kolegët e mi, kisha vizituar mbi 1000 fshatra në Kosove dhe konsultuar pothuajse të gjithë qendrat arkeologjike të gërmuara para viteve 1990. Kështu krijova një ide të qartë dhe të saktë për historinë e lashtë të kësaj treve dardane.

Ditën kur Kuvendi i Kosovës shpalli Pavarësinë si shtet, u ula dhe shkruajta një artikull me titull “2400 vjet shtet Dardan”, të cilin e botova në një gazetë në Tiranë për t’i bërë të ditur publikut se ky vend e ka njohur shtetin mijëra vjet më parë. Në shënimet e mia i kam kushtuar një vend me rëndësi të gjithë historisë antike të Kosovës, nga epokat prehistorike, rreth 6000 vjet më parë, shtetit Dardan, Dardanisë bizantine, si dhe figurave historike me origjinë nga kjo trevë. Një vend me rëndësi në këto shënime kanë edhe gërmimet arkeologjike që kemi zhvilluar së bashku me kolegun F. Peja, në fshatin Cifllak të Rahovecit. Aty u njohëm me  Z. Fasli Thaçi (ndjesë pastë), një burrë shumë gazmor, i qeshur dhe bujar. “Unë nuk jam arkeolog, më tha ai, por e di se themelet e shtëpisë time janë ndërtuar mbi troje shumë të vjetra të ilirëve. Nëqoftëse nuk besoni jeni të mirëpritur që të gërmoni në kopshtin e shtëpisë edhe pse tani është plot me perime”. E duke buzëqeshur shtoi: “E kush pyet, boll që ia arritëm kësaj dite që të dimë historinë tonë!”. Që nga ajo ditë shtëpia e Fasli Thaçit u bë dhe shtëpia e arkeologëve. Menjëherë e kuptuam se kishim të bënin më një qendër të rëndësishme antike të Kosovës, një vendbanim i cili përmbushte të gjitha kushtet për zhvillimin e jetës në antikitet.

Trevës dardane i dedikohen në këtë libër edhe disa shënime të mbajtura gjatë gërmimeve arkeologjike që kam bërë në Kukës, ku do të veçoja Qytezën në kodrën e Pecës, qendrën e parë qytetare në këtë krahinë për shek IV-II para Krishtit, ku kemi gjetur një vule të shek. IV me emrin e lashtë të Kukesit. Këtu pata fatin të zbuloj një objekt të mrekullueshëm, një llampë me shenjtorë të kohës paleokristiane të shek. VI, e cila përfaqëson një objekt unikal- i vetmi në Europë- të cilin e kam publikuar së bashku me kolegun e njohur francez, Fransua Baratte (profesor në Universitetin e Sorbonës Paris IV në Francë) në revistën e mirënjohur në fushën e arkeologjisë “Cahier Archeologique”.

Në vitin 2000 fillova gërmimet arkeologjike në kalanë e Grazhdanit në Dibër. Kur e vizitova për herë të parë këtë kala u befasova nga madhështia e saj. E ngritur në mes të një pllaje pjellore, me mure 3 km të gjatë, me 44 kulla dhe 3 hyrje, më krijoi përshtypjen se kishte ardhur koha të zbulonim të fshehtat e kësaj qendre të rrethuar nga heshtja prej shekujsh. Pas shumë vitesh kërkime dhe studime që lidhen me rëndësinë e kësaj qendre po botoj disa shënime mbi rolin që kishte kjo kala, e cila i dha emrin krahinës së Dibrës së sotme.

Pas rrëzimit të murit të izolimi, filluam kontaktet e para me kolegët e vendeve perëndimore. Në këtë rast isha i previligjuar sepse që nga viti 1995 u bëra pjesë e ekipit shqiptar, që do të bashkëpunonim për 10 vjet me kolegë nga Britania e Madhe për projektin arkeologjik të Butrintit. 

Kjo perlë e arkeologjisë mesdhetare dhe boterore, që të mahnit me bukuritë dhe madhështinë e monumenteve, të frymëzon dhe të fut natyrshëm në botën antike, ku ndërthuret historia e formimit, zhvillimit dhe lartësimit të një qyteti antik që si rrallëherë, ndonëse i zbrazur, të ofron ende ngrohtësi. Në këtë qytet kanë kaluar figura me përmasa botërore, janë zhvilluar ngjarje me rendësi historike, janë ndërtuar vepra me nivel të lartë nga disa inxhinjerë të njohur. Qytet me teatër dhe gjimnaz, me tempuj dhe ujësjellës. 

Pas punës, në orët e mbrëmjes, fillova të shënoj diçka për ketë qytet që dëshiroj ta ndaj me ju. Së bashku me kolegun tim, prof. William Bowden (profesor në Universitetin e Notingemit – Angli), na pëlqente të vizitonim një qendër arkeologjike buzë liqenit të Butrintit që quhej Diaporit. Në burime historike antike kishim lexuar se Butrintin e kishte vizituar  i madhi Ciceron për të respektuar mikun e tij pronarin e Butrintit, Pompon Atikun. Ciceroni e përshkruante aq bukur vilën e mikut të tij sa na dukej sikur rrënojat e kësaj vile fshiheshin pikërisht në Diaporit. Të nxitur nga kjo histori, në vitin 2000 filluam gërmimet arkeologjike në Diaporit që zgjatën deri në vitin 2006. Një qendër që të lë pa frymë nga bukuria natyrore dhe madhështia e ndërtimeve që ajo përmban. E kisha shumë të vështirë që kënaqësinë e përjetuar në zbulimin e kësaj qendre të mos e ndaj me lexuesin. Prandaj në mënyrë shumë të shkurtër kam shkruar në këtë libër për Ciceronin dhe madhështinë e vilës së Diaporit.

Në këtë botim mendova të hedh disa të dhëna edhe për rrugët e rëndësishme tregtare dhe ushtarake që ishin ndërtuar në këtë kohë në Iliri. Gjatë kërkimeve në Shqipërinë e Veriut dhe në Kosovë, ndonëse ky territor ishte i mbushur me qendra dhe gjetje arkeologjike vazhdimisht ngriheshin disa pikëpyetje mbi zbulimin e disa objekteve që vinin nga brigjet e Italisë. Ne e dinim se një nga rrugët më të rëndësishme të komunikimit mes territorit tonë në antikitet dhe bregdetit të Adriatikut e më gjerë ishte rruga Egnatia. Por kjo trase nuk kalonte në veri dhe në Kosovë. Më tej vizituam shumë vende që nga Lezha e deri në Prishtinë, ku zbuluam se lidhja e trevave të Veriut dhe Kosovës janë realizuar nga një trase tjetër rrugore, e cila ishte ndërtuar paralel me rrugën Egnatia dhe njihet me emrin Lissus- Naissus (Lezhë-Nish). Kjo trase bashkohej me rrugën Egnatia nëpërmjet luginës së Drinit të Zi. 

Një pjesë e shkrimeve në këtë libër lidhen me burimet historike të autorëve antikë. Gjatë leximit më bënte përshtypje figura e një personaliteti të madh, fillimisht si gjeneral i ushtrisë dhe me pas si mbret i ilirëve – Skerdilajdi, vëllai i mbretit Agron. Kjo figurë ishte anashkaluar dhe nuk gëzonte vendin që i takonte në histori. Me dëshirën që të kontribuoj sadopak në vlerësimin e kësaj figure ushtarake, politike dhe diplomatike të botës antike ilire vendosa që në këtë libër të botoj edhe një studim të përgatitur për këtë qëllim. 

Nga pika më e lartë e kalasë së Lezhës vështroja gjithë hapësirën përreth, detin Adriatik, Shëngjinin dhe Drinin e Lezhës, duke u përpjekur të kuptoja luftën që Filipi i V të i Maqedonisë zhvilloi kundër Lisit në vitin 213 para Krishtit. Ku mund të jetë lumi Ardaksan që përmendet nga historianët antikë? Kështu lindi ideja për punimin rreth identifikimit të lumit Ardaksan.

Figurat e shquara që shkruan historinë e Botës Antike si Konstandini, Justiniani etj., natyrisht që nuk mund të mbeten jashtë shënimeve të këtij libri, pasi kontributi i tyre është epokal dhe njëkohësisht ata janë pjesë e pandarë e historisë së kombit shqiptar. 

Shpresoj se këto shënime do t’ju sjellin sadopak atmosferën e ngjarjeve, figurave, historisë dhe kulturës së botës antike të shqiptarëve. Ato përmbajnë punime të shkurtra mbi ngjarje që kanë ndodhur në kohën e lashtë, figura historike të botës antike, zbulime me rëndësi arkeologjike, kuriozitete të kohës, etj. 

Libri i drejtohet një lexuesi më të gjerë se mjedisi i ngushtë shkencor, siç janë nxënësit e shkollës së mesme, studentët, si dhe të apasionuarit e historisë dhe arkeologjisë. Shpresoj që nëpërmjet këtij botimi të sjellim para jush në mënyrë të kuptueshme përmbajtjen e studimeve. Siç do të lexoni më poshtë shënimet janë shkruar gjatë një periudhe të gjatë kohore, herë herë duke plotësuar ecurinë e punës time si arkeolog në Shqipëri dhe në Kosovë.   

*Botim i Akademisë së Studimeve Albanologjike, Tiranë 2022, volumi 283 faqe, (shqip & anglisht). 

Mehmet Prishtina, Drejtor i Fondacionit “Hasan Prishtina”, me origjinë nga Polaci – Skenderaj, është nderuar me çmimin prestigjioz “Ambasador i Imazhit Shqiptar në Botë”, një vlerësim me peshë të veçantë akademike e institucionale, i cili akordohet për kontribut të jashtëzakonshëm në humanizëm, paqe, veprimtari atdhetare dhe afirmim të trashëgimisë shpirtërore e kulturore shqiptare.
Ky çmim përfaqëson një njohje të merituar për veprimtarinë e tij të pandërprerë në shërbim të kauzave humane, për angazhimin e vazhdueshëm në ndërtimin e paqes dhe solidaritetit shoqëror, si dhe për përfaqësimin dinjitoz të vlerave intelektuale dhe kombëtare shqiptare në rrafshin kombëtar dhe ndërkombëtar.
Në veçanti, vlerësimi lidhet me kontributin e Mehmet Prishtinës në financimin dhe realizimin e busteve dhe shtatoreve të figurave të shquara kombëtare, botimin e veprave librale me karakter historik, dokumentar dhe shkencor, organizimin e konferencave shkencore dhe simpoziumeve akademike, si dhe me angazhimin e tij të qëndrueshëm në ruajtjen, kultivimin dhe promovimin e trashëgimisë shpirtërore, kulturore dhe historike të kombit shqiptar.
Një dimension i veçantë i veprimtarisë së tij është kontributi unik në ngritjen, studimin dhe rivlerësimin e figurës poliedrike të Hasan Prishtinës, Kryeministrit të 8-të të Shqipërisë, mendimtarit dhe ideologut të unitetit kombëtar shqiptar. Përmes Fondacionit “Hasan Prishtina”, Mehmet Prishtina ka institucionalizuar një qasje të qëndrueshme shkencore dhe shoqërore ndaj figurës së Hasan Prishtinës, duke e shndërruar atë në një bosht bashkues të mendimit dhe veprimit kombëtar.
Në këtë kontekst, një arritje me rëndësi historike dhe simbolike është bashkimi shpirtëror dhe ideor i familjeve të mëdha të Rilindjes Kombëtare, më shumë se një shekull pas përpjekjeve të Hasan Prishtinës për unitetin kombëtar. Kjo frymë bashkimi është mishëruar së fundmi edhe përmes themelimit dhe regjistrimit zyrtar të shoqatës “LIDHJA ËSHTË GJALLË”, e iniciuar nga Mehmet Prishtina në bashkëpunim me familjet Boletini, Idriz Seferi, Shaban Polluzha dhe Azem Galica.
Shoqata “LIDHJA ËSHTË GJALLË” synon bashkimin gjithëpërfshirës të familjeve të Rilindjes Kombëtare, në një frymë të përbashkët kombëtare, në mbarë trojet shqiptare, me vizion afatgjatë forcimin e unitetit kombëtar, ruajtjen e kujtesës historike dhe konsolidimin e identitetit shqiptar.
Në këtë frymë janë rikthyer simbolikisht në një platformë të përbashkët familje dhe figura emblematike të historisë shqiptare, si: Kastrioti, Ismail Qemali, Isa Boletini, Idriz Seferi, Ded Gjo Luli, Çerçiz Topulli, Azem Bejta (Galica), Shaban Polluzha, të bashkuara rreth një ideali të përbashkët: një frymë, një komb, një qëndrim, një gjeografi, një gjuhë dhe një ndjenjë të përbashkët kombëtare.
Ky vlerësim për Mehmet Prishtinën përbën jo vetëm një nderim personal, por edhe një akt vlerësimi për një mision kombëtar me karakter historik, duke shërbyer si model frymëzimi për brezat e rinj dhe si dëshmi se përkushtimi ndaj vlerave humane, kulturore dhe atdhetare mbetet një shtyllë e qëndrueshme e ndërgjegjes kombëtare shqiptare.

Prof.Asc.Dr.Gëzim MUSTAFAJ/

Administrata e Presidentit Donald Trump, këtë të premte ka publikuar dokumentin prej 33 faqesh mbi “Strategjinë Kombëtare të Mbrojtjes”, dokument që publikohet nga çdo administratë e re dhe udhëzon punën e shumë agjencive qeveritare.  Që pas Luftës së Dytë Botërore, ky dokument është shprehja e qartë e dëshirës së Trump-it për të rikthyer SHBA-të në udhëheqje të rendit të ri botërorë nën moton “Amerika e para”. Nëpërmjet këtij dokumenti,Trump do të rikthejë epërsinë amerikane në Hemisferën Perëndimore, duke e vendour rajonin në krye të prioriteteve të politikës së jashtme të administrates Trump. Kjo duket qartë ku theksohet se; “Kjo rrjedhojë logjike e Doktrinës së Monrosë është një rikthim i arsyeshëm dhe i fuqishëm i fuqisë dhe prioriteteve amerikane, në përputhje me interesat e sigurisë së SHBA-së”. 

Pyetja e pare që lind është, çfar ishte Doktrina e Monrosë?

Në fjalimin drejtuar Kongresit më 2 dhjetor 1823, Presidenti James Monroe artikuloi politikën e Shteteve të Bashkuara mbi rendin e ri politik botëror në Kontinëntin Amerikan dhe rolin e Evropës në Hemisferën Perëndimore. Kjo deklaratë, e njohur si Doktrina Monroe, nuk u mor seriozisht nga Fuqitë e Mëdha të Evropës, por nga ana tjeter u kthye në një parim për politikën e jashtme të SHBA-së. Monroe dhe Sekretari i tij i Shtetit, John Adams, në themel të idealeve diplomatike amerikane kishin tre koncepte kryesore që u kthyen në doktrinë; Sfera të ndara ndikimi për Amerikën dhe Evropën, moskolonizimi dhe mosndërhyrja. Këto u hartuan me qëllim pasjen e një ndarje të qartë midis Botës së Re dhe autokracis Evropiane. Administrata e Monroe paralajmëroi fuqitë imperiale evropiane kundër ndërhyrjes në punët e shteteve të reja të pavarura të Amerikës Latine, të cilat Amerika i shikonte si territoreve të mundshme të saj. Aamerikanët dëshironin të rrisnin ndikimin dhe lidhjet tregtare të Shteteve të Bashkuara në të gjithë rajonin në jug të tyre, por që në përgjithësi kundërshtoheshin nga kolonitë evropiane. Politikat ekonomike veçanërisht të fuqive  Evropiane Perëndimore në këto vënde, të cilat kërkonin të maksimizonin eksportet dhe të minimizonin importet për të grumbulluar pasuri kombëtare (si ar/argjend), për të forcuar shtetin e tyre, përbënin pengesën më të madhe për zgjerimin ekonomik. Në veçanti, amerikanët kishin frikë se Spanja dhe Franca mund të rivendosnin kolonializmin mbi popujt e Amerikës Latine që sapo kishin përmbysur sundimin evropian. Shenjat se Rusia po zgjeronte praninë e saj në jug nga Alaska drejt Territorit të Oregonit ishin gjithashtu shqetësuese.

Në vitin 1823, Ministri i Jashtëm Britanik George Canning u sugjeroi amerikanëve që të dy kombet të miratonin një deklaratë të përbashkët për të penguar çdo fuqi tjetër nga ndërhyrja në Amerikën Qendrore dhe Jugore. Sekretari i Shtetit John Adams kundërshtoi me forcë bashkëpunimin me Britaninë e Madhe, duke argumentuar se një deklarata me natyrë dypalëshe mund të kufizonte zgjerimin e Shteteve të Bashkuara në të ardhmen. Ai gjithashtu argumentoi se britanikët nuk ishin të përkushtuar për të njohur republikat e Amerikës Latine. Po kjo dekleratë, megjithëse nuk u pranua nga Amerikanët, shumë shpejt u bë kështu një deklaratë e njëanshme nga Shtetet e Bashkuara. Siç deklaroi Monroe: “Kontinenti amerikan … që nga tani e tutje nuk duhet të konsiderohen si subjekte për kolonizim të ardhshëm nga asnjë fuqi evropiane”. Kështu Monroe kërkonte dy sfera të veçanta ndikimi, të ndara midis Amerikes dhe Evropes. Tokat e pavarura të Hemisferës Perëndimore do të ishin vetëm dominim i Shteteve të Bashkuara të Amerikes. Si këmbim, Shtetet e Bashkuara u zotuan të mos përfshihen në çështjet politike të Evropës, siç ishte lufta e vazhdueshme greke për pavarësi nga Perandoria Osmane, dhe të mos ndërhynin në kolonitë ekzistuese evropiane që ndodheshin në Amerikë. Mbi këtë bazë, deri në fund të viteve 1800, fuqia ekonomike dhe ushtarake e SHBA-së i mundësoi asaj të zbatonte Doktrinën Monroe. Zgjerimin më të madh kjo doktrinë e arriti me Theodore Roosevelt, i cili përmbysi kuptimin origjinal të doktrinës për të justifikuar ndërhyrjet e njëanshme të SHBA-së në Amerikën Latine.

Çfar kërkon sot ky dokument? Bën thirrje  për “rivendosjen e sovranitetit amerikan” mbi Amerikën Latine dhe bën të qartë një ridimensionim të pranisë ushtarake amerikane në botë, ku theksohet’ “….për të adresuar kërcënimet urgjente për kontinentin tonë dhe për t’u tërhequr nga teatrot, rëndësia e të cilave për sigurinë kombëtare amerikane është zvogëluar në vitet ose dekadat e fundit”. Po këshu “…epoka e imigracionit masiv duhet të marrë fund. Siguria kufitare është një element kyç i sigurisë kombëtare”, dhe vazhdon; “ne duhet ta mbrojmë vendin tonë nga pushtimet, jo vetëm nga imigracioni i pakontrolluar, por edhe nga kërcënimet ndërkufitare si terrorizmi, droga, spiunazhi dhe trafikimi i qenieve njerëzore”. 

Kapitulli i Europes zë një vend të rëndësishem, ku thekson se Evropa po përballet me “krizë civilizuese” dhe se periudha e tolerancës ndaj dukurive që cenojnë identitetin dhe sigurinë e saj ka përfunduar dhe se ShBA po i kërkon aleatëve evropianë të rishikojnë qasjen e tyre dhe të mbrojnë identitetin, kulturën dhe sovranitetin e tyre nga emigracioni ekstrem që po e çon Evropën drejt shpërbërjes së plotë kulturore brenda 20 viteve.

Në pikat 1, 2 dhe 6 të kapitullit për Evropën qartazi theksohet; Të rivendosen kushtet e stabilitetit brenda Evropës dhe stabilitet strategjik me Rusinë;Të aftësohet Evropa të qëndrojë në këmbët e saj dhe të veprojë si një grup i bashkërenditur kombesh sovrane, duke përfshirë marrjen e përgjegjësisë kryesore për mbrojtjen e saj, pa u dominuar nga ndonjë fuqi kundërshtare; Të përfundojë perceptimi dhe të parandalohet realiteti i NATO-s si një aleancë në zgjerim të përhershëm. Kjo kërkesë mendoj se është legjitime, pasi SHBA-së po kerkojnë që, shtetet evropiane të bashkëpunojnë për ta mbrojtur sigurinë e Evropës. Problemet më të mëdha me të cilat përballet Evropa përfshijnë aktivitetet e Bashkimit Europian dhe organeve të tjera transnacionale që minojnë lirinë dhe sovranitetin politik, politikat e migracionit që po transformojnë kontinentin dhe po krijojnë konflikt, censurën dhe shtypjen e opozitës, një rënie të ndjeshme të lindjeve dhe një humbje të identitetit kombëtar dhe vetëbesimit. Në të njëjtën kohë, SHBA-të po kërkojnë që aleatët e NATO-s të marrin përsipër pjesën më të madhe të detyrimeve konvencionale të mbrojtjes së NATO-s. Mbështetja për Ukrainën dhe ajo çfar po kërkohet nga ShBA, është gjithashtu ajo çfar nuk u pëlqen Europianëve. Dokumenti thotë se është në interesin strategjik të SHBA-së të negociohet një zgjidhje e shpejtë në Ukrainë dhe të rivendoset “stabiliteti strategjik” me Rusinë.

Lidhur me Kinën, dokumenti përsërit thirrjet për një rajon “të hapur dhe të lirë” të Azi-Paqësorit, por i kushton më shumë rëndësi konkurrencës ekonomike. Në të njëjtën kohë, SHBA-të po i bëjnë thirrje Japonisë dhe Koresë së Jugut të bëjnë më shumë për të mbështetur mbrojtjen e Tajvanit nga Kina. “Ne duhet t’i inkurajojmë këto vende të rrisin shpenzimet e tyre të mbrojtjes, me theks në aftësitë e nevojshme për të penguar kundërshtarët”, nga sulmi ndaj Tajvanit.

Përsa i përket vendit tonë, nisur nga një analizë e ftohtë, si dhe përvojës së shume vendeve ish komuniste tashmë anëtare të NATO-s e BE, kemi përcaktuar si prioritet integrimin në BE pas atij që tashmë jemi anëtarë të NATO-s me të drejta të plota. Në këto rrethana, koncepti i sigurisë kombëtare është i ndërvarur nga koncepti i sigurisë rajonale dhe globale, gjë që kufizon mjetet dhe mundësitë e garantimit të përhershëm të sigurisë duke u bazuar vetëm në  parashikimet dhe vlerësimet tona. Pavarsisht dëshires së madhe që kemi, sidomos politikanët tanë, Shqipëria nuk është një lojtar i madh në politikën ndërkombëtare, e thën troç, një rol të tillë udhëheqës nuk ka mundësi ta luajë as në rajonin tonë. Janë shumë faktorë gjeografikë, demografik, politik, ekonomik dhe ushtarak që imponojnë pozitën shqiptare ndaj politikave globale dhe rajonale. Eshtë tjeter ta shikojmë këtë si një komb. Në këto rrethana, rezultatet e saj matet me mundësitë që ka për të luajtur në një hapësirë të imponuar dhe në konkurim të ashpër. Duhet ta pranojmë se këtë rol nuk e ka patur asnjëherë dhe e vetdijshme për këtë pozicion shqipëria zgjodhi hapjen me perëndimin, vlerat dhe strukturat e tij si rruga më e mirë për të aritur aspiratat kombëtare për mirëqënie, sigurie e stabilitet. 

Kjo marrëdhënie e re hapjeje pa kufi të urave të shtetit dhe qelizave të shoqërisë ndaj instiutcioneve ndërkombëtare qofshin këto qeveri, OJQ, institucione të pavarura ose individë të ndryshëm, kanë rëndësinë e tyre dhe në një aspekt thelbësor ato janë të domosdoshme, madje jetike për vendin. Hapja me perëndimin dhe vlerat e tyre demokratike dhe më pas, integrimi në familjen e madhe europiane, ishin edhe aspiratat themelore të shqiptare. Por modeli shqiptar i “politikave të hapjes” pa kufi nuk rezultoi të sjellë efektin që pritej. Ne sot kemi një sistem sigurie të dobët dhe të mbështetur kryesisht nga aleancat, parimet dhe garancitë ndërkombëtare, të pafuqishëm plotësisht pë të prodhuar garanci për pronën dhe jetën e të gjithë qytetarëve, të paaftë për të  parashikuar të ardhmen shqiptare në rajon jo më larg sesa 4-5 vitesh. Pra, parimet e strategjise se sigurise dhe instrumentet që veprojnë në funksion të tyre janë ende larg nivelit, efikasitetit dhe rolit të kërkuar qoftë në dokumentet e strategjise së Sigurimt Kombëtar, qoftë në Kushtetutën e Shqipërisë. Në këtë kah duhet të tërhiqet vëmendje, duke u bazuar edhe në strategjin e re amerikane. Lidershipi shiqipëtarë në të gjitha trojet shiqipëtare të mendojë dhe të punojë për këtë. Koha ka ardhur.

Nga Rafael Floqi

Lindja e Mesme ka qenë gjithmonë laboratori i dështimeve të mëdha amerikane, vendi ku idealizma presidenciale dhe teoritë e transformimit demokratik janë fundosur duke u përplasur me realitetin e pamëshirshëm. Shumica e presidentëve amerikanë kanë dashur të shmangin përplasjet dhe labirintet e saj politike, por çdo administratë është kthyer sërish aty, e shtyrë nga bindja se interesat jetike të SHBA-së janë të pandashme nga ajo hapësirë ku gjenden rezervuarët e naftës të Gjirit, pranë të cilëve qëndron një Iran agresiv në prag të armatimit bërthamor, një botë arabe që prodhon ekstremizëm politik e fetar dhe kujtimi i 11 shtatorit, sulmit më të rëndë mbi territorin amerikan pas Pearl Harborit ngjallet me vrasjet e dy gardistëve nga sulmues afgan.

Bota si një garë mes fituesve dhe humbësve.

Gjatë dy dekadave të fundit, presidentët amerikanë provuan receta të ndryshme për t’i dhënë zgjidhje nyjës së Lindjes së Mesme, ndërhyrje tokësore, diplomaci të thellë, ndërhyrje humanitare të kufizuara, të gjitha shpesh dështuan ose prodhuan pasoja edhe më të rënda. Pushtimi i Irakut në 2003 krijoi terrenin për një brez të ri terroristësh, ndërhyrja në Libi në 2011 prodhoi kaos në gjithë Afrikën e Veriut, dhe gjithmonë mbeti ideja se SHBA mund të impononte një vizion të ri rajonal, derisa Donald Trump ndryshoi themelin e qasjes, duke hequr idealizmin dhe duke e zëvendësuar me transaksionalitet të pastër dhe politikë të zhveshur force. Ai e sheh botën jo si një skenë ideologjike por si një garë mes fituesve dhe humbësve. Izraeli është i fortë, atëherë meriton liri të veprimit. Emiratet dhe Arabia Saudite kanë para dhe tregti, janë partnerë të vlefshëm. Palestinezët humbës, nuk ia vlen të investohet shumë tek ta.

Stabilitet të krahasueshëm për interesat amerikane

Qasja është e ashpër, shpesh cinike, por ka dhënë rezultate që as Bush, as Obama e as Biden nuk mundën t’i prodhonin. Në pesë vitet e para të presidencës së Trump, ai arriti të normalizonte marrëdhëniet midis Izraelit dhe shteteve arabe, të ndalë luftën Izrael–Hamas, të sigurojë qasje të privilegjuar për firmat amerikane në tregjet dhe energjinë e Gjirit dhe të godasë rëndë armiqtë e SHBA-së përfshi regjimin iranian. Trump nuk e ka bërë Lindjen e Mesme më demokratike dhe nuk ka zgjidhur plagët historike të rajonit, por ka arritur diçka që administratat e tjera nuk ia dolën, stabilitet të krahasueshëm për interesat amerikane.

Eksperimenti i Bush-it ishte shembulli më i qartë i idealizmit të zhgënjyer. Pas 11 shtatorit, ndërhyrja kundër talibanëve ishte e pritshme, por bindja se vendosja e demokracive të reja do të transformonte Lindjen e Mesme solli pushtimin e Irakut dhe rezultatet ishin rritja e ndasive sektare dhe fuqizimi i Iranit. Rajoni u bë më i paqëndrueshëm se kurrë. Obama erdhi në pushtet me dëshirën për të kufizuar angazhimet ushtarake dhe për t’u fokusuar te diplomacia, por reagimi i tij gjatë Pranverës Arabe përfundoi me kaos; Egjipti ra nga një diktaturë në një islamist të zgjedhur e më pas në një diktator të ri, ndërsa Libia u shkërmoq dhe mbeti e ndarë në dy qeveri. Biden trashëgoi konfuzionin dhe shtoi një gabim tjetër, duke deklaruar Arabinë Saudite “shtet paria” pas vrasjes së Khashoggit, me rezultat refuzimin e rritjes së prodhimit të naftës dhe sabotimin e presionit amerikan mbi Hamasin.

Trump hoqi dorë nga idealizmi

Trump ishte presidenti i parë amerikan që hoqi dorë nga idealizmi. Ai nuk gjykon karakterin e princave apo diktatorëve, nëse janë të dobishëm për interesat e SHBA-së, ai bën marrëveshje. Shtetet e Gjirit e mirëpritën këtë qasje. Arabia Saudite, Emiratet dhe Bahreini nënshkruan marrëveshje historike me Izraelin, ndërsa Katari mbeti mikpritës i bazës më të madhe amerikane dhe ndërmjetësues kyç në armëpushimin e Gazës. Në këtë rajon, vijat mes politikës, pasurisë personale dhe diplomacisë janë të mjegullta dhe Trump operon pikërisht në këtë terren.

Që nga viti 1979, SHBA-të i kanë trajtuar fraksionet brenda Iranit si të ndara, duke shpresuar se moderatorët mund të forcoheshin përmes marrëveshjeve. Obama ndërtoi doktrinën e tij pikërisht mbi këtë ide, duke negociuar marrëveshjen bërthamore të 2015-s, por ishte një iluzion. Udhëheqësit iranianë bashkohen rreth anti-amerikanizmit dhe marrëveshja njohu të drejtën e pasurimit të uraniumit, ndërsa fondet nga heqja e sanksioneve u përdorën për terrorizëm dhe shtypje të brendshme. Trump e hodhi poshtë marrëveshjen dhe riktheu sanksionet më të ashpra në histori, urdhëroi vrasjen e Qassem Soleimanit, projektuesit të rrjetit të milicive pro-iraniane, dhe parashikimet për një luftë të madhe dështuan; Humbja e Soleimanit dobësoi rëndë ndikimin e Iranit, ushtria siriane u boshatis dhe kryengritësit e al-Sharasë rrëzuan Damaskun brenda dy javësh. Për dy dekada, udhëheqësit amerikanë e shmangën opsionin ushtarak kundër programit bërthamor iranian nga frika e shpërthimit rajonal, ndërsa Trump jo vetëm i dha dritën jeshile Izraelit, por u bashkua në sulme kur operacioni po ecte mirë, duke dëshmuar se forca funksionon dhe se ai është i vetmi president që e aplikoi atë me vendosmëri.

Qasja klasike e Uashingtonit ka qenë krijimi i një shteti palestinez, një ide që Bush artikuloi në 2002, Obama harxhoi energji diplomatike pafund dhe Biden e mbrojti me zell retorik. Rezultati ishte zero, sepse palestinezët kërkojnë atë që e humbën në luftë, oferta izraelite nuk mjaftuan kurrë dhe sulmet terroriste e ngurtësuan opinionin publik izraelit. Trump e kuptoi se Izraeli nuk dëshiron të dorëzojë tokë, shumica e qeverive arabe e dinë këtë realitet dhe një proces pa fund dëmton stabilitetin dhe nuk prodhon rezultat. Administrata e tij nënshkroi Abraham Accords, ndërsa gjatë fushatës së tmerrshme në Gaza, Emiratet dhe Bahreini nuk u tërhoqën nga marrëveshjet. Trump paralajmëroi Izraelin të mos aneksojë Bregun Perëndimor, shtyu armëpushimin dhe përdori popullaritetin e tij për të ndikuar mbi  Hamasin.

Sukses relativ, problemet mbeten. 

Armëpushimi i brishtë në Gaza, rindërtimi i rajonit dhe ç’armatimi i Hamasit mbeten në letër, ndërsa Iranianët ripërtërijnë shërbimet e tyre të inteligjencës dhe do të presin momentin kur SHBA të shpërqendrohet. 

Lindja e Mesme funksionon mbi forcën, interesin dhe pragmatizmin, jo mbi idealizmin. Rendi i Trump-it, stili transaksional dhe përdorimi i forcës dhe ndikimit ekonomik, është i përshtatshëm për këtë rajon, sepse për momentin nafta rrjedh, Irani është dobësuar, luftimet në Gaza janë zbutur dhe nuk ka shpërthime të mëdha rajonale.

 Në një rajon ku kaosi është norma, ky është një arritje e rëndësishme edhe pse relative..