Nusret Pllana/

Në nderim të Festave të Nëntorit të Madh, u realizua Projekti artistik “TË FESTOJMË SHQIP”!

Me rastin e Festave të Nëntorit të Madh, Shoqata “Yjet që nuk vdesin”, shfaqi programin kulturo – artistik me titull ” TË FESTOJMË SHQIP”, në Sallën e bukur KLAN ARENA, e cila ishte e mbushur me artdashës nga të gjitha trojet tona arbërore, madje të ardhur edhe nga shumë shtete të Evropës, duke u ndarë jashtëzakonisht të kënaqur me skenarin e këtij programi, i cili kishte edhe elemente dramatike, përmes të cilave, aktorët dhe aktoret, valltarët dhe valltaret nga e gjithë gjeografia shqiptare, të udhëhequr nga mjeshtri dhe Drejtori artistik, koreografi më i spikatur i Kosovës dardane, Prof.Dilaver Kryeziu, bënë që publiku ti përcjell të gjitha pikat e programit me duartrokitje frenetike, madje disa herë, duke kënduar edhe vet, së bashku me artistët në skenë.

Kësaj atmosfere madhështore, të papërsëritur ndonjëherë pas luftës gjenocidale në Kosovë, shije të veçantë i dhanë artistët e mrekullueshëm të këngës së bukur shqipe, Besiana ( Qani) Mehmedi e Shkodran Tolaj, por edhe repertoari shumë i pasur i Shoqërisë “Bajram Shabani” nga Kumanova, me drejtor artistik, Prof. Ilir Latifi, të cilët shkëlqyen me performansën e tyre të mrekullueshme.

Kontribut të çmueshëm në këtë mbrëmje festive të këtij Megaspektakli artistik dhanë edhe: SHKA “Zëri i Kosovës”, SHKA “Malësori”, AKV “Ilirida”, e AKV “Deçani”, si dhe solistet e mrekullueshme: Elizabeta Zeneli, Lorika Sylejmani e Shkendije Muji, si dhe solisti Ramë Isufi. Pa përkrahjen e Misionit katolik shqiptar dhe Shoqatës “Nëna Terezë” të Lucernit, dhe konkretisht pa përkrahjen e dhjetra mërgimtarëve gjithandej Evropës e në veçanti nga ata të Zvicrrës e Gjermanisë, duke i veçuar: Dr.Anton Uken, Nue Zallin, Pal Deden, Anton Nikollen, Nehat Sabedinin, Marian Nuen, Nue Tomen, Rudolf Laskin, Rikard Morinen, Shoqatën “Gjergj Kastrioti”, me z. Agim Pepaj – Kryetar, Shoqatën “Nue Përlleshi”, me z. Pjetër Gjergji – Kryetar, Martin Zef Musaj, ky Spektakël ‘gjigand’ nuk do të mund të realizohej, sepse përkrahja e Institucioneve tona ka qenë zero.

Përveç shumë personaliteteve të artit e kulturës shqiptare, me prezencën e tyre na nderuar edhe: Kryetari i AAK-së, Gjeneral Ramush Haradinaj, afaristi dhe filantropi i shquar shqiptar, z.Lazim Destani, afaristi dhe humansisti i madh shqiptar nga Zvicrra, sponsori gjeneral i këtij megaspektakli, z.Anton Nikolla, veprimtari i palodhshëm dhe humanisti Marian Nue nga Zvicrra, Kryetari i Lidhjes Shqiptare në botë, z.Nazmi Jakurti, Prof.dr. Don. Lush Gjergji, Mulla Xhevat Kryeziu e Kryepeshkopi shqiptar Hirësi Nikolla, e shumë e shumë figura të spikatura të kombit tonë, duke i dhënë një ‘shije’ mbreslënëse asaj mbrëmjeje madhështore të Festave të Nëntorit të Madh në Kryeqytetin e Kosovës dardane në Prishtinë.

Sidorela Lleshi’s debut short story ‘Unbreakable and Other Short Stories’ is a collection of short stories that is filled with thriller plot twists and disability representation. as well as fantasy It is comprised of different fiction stories, there is something for everyone to enjoy! The book took 10 years to write my favorite story I wrote was happy ever after. You can get the book at Barnes and noble print version if you want to get the ebook it’s in the nook app If you have iPad it’s also on Amazon and everywhere books are sold online.

About the author: Sidorela Lleshi lives in Queens New York. She was born to immigrant parents and was also born with Cerebral Palsy and a learning disability which fail to stop her. She uses a roll aider and motorized wheelchair to get around. She is a disability advocate author and public speaker and has a BA in English and Media studies from CUNY Queens College. She loves to write and it was always her favorite thing. Her favorite class in school was always creative writing, and she loved it so much so that one of her plays, “The Station”, was published at the literature journal at CUNY Queens College. Fun fact Her name is also creative in itself it’s the musical solfage put together Si Do Re La.

 Nga Frank Shkreli

 (Në përvjetorin e lindjes)

“Nuk kishte avokat më të mirë që të shpjegonte hallet e Kombit shqiptar dhe të drejtat e tij”, Presidenti Bill Clinton

                                                                                                          Dr Ibrahim Rugova

                                                                  2 Dhjetor 1944 – 21 Janar, 2006

Shpesh ndodh në historinë e kombeve – të mëdha e të vogla – që në rrethana e situata të caktuara, nga gjiri i një kombi dalin individë të cilët, me idetë e tyre, ringjallin dhe ndryshojnë jetën dhe historinë e kombit të vet. Unë besoj se i tillë ishte Dr Ibrahim Rugova, për shqiptarët.  A thua është e rastit a po një mister hyjnor që çerek fundin e shekullit të kaluar, Dr. Rugova u bë zëdhënsi i të drejtave të shqiptarëve të Kosovës dhe i mbarë Kombit shqiptar në periudhën post-komuniste.  Individë të një kombi si Ibrahim Rugova, shpeshëherë dënohen prej fatit për të pësuar nga vet bashkatdhetarët e tyre, keqkuptim, kritika, vuajtje dhe në përgjithësi, mos-mirënjohje për kontributin e dhënë për të mirën e përbashkët.  Në histsorinë e shqiptarëve, për fat të keq, mos njohja e meritave për njerëz të caktuar të historisë, nuk është gjë e re. Thuhet se as Gjergj Kastriotin -Skenderbe nuk e kuptuan aq mirë bashkohasit e tij.

Kam drojë se ky fat po ndjekë edhe Presidentin historik të Dardanisë, Dr Ibrahim Rugovën edhe pas kalimit të tij në amshim, megjithë kontributet e tija të shumta në historinë e re të Republikës së Kosovës dhe të Kombit shqiptar në përgjithësi, sidomos, në ndërkombëtarizimin e “çeshtjes së Kosovës” dhe mundësive që ai krijoi për lirinë dhe pavarësinë, që gëzon sot Republika e Kosovës, duke bërë miqë për shqiptarët anë e mbanë botës, por veçanërisht Shtetet e bashskuara dhe demokracitë perëndimore..   

Po e kujtoj sot Dr Ibrahim Rugovën, në ditëlindjen e tij, jo për të thënë ndonjë gjë të re për Presidentin historik të Dardanisë, pasi gjatë viteve kam shkruar dyzina artikujsh për veprimtarinë e Dr. Rugovës dhe për lidhjet e tija të veçanta me Shtetet e Bashkuara, por thjesht, po e kujtoj, shkurtimisht, për të mos e harruar! 

Po kujtoj vizitën e parë të Dr. Rugovës në Shtetet e Bashkuara në vjeshtë të vitit 1989, një vizitë që sipas disave, ndryshoi jetën e tij personale dhe historinë e Kosovës.  Ishte një vizitë, që sipas vërejtësve të ngjarjeve të asaj kohe,  hapi rrugën për vizita të shumta që ai bëri më vonë në Washington, me qëllim për të mbajtur në qendër të vëmendjes amerikane çështjen e Kosovës, pasi ishte i vetëdijshëm se në qoftë se Kosova do të zhdukej nga vëmendja politike dhe diplomatike e Shteteve të Bashkuara, siç ishte deri në atë kohë, vaj medet për popullin shqiptar të Kosovës. Nga këndvështrimi i sotëm, mund të thuhet se Dr. Ibrahim Rugova u kthye në Kosovë nga vizita e tij e parë në Shtetet e Bashkuara Tetorin e vitit 1989, me një frymëzim dhe me një ndjenjë dhe pse jo me një angazhim personal dhe patriotik për të kontribuar në ndërkombëtarizimin e çështjes së Kosovës, në cilindo nivel që ta hidhte fati.  Pak pas kthimit të tij në Kosovë nga vizita në Washington ai zgjidhet kryetar i Lidhjes Demokratike të Kosovës dhe në këtë detyrë ai siguroi një platformë legjitime nga e cila do të shpjegonte situatën ashtu siç ishte në Kosovë dhe nga pikëpamja historike shqiptare. Do të fliste dhe do të mbronte të drejtat e shqiptarëve në mënyrën e tij të qetë, por bindëse, me bashkëbiseduesit e tij në nivelet më të larta politike dhe diplomatike kombëtare dhe ndërkombëtare. Sidomos nga miqtë e kombit shqiptar, Dr. Rugova shikohej si një zëdhënës i denjë dhe mbrojtës i besueshëm i interesave të shqiptarëve. Zëri i tij dëgjohej dhe respektohej. Me këdo takohej, bënte miq për veten dhe për kauzën e të drejtave të shqiptarëve. Ai nuk kishte një personalitet kërcënues dhe i shpjegonte gjërat me fakte. Ish-presidenti amerikan Bill Klinton, protagonisti kryesor i fushatës për të siguruar mbështetjen ndërkombëtare për shpëtimin e shqiptarëve të Kosovës nga terrori i Serbisë, ka pohuar se, “Si askush tjetër, Dr. Ibrahim Rugova e shpjegonte çështjen shqiptare nga pikëpamja historike dhe njerëzore”. “Nuk kishte avokat më të mirë që të shpjegonte hallet e kombit shqiptar dhe të drejtat e tij”, ka thënë Presidenti Klinton. Ndërsa, Presidenti George W. Bush e ka kujtuar Presidentin Rugova me rastin e vdekjes, duke thënë se “Shtetet e Bashkuara humbën një mik me të vërtetë të madh, i cili siguroi gjithashtu edhe respektin e të gjithë botës për qëndrimet e tij kundër dhunës”.

 Për më tepër, Dr. Ibrahim Rugova, si askush më parë ose më vonë, fitoi besimin dhe mbështetjen e pa kushte të komunitetit shqiptaro-amerikan.  Pothuaj pa dallim feje krahinash dhe pa marrë parasysh bindjet politike. Si rrjedhim mobilizoi shqiptaro-amerikanët që të shëndërroheshin në një lëvizje lobuese të fortë e historike – e pa parë deri atëherë – në përpjekjet ushtarake dhe diplomatike për çlirimin dhe pavarësinë e Kosovës. Një lëvizje kjo e papërsëritëshme deri më sot dhe nuk besoj se do përsëritet më, në historinë e këtij komuniteti – të pakën siç duken punët sot. 

Kjo lëvizje e fuqishme lobuese është pjesë e rëndësishme e trashëgimisë së Presidentit Rugova që e ka zanafillën në atë vizitë të vitit 1989, i ftuar në Amerikë nga Kisha Katolike Shqiptare në Nju Jork, së bashku me akademikë të shquar shqiptarë nga trojet shqiptare, për të marrë pjesë në seminarin për Imzot Pjetër Bogdanin. 

 Dr. Rugova ishte i bindur se për Kombin shqiptar nuk kishte rrugë tjetër, përveç radhitjes së tij, ndershmërisht, me të drejta dhe me përgjegjësi të plota, përkrah kombeve të përparuara të Perëndimit dhe përfundimisht, si pjesë e pandarë e organizmave Euro-Atlantike.  Për të arritur këtë objektiv, ai ishte i bindur se shqiptarët kishin nevojë për të bërë miq dhe mbështetës të tyre në nivel ndërkombëtar. Ai siguroi përkrahjen e Perëndimit, e sidomos të Shteteve te Bashkuara të Amerikës, për në rrugën e bashkimit dhe të integrimit të Kombit shqiptar në organizmat euroatlantike me vendet perëndimore. Ai e kishte bërë të qartë prej fillimit se ku do të mbështetej më shumë, duke thekësuar shpeshëherë “miqësinë e përhershme midis popullit shqiptar dhe popullit amerikan”. 

Ndryshe nga klasa politike post-komuniste shqiptare, Presidenti Ibrahim Rugova ishte i vetëdijshëm për dëmet që regjimi komunist i kishte sjellë gjatë dekadave imazhit të Shqipërisë dhe shqiptarëve në radhët e miqve të vjetër të Kombit shqipta, si Shtetet e Bashkuara.  Dhe për të siguruar mbështetjen e miqve të Kombit shqiptar si Shtetet e Bashkuara, ai besonte se me shembjen e komunizmit, Kombi shqiptar duhej të ndërtonte baza të reja dhe të forta të ekzistencës së tij në shekullin XXI, mbi vlerat dhe në themelet e trashëgimisë shpirtërore, historike dhe patriotike të rilindësve të vërtetë shqiptarëve. 

Ishin këto karakteristike, cilësi, parime por edhe kultura e tij njerëzore plotë urtësi e modesti, të gërshetuara me vlerat më të mira të Kombit shqiptar, ato vlera që më në fund, e ndihmuan Dr Rugovën që të bënte miq për Kombin shqiptar dhe të sensibilizonte botën në mbështetje të të drejtave të shqiptarëve në përgjithësi në trojet autoktone në Ballkanin Perëndimor, ku kanë jetuar me shekuj.

Në këtë përvjetor të lindjes, Dr Ibrahim Rugova duhet të kujtohet gjithashtu, jo vetëm për miqtë e shumtë që i bëri Kosovës dhe shqiptarëve, anë e mbanë botës, por edhe për shembullin e tij si njeri dhe si udhëheqës shqiptar i kohërave moderne, i cili mbi të gjitha, besonte se dashuria për Kombin dhe mbrojtja e interesave kombëtare dëshmohet para botës,  duhet të jenë në përputhje me ruajtjen e nderit personal dhe emrit të mirë shqiptar, në botë.

Frank Shkreli

       Takim i Presidentit historik të Dardanisë, Dr Ibrahim Rugova me Pesidentin e Shteteve të  Bashkuara të Amerikës, Z. Bill Clinton

Autori me Dr. Ibrahim Rugovën dhe Dr. Elez Biberaj në shtëpinë e Elezit në Virginia, jo larg Washingtonit

Dr. Ibrahim Rugova, Frank Shkreli dhe Dr. Engjëll Sedaj në Kongresin e Shteteve të Bashkuara në Washington, Tetor 1989.  Ishte kjo vizita e parë dhe takimi im i parë me Presidentin e ardhëshëm të Republikës së Kosovës në Washington, por jo e fundit. (Foto ekskluzive e autorit nga vizita e parë e Dr. Ibrahim Rugovës në Washington.

Irena Kuka Dragoti/

Nga Irena Dragoti & poeti Bujar Dragoti, si memorie për fëmijët tanë, si krenari për origjinën dhe si bekim për gjakun që ju rrjedh në deje!

Ka fshatra që jetojnë si legjenda, jo sepse dikush i ka stolisur me heroizma, por sepse historia ka lënë mbi ta një peshë që vetëm dinjiteti njerëzor mund ta mbajë pa u thyer. Dragoti i Elbasanit është një nga këta vende, një fshat që e ka njohur pushtetin jo si shpresë, por si handikap; jo si zhvillim, por si shkulje rrënjësh. Në Dragot, pushteti nuk ka funksionuar si arkitekt i zhvillimit, por si “makinë disipline” që u kontrolloi edhe frymën njerëzve. Dragoti, për dekada të tëra, ka qenë laboratori i këtij kontrolli.

Si dy maska të së njëjtës zhveshje, me dy llojet e organizimit – kooperativë dhe fermë , Dragoti ia zbuloi të vërtetën lakuriqe sistemit komunist. Në këtë fshat, kolektivizimi qe një amputim (kirurgji) që synoi t’u humbiste banorëve spontanitetin dhe aftësinë për menaxhim e vendimmarrje, pa harruar edhe lirinë. Fshati punonte për një bukë, por prodhonte për një fantazmë politike që quhej “plani shtetëror”. Kooperativa ishte vendi ku lodhja nuk flinte, ndërsa ferma ishte banketi ku padrejtësia servirej si kokteil. Të dyja bashkë krijonin një simfoni dhimbjeje të shpirtit, që fatkeqësinë më të madhe kishte të parit qartë të së vërtetës. Njerëzit mbillnin të ardhmen e të tjerëve dhe korrnin mungesën e vetvetes dhe heshtjen.

Ndoshta nuk kishin çfarë humbnin po të flisnin, por a mund të jehonte zëri i banorëve të një fshati që trajtohej sikur kishte “zgjeben”? Vlera e një zone të tillë nuk ishte thjesht zë, por ndjesi. Ishte mënyra si banorët e atij fshati rrinin me veten, kur sistemi nuk kishte sy mbi ta. Ishte qetësia që ruanin pasi njihnin mirë rrënjën e tyre të brendshme, me standardet e tyre jo si mur, por si pasqyrë ku injoranca shihte veten. Njerëz që nuk u zvogëluan për t’u përshtatur, por qëndruan të pandarë e të vërtetë, pa zhurmë. Trajtuan veten me dinjitet, me vendime që nuk i shitën për miratim.

Shpesh fshatrat kanë një zemër të padukshme. Për Dragotin, ajo zemër ishte Kisha 400-vjeçare e Shën Mërisë, vendi ku fryma gjente strehë kur lodhej nga pritja, liria. Edhe pse i shpëtoi fushatës së shkatërrimit të objekteve fetare në 1967, nuk i shpëtoi dot urrejtjes së përfaqësuesve të pushtetit vendor, të cilët e lanë të degradojë deri në atë pikë sa, në fillim të viteve ’70, pasi i vodhën ikonat, pikturat dhe fronet e gdhendura të drurit, pasi shkatërruan afresket, u shemb krejt. Fshati humbi jo vetëm një trashëgimi kulturore e historike, me disa nga pikturat e vlerës së Onufrit, por edhe një dëshmi të gjallë të origjinës, qytetërimit dhe pikën e vet të gravitetit shpirtëror. Të mendosh që me gurët e saj tentuan të ndërtonin magazinat e kooperativës dhe një furrë buke që nuk mundi të lartohej kurrë, si një mallkim, kupton sa cinik ishte pushteti. Nietzsche do të thoshte se aty ku Zoti shpallet i padobishëm, sistemi pretendon të bëhet zot vetë. Në Dragot, ky zëvendësim ishte një lloj mallkimi, si një rrënjë e prerë që nuk lëshon dot bistakë të rinj. Ishte fshati që digjej për ujë në 3/4 e stinëve të vitit; ishte fshati që gjelbërimin e kishte iluzion, mes arave të misrit e duhanit. Ishte fshati që ia thanë burimin kryesor drejt së shkuarës. Dëshmi e saj sot janë vetëm disa lisa dhe kujtime të trashëguara nga më të moshuarit.

Ishte një kishë e stilit bizantin, në formë katrore, me dy hyrje; me afreske që lodronin në ngjyrat kuq e argjend dhe me degë hardhie me gjethe e verige të pikturuara deri në tavan, si simbol i punës dhe bollëkut. Në mure vareshin edhe piktura të bukura të Onufrit. Dhoma cilindrike e lutjeve, ku qëndronte prifti, kishte ikonën e Shën Mërisë me Krishtin në gji, brenda një rafti qelqi. Kjo kishë, veçanërisht natën e 14 gushtit, mblidhte besimtarë nga Kuçova, Berati, Lushnja, Elbasani, aq sa nuk gjeje radhë të luteshe në të. Nga foto të vitit 1945 shihet, rreth e qark kishës, një kopësht plot gjelbërim me lisa e dushqe, gjë që sot është kthyer në gojëdhënë. Një fshat me një kishë të tillë flet për një prani të konsiderueshme banorësh të krishterë. Një kishë ku ndalej Onufri e pikturonte njësoj si atë të Shpatit dhe Beratit, flet për një zonë të zhvilluar dhe me histori, një zonë që meriton investim e përkujdesje. Logjika sjell mijëra pyetje mbi asimilimin e popullsisë së krishterë dhe arsyet pse ndodhi ky asimilim. Por kjo, më shumë se detyrë e banorëve, është e historianëve dhe arkeologëve.

A duhej që historia t’i kishte mbledhur, dokumentuar dhe memorizuar këto të dhëna, si edhe të kishte regjistruar këtë kishë në listën e monumenteve të kulturës? Mendoj se po. Sa “haraçe” duhet të paguajë ende ky fshat për të mos u zhdukur nga memoria kombëtare? Disa studime mbi zonën e Shpatit tregojnë se edhe Dragoti, pra banorët e tij, rezistuan gjatë për të mos ndërruar fenë apo braktisur fshatin për t’i shpëtuar së parës, sidomos pas luftës ruso–turke 1768–1774 dhe kryengritjes greke të vitit 1770, kur presioni mbi krishtërimin u rrit ndjeshëm. Ndodhi që nga ky presion, më 1724, në Dragot të Dumresë u islamizuan shumë familje të krishtera dhe disa prej tyre braktisën fshatin për ta shmangur. Prej qëndresës pati, sigurisht, edhe therorë. Ndodhi që më 1889 Hoxhë Jonuz Efendiu, Mytesarif i Elbasanit, të bënte reprezalje ndaj fshatrave të krishterë duke burgosur edhe krerë të tyre, dhe ia doli të minimizonte listën e të krishterëve, por jo frymën e krishtërimit. Edhe pse në fshat mbetën pak familje të krishtera, respekti dhe kujdesi për kishën ishte më i madh se më parë. U largua kambana, u vodh Shën Mëria, por nuk u largua jehona dhe lutjet në emër të saj. Shumë prej të moshuarve thonë se ky ishte çasti kur fshati nisi të zbresë në hije, si një pemë që po humbte ujin e brendshëm.

E megjithatë, do apo nuk do historia, ajo kishë mbetet dëshmia e lashtësisë së këtij fshati, bashkë me gojëdhënat si ajo e Kroit të Vashës, e Gjolit të Priftit dhe shumë toponime e relike të gjetura. Pas viteve ’90, Dragoti, një fshat me pamje të bukur nga Mali i Tomorrit, me lartësi të admirueshme mbi nivelin e detit, që i jepte mundësi të zotëronte këndin e të parit në sipërfaqe të gjerë, nuk u ndëshkua më nga një regjim, por nga një plagë më e keqe: harresa dhe largimi. Premtimet ndaj tij u hapën si porta të mëdha, por fshati mbeti si një fotografi e zbehur. Rrugët degraduan, uji nuk përmbushi kurrë nevojat e banorëve, shtëpitë u rralluan, pleqtë u bënë rojtarë të vetmisë. Dhe megjithatë, brenda kësaj heshtjeje, historia vazhdoi të jetojë, sepse, siç thoshte Paul Ricoeur, “kujtesa është mënyra si koha mban përgjegjësi për vetveten”.

Vitet 2009–2013 ndezën një dritë jeshile për pyllëzimin, por asgjë për trashëgiminë kulturore. Pas kësaj periudhe, Dragoti u bë një vend ku dheu i kuq dhe kodrat flasin për ata që nuk janë më, dinë një për një emrat e të përndjekurve, historitë dhe dhimbjet e tyre, ku ajri mban aromën e një kohe kur njeriu ishte i varfër, por krenar dhe altruist.

Dhe pastaj vijnë fëmijët tanë, gjenerata e re që nuk e ka jetuar atë dhimbje, por e ka ndjerë në shkretinë e fshatit, në bisedat e më të vjetërve, në fatin e sa e sa të afërmve të tyre, ndoshta edhe në ëndrrat tona përgjysmë. Si trashëgimtarë të një identiteti të thellë, ata shkelin rrugët e këtij fshati jo si turistë të historisë, por si fytyrë e një epoke pa mllef e pa fajin e së shkuarës. Ata kthehen të ndiejnë aromën e origjinës që nuk e prodhon asnjë qytet, rrokaqiej apo botë moderne, duke kuptuar se krenaria është më e rëndësishme se komoditeti. Si fshati që mban brenda një filozofie të tërë, në Dragot takon gjithë filozofinë e njeriut: luftën me pushtetin, përpjekjen për të ruajtur lirinë, betejën midis së shenjtës dhe së përkohshmes, dhe qëndrueshmërinë e kujtesës. Por mbi të gjitha, Dragoti është dëshmi se historia nuk është gjithmonë në librat e mëdhenj, pasi diku, për miliona arsye, është fshirë aq shumë ose nuk është regjistruar kurrë, sikur asimilimi i fakteve do ta zhdukte këtë fshat krejt nga harta, kur edhe kuptimi i emrit të tij është kaq domethënës: forcë dhe rezistencë.

Ai jeton në një copë dheu të djegur, në një kambanë të shkulur, në një rezistencë që nuk u dorëzua—si një provë e fortë se edhe në persekutim, njeriu mund të ruajë një dritë që s’e fik dot asnjë sistem!

Dr. Neli Naço/

Lulet e Verës botuar më 1890 në Bukuresht, është përmbledhja e Naim Frashërit e cila është quajtur si një përmbledhje e cila solli dhe modernizoi lirikën shqipe, solli një modernistet në poetikën e poezisë shqipe. Naim Frashëri poeti i cili i kushton vëmendjen emancipimit të botës shqiptare, e mbush veprën e tij me humanizmin e munguar, e shton në doza të mëdha butësinë që shqiptarit i ka munguar prej shekujsh, me Lulet e Verës përpiqet të bëjë hapin e madh dhe vendimtar: të krijojë një vepër eprore të lirikës shqipe. Një nga veprat që përjetësisht do të mbetet si monumenti më i rëndësishëm i lirikës, sepse është i pari monument; sepse nuk është vetëm i pari, por është edhe volumi më pretendioz në atë çka sjell në konceptimin lirik të veprës: sepse është i lirshëm siç duhet të jetë një vepër e hapur poetike; sepse është i hapur ndaj mendimit dhe meditimit njerëzor; sepse është volumi perfekt i cili sjell atë çka është vërtet shqiptare në mënyrën më të harmonishme që poezia shqipe ka njohur deri atëherë. Sepse është i hapur ndaj mendimit dhe memorjes dhe nuk paragjykon askënd. Emancipimi i tij është aq i plotë sa duket sikur koha nuk ia ul vlerat, por e lartëson për vlera të mëdha që do të mbeten të patjetërsueshme në gjithë historinë e shkrimit shqip.

Në përgjithësi poezia e tij, vepra e tij, thellohet në ideologjinë e “fortë” kombëtare. Luan Topçiu e ka përcaktuar kështu: “Naim Frashëri përbën një personalitet që krijoi një epokë si një dishepull i Rilindjes sonë kombëtare, një çelës i udhëve të letërsisë shqipe: krijuesi më në zë i letërsisë artistike shqipe, krijues i gjuhës kombëtare, vendosës i kufijve shpirtërorë të shqiptarëve, krijues i “matricës stilistike shqiptare”, krijues i “horizontit hapësinor inkoshient kombëtar”. Që në fillim duhet thënë se poezia e klasikut të madh shqiptar nuk ka qenë vetëm vepra e një shërbyesi romantik të frymëzimit, por e një artisti të ftilluar, një misionari, “një apostulli të shqiptarizmës”, një krijuesi të poetikës në kuptimin modern të fjalës.”

Lulet e Verës është vëllimi që qëndron në kurorën e krijimtarisë së lirikës shqiptare, është pikërisht vëllimi që krijon në krye sepse përpiqet të ndryshojë një raport i cili në vëllimin e gjithë literaturës kombëtare të Rilindjes është thuajse dukshëm i vërejtur: aty ideali lirik është markuar më së shumti prej idealit atdhetar, ai përbën bazën e shprehjes lirike dhe format e shfaqjes janë të plota e të qarta edhe kur janë të treguara përmes simbolikave. Lulet e Verës në fakt përbën përpjekjen për ringritjen filozofike të lirikës brenda veprës së Naimit, për ringritjen e idealit lirik në një përpjekje tërësisht të re, për të krijuar kufirin e ri të lirikës shqipe, ku ideologjia më së shumti nuk është një formë e artikuluar me një fuqi madhore, por kësaj here është e filtruar përmes mesazheve thellësisht lirike, përmes mesazheve filozofike e teologjike dhe format e shprehjes së patriotizmës së drejtpërdrejtë janë shumë të rralla.

Koncepti ndërtimor ku çdo poezi e vëllimit është konceptuar si një Lule është shumë sinjikativ, shkon më larg në konceptin ndërtimor filozofik edhe se e mirënjohura poemë Bagëti e Bujqësia. Nga gjithë vëllimet që Naim Frashëri ka krijuar në gjuhën shqipe Lulet e Verës është më i pastri, më i kthjellëti vëllim, më i lirshmi. Kjo lirikë është nga pikëpamja e mendimit dhe konceptimit meditativ (jo e formës lirike) më afër me poezinë lirike popullore, ose me lirikën filozofike e teologjike, mendimi ngrihet në majat dhe bie në humnerat e veta; krijuesi shpalos thellësitë vetanake të qenies dhe shumë pak priret nga dëshira e një patriotizme tregimtare e cila vërshon më fort në vëllimet e tjera, por këtu ka vetëm formën e njërës prej këtyre luleve të larmishme. Poezia patriotike këtu ka më tepër rolin e rritjes koloristike të vëllimit, është ngjyrë që pasuron këtë teksturë të pasur ngjyrash që krijon poeti. Në këtë kuptim ajo tingëllon krejt e natyrshme në vëllim dhe rri e patrazuar. Koncepti ideologjik është i filtruar brenda harmonisë spirituale të vëllimit. Më vjen ta quaj Lulet e Verës vëllimi më spiritual që krijon Naimin në shqip.

Kërkimi që bën Naimi është i natyrshëm. Kërkon të gjejë Jetën brenda bukurisë së Krijimit, dhe tek Krijimi të gjejë Perëndinë në forma të qashtra meditative, ku misticizmi zë një vend të parëndësishëm, por përroi i mendimeve e shpie në një racionalizëm poetik të tipit “e kërkoj, e mendoj, e gjej, pra aty është”.Poezia “Jeta” e ilustron shumë bukur këtë mendim:

Sa e dua gjithë jetën

Se atje gjej të vërtetën,

Ose

Dhe njerin’ e bagëtinë

Dhe gjithë ç’është në jetë

I dua si Perëndinë

Se ngado të këthenj sytë

Shoh atje Zotn e vërtetë

Q’është një e s’ka të dytë.

Në poezitë e vëllimit Lulet e Verës shfaqet dhe njeriu si një qenie ekzistenciale që strukur në vetvete pret fundin e vërtetë. Naimi vizaton figurën e njeriut të strukur në vetvete “me tëmbëla në duar” sic do të thoshte Lasgush Poradeci që mediton për fundin e pashmangshëm, që krahason natyrën me botën humane ku trishtimi spiritual për ikjen është i përzier me mendimin racional për pashmangshmërinë e vdekjes, ku pajtimi me të vërtetën do të jetë e vetmja zgjidhje. Aty pritja dhe dhimbja janë të përziera duke shkaktuar ndjenja që vetëm brenda qenies ekzistenciale mund të kuptohen. Frika dhe qetimi i saj, tmerri dhe ngushëllimi janë thelbi elementar i poezisë “Koh’ e shkuarë”.

Dy koncepte poetiko-filozofike na zbulohen në poezitë e e njohura “Zemëra”, dhe “Zëmëra” tek poezia e parë i ashtuquajturi panteizëm i poetit, i shtrirë kudo në poezinë e tij, është i ndërtuar nga një lloj shkallëzimi; poeti artikulon poetikisht që fuqia e Perëndisë, fuqia e krijimit që ka ajo gjendet kudo në natyrë, por vendi më i duhur ku lexohet kjo fuqi e krijimit është “zemra”. Konceptin e zemrës si fuqi prej nga buron energjia e gjejmë padyshim edhe në poezinë e Lasgush Poradecit në disa forma të ngjashme. Zemra sipas Naim Frashërit është vendi ku fuqia e Perëndisë prehet më shpesh.

“Më tepër zëmrën tënë

Atë ka për fron,

Nukë ja dëgjon zënë

Zënë s’e dëgjon.”

Sipas konceptit naimian aty ku është energjia jetësore më e fuqishme, tek vendi ku fillon artikulimi shpirtëror dhe tek vendi ku ky artikulim shpirëror mbaron (apo rikthehet) aty është dhe vendi ku fuqia e Perëndisë prehet, ose më saktë aty qëndron.

Poezia “Zëmëra” është një poezi e cila merret pikërisht me qendrën atë që prodhon mendimin dhe emocionin, qartësinë dhe ekspresivitetin. Kjo poezi është jo më për Perëndinë dhe fuqinë e saj, por për qendrën emocionale të njeriut, e konsideruar si fillesa e gjithë energjive shpirtërore prej filozofisë romantike gjermane dhe romantizmit gjerman. Është thënë qartë dhe është pranuar që lidhjet e poezisë së Naimit janë kryesisht me poezinë e romantizmit frëng, por duhet kërkuar ndonjë lidhje e poezisë së tij edhe dhe me romantizmin gjerman, dhe lidhja fillestare duhet të jetë prej dy poezive të tij të titulluara “Zemëra” dhe “Zëmëra”.

Një poezi e cila mund të quhet një vazhdim konceptual i poezisë “Zëmëra” është edhe poezia “Të vdekuritë”. Është një rikthim i poezisë në truallin kulturore bizantine, në një hapësirë mentale që krijon një lidhje të pashkëputur të të gjallit me të vdekurin. Gjithmonë kjo poezi e Naimit më ka kujtuar një rrëfim të censuruar të Mitrush Kutelit (një tregim antropologjik sipas një cilësimi që ) po me titullin “Të vdekurit”. Artikulimi i poezisë me artikulimin e prozës nuk kanë të përbashkëta formale, por të dyja krijojnë këtë lidhje e cila e shpie qenien njerrëzore në një nivel më të lartë shpirtëror dhe mistik. Mendimi për vdekjen dhe të vdekurit (e tjerë), është në thelb një mendim për qenien, ekzistencën dhe fundin e saj. Thashë më sipër se ai nëpërmjet kësaj poezie rikthehet në trojet mentale bizantine jo thjesht duke parë në mënyrë racionale se ku veproi dhe jetoi Naimi, dhe se kultura e anase dhe ajo franceze e ndikoi fort atë, por në tekstin e tij ai shpreh një mentalitet i cili është tipikisht i kësaj pjese të Ballkanit.

Unë kam shumë mallë,

Këtu më si shoh dot,

Shpreh ne i madhi Zot,

Do t’i gjenj të gjallë.

Meditimi merr forma më njerëzore kur i nënshtrohet mendimit racionalist. Dhe mendimi racionalist e pranon se mund të shkojë deri diku, por jo përtej. Mendimi i Naimit për vdekjen merr forma të tjera kur ai bëhet më racional. Tek “Një lul’ e fishkurë a një vashëz e vdekurë” mendimi për vdekjen është i dyshimtë, poeti pohon në një farë mënyre se nuk e di se cdo të ndodhë me vashëzën e vdekur.

Të linç për të vdekur prapë,

E të vdeç që prapë të linç,

Edhe kështu ver e vapë,

Gjithënjë të veç e të vinç?

Apo përjetë të shkosh,

Mosqenia të të mbulonjë,

Edhe ti jetën ta harrosh,

Dhe’ ajo ty të të harronjë?

Mendimi i Naimit në një mënyrë shumë interesante endet midis dy poleve të cilat kthehen në alternativa të krijuara nga formimi i tij midis racionalizmit dhe mistikës, pra gjetja e pyetjes se ku shkon njeriu pas vdekjes është një problem që mund të ketë këto dy zgjidhje.

Kuptimet e shumëfishta të bukurisë janë një udhëtim në ciklin poetik “Bukuria” i cili është ndërtuar me një vetëdije dhe koncept shumë të studiuar. Nuk është një grup poezish rastësore, por një ciklim i parajetës, i jetës dhe i fundjetës. Një poezi që ka në thelbin e saj gjetjen e bukurisë femërore midis formave të përjetshme të bukurisë. Dhe ndërsa jeta e njeriut vjen e venitet, bukuria ruan format e pavdekshme brenda formave të së gjallës. Poezia ku naimi ka arritur të koncentrojë mendimin e tij poetik në një formë shumë të lartë.

Ndërthurur vëllimi ka edhe një grup poezish të cilat janë të mirënjohura për shkak të artikulimit dhe koncepteve të nacionalizmit, patriotikes, shqiptares e të tjera, por ky grupim nuk përbën një gjë të panjohur tashmë.

Na intereson vëllimi Lulet e Verës si një vëllim ku Naimi bën përpjekjen madhështore për të kaluar poezinë e tij nga niveli edukativ, në nivelin estetik. Ai është në kërkim dhe hulumtim të mistikes dhe ontologjikes, ku shqyrton marrëdhëniet e bukurisë së përjetshme me bukurinë e përkohshme, ku arti e shkrin ideologjinë puritane në formën më elegante të ideologjisë për një art shqiptar me vlera universale. Sipas këtij koncepti ajo përbën një revolucion artistik, të parin revolucion artistik, në poezinë e Rilindjes Kombëtare.