Bledi Filipi

Toponimet që përmbajnë fjalën dardhë janë nga më të shpeshtat, po dhe nga më interesantet. Së pari, për rrethanën e ditur se fitonimi dardhë si një fjalë e moçme  iliro-ballkanike. Hani  e shihte edhe si fitotoporrënjë të toponimit të lashtë Dardania dhe të etnonimit  homonim dardan, -e. (Han, 2007:48)

Sipas Shkurtajt, toponimet dhe etnonimet me rrënjën dardhë apo me togfjalëshat ku ajo fjalë është element përbërës janë të përhapura gjithandej në Shqipëri, por më të dendura janë pikërisht në ato zona ku kultivohen e rriten më shumë, siç është pikërisht pjesa e trojeve verilindore të shqipes, Kosova   e më  gjerë. (Shkurtaj, 2001:85)

Edhe Demiraj thekson , se emri i fisit dardanoi  dhe i trevës së tyre Dardani mund të shpjegohen si fjalë të prejardhura nga një fjalë që ruhet në gjuhën shqipe, d.m.th. fjala dardhë.

                                                                                                                      ( Demiraj, 1988:155)

DARDHË f. Një lloj druri frutor me kokrra të ëmbla, lat. Pyrus communis sativa. Fjalë e mbarë shqipes dhe e trashëguar, me burim të diskutueshëm. Mund të lidhet me gr.αχερδος “dardhë e egër” nga një bazë ie. *ĝ  ͪ erd – shq.* ĝ  ͪ ord –(Bugge). Një lidheje tjetër mund të jetë me gruoin keltik të fjalëve : irl.vj. dardigen “gorricë”, kymr.deraen “ferrë”, nga një bazë * d ͪ orĝ ͪā (Çabej)

Dëshmohet së pari në  Kadastrën e Shkodrës (1416-1417). Rrjedhorja dardhak “ në trajtën e dardhës”, dardhëz “ një bimë barishtore”, dardhçë “dardhë e egër” (Dema).

Toponimi : Dardhë në Dibër, Korçë, Librazhd, Pukë.  (   Mayeri, 2007:114; Pedersen, 2003:57; Çabej, SF/2-1976:15Topalli, 2017: 359)

Astrit Lulushi/

Është për të ardhur keq të mendosh se sa shumë njerëz vijnë dhe largohen nga kjo botë të paditur për veten dhe për vendin në të cilin kanë jetuar. E çuditshme të mos vëzhgosh dhe të mos kujtosh jetën (shtëpinë, rrugët, gëzimet, vuajtjet),që përbëjnë bukurinë, kënaqësinë apo hidhërimin.
Megjithatë pak njerëz e njohin veten që është struktura më kurioze e botës; një tabernakull e gjallë në këmbë. Bota, nga e cila vetja u krijua dhe ushqehet, do të kishte aq shumë dobi; dhe vuajtjet, po të njiheshin, nuk do të harroheshin ose nuk do të mënjanoheshim për t’u përsëritur.
Për këtë nuk mund të dyshohet.
Bota është një bashkësi e gjërave natyrore; dhe mund të mos jetë stiluar në mënyrë të pahijshe për një më të mire. Por mjerisht sa shumë gjëra të saj i kuptojmë seriozisht, ose nuk duam t’i njohim.

XHAFER DEVA NË DRITËN E FAKTEVE TË TË SHPETUARËVE HEBREJ DHE VET SHTETIT ISRAELIT:

Propaganda serbe anti-shqiptare nuk lë guri pa lëvizur. Ata së fundi kanë tentuar të njollosin edhe storjen më unike të historisë kombëtare shqiptare, atë të shpëtimit të hebrejëve gjatë Holokaustit duke portretizuar Xhafer Deven si kolaboracionist të nazistëve. Qëllimi këtu nuk është veç Deva, por njollosja e komplet kësaj perle të historisë sonë që është unike në botë. Fillet e kësaj fushate janë në letren e Dr. Efraim Zuroff nga Simon Wiesenthal Center në Jerusalem dërguar shefit të zyrës së BE-së ne Israel, Amb. Tzantchev, të datës 8 shkurt 2022. Kushdo që e lexon letren me vëmendje e sheh se në të, historiani Zuroff, më shumë merret me kinse “gjenocidin ndaj serbëve” sesa edhe me vet hebrejtë! Kjo dëshmon se letra e tij, nëse nuk është draftuar nga mekanizmat e propagandës anti-shqiptare të Beogradit, ajo gjithësesi është influencuar tejmase. Si njeri që ka pasë fatin të punojë në stafin e Kongresistit Tom Lantos, që ka qenë hebre dhe i vetmi i mbijetuar i Holokaustit ndonjëherë i zgjedhur në Kongresin e SHBA-ve, dhe si autor i librit me titull “Shpëtimi Shqiptar i Hebrejëve Gjatë Holokaustit’ botuar në anglishte në origjinal në SHBA dhe promovuar pikërisht në Ditën Ndërkombëtare të Përkujtimit të Holokaustit në OKB më 2020, nuk munda të heshtja. Thjeshtë, në letrën time që ia kam përcjellë Dr. Zuroff-it bashkë me një kopje të librit, ia paraqes atij të paktën katër fakte kredibile që mohojnë insinjuatën e tij dhe faktojnë të vërtetën historike mbi saktësinë e storjes së shpëtimit të hebrejëve nga shqiptarët dhe për Xhafer Deven si përkrahës të shpëtimtarëve e jo nazistëve! Këto katër fakte — te gjitha të dokumentuara në librin tim — përfshijnë: — dy Rezoluta Kongresionale të Kongresit të SHBA-ve për shpëtimin e hebrejëve nga shqiptarët; — një letër origjinale nga Avner Shalev, Kryetar i Yad Vashem, Autoritetit Israelit të Përkujtimit të Martirëve dhe Heronjëve të Holokaustit; — një letër nga kryerabini i Shtetit të Israelit, Yona Matzger, ku vlerësohet lart roli i shpëtimtarëve shqiptarë të Kosovës; — një artikull prestigjiozes New York Times ku citohen hebrejë të shpëtuar nga Holokausti duke treguar për takimin e tyre me Ministrin Xhafer Deva në Tiranë dhe faktin që ai ishte mbrojtës i tyre e jo vrasës assesi (shih letren time të plotë për detaje).Prandaj, nuk do heshtim ndaj asnjë tentimi për baltosje të historisë sonë nga askush, e veçanërisht jo nga Serbia! Ka kaluar koha e portretizimit të shqiptarëve sipas dëshirës së të tjerëve. Jo më! Asnjëherë!Këtu po ua paraqes edhe tekstin e plotë të letrës sime dërguar Zuroff të përkthyer në shqip:I nderuar Dr. Zuroff,Po ju shkruaj sot në cilësinë time si ish-Deputet i Kuvendit të Republikës së Kosovës dhe si Anëtar Ekzekutiv i Bordit të Ligës Qytetare Shqiptaro-Amerikane për të shprehur brengosjen time të sinqertë në lidhje me letrën tuaj drejtuar Ambasadorit Dimiter Tzantchev, Kryesues i Delegacionit të BE-së në Shtetin e Israelit, të datës 8 shkurt 2022.Përgjerësa e vlerësoj punën tuaj prej historiani për të sjellë në dritë sa më shumë fakte për njollën e njerëzimit të njohur si Holokaust, është fatkeqësi që letra juaj në fjalë duket të jetë më shumë absorbuese ndaj propagandës historike serbe kundër shqiptarëve sesa ndaj të vërtetës dhe fakteve.Ju lutem, keni parasysh se hebrejtë e zënë nga serbët u janë dorëzuar menjëherë nazistëve, gjerësa e kundërta është e vërtetë për Kosovën dhe shqiptarët në përgjithësi. Realisht, Shqipëria është vendi i vetëm në botë që ka pasë më shumë hebrejë pas luftës sesa para saj. Secili hebre që kishte arritur të futej në Shqipëri ishte shpëtuar, dhe ata kanë mundë të arrijnë në Shqipëri kryesisht përmes ndihmës së shqiptarëve të Kosovës të cilët kishin rrezikuar jetën e vetë vetëm e vetëm që të shpëtonin hebrejtë në nevojë. Kjo storje e jashtëzakonshme e orëve më të errëta të histories njerëzore buron nga tradita e vjetër shqiptare, besa.Më saktësisht, letra juaj pretendon se Ministri i Brendshëm i Shqipërisë së asaj kohe, një shqiptar etnik nga Mitrovica, Kosovë, Xhafer Deva, ishte një bashkëpunëtor i nazistëve dhe se i njejti ishte përgjegjës për “persekutimin dhe deportimin për në kampin e përqëndrimit në Sajmiste të qindra hebrejëve.” Për një shkollar historije sic jeni ju, të bëhen akuza të tilla pa dhënë asnjë dëshmi të verifikueshme e as edhe ndonjë referencë kredibile që do të përligjnin një akuzë të tillë është thjeshtë e papranueshme.Kam shpenzuar një kohë të konsiderueshme në hulumtimin dhe përkrahjen e përpjekjeve të LQSHA-së të kryesuara nga Shirley Cloyes DioGuardi për të dokumentuar si duhet këtë storje unike të historisë shqiptare në lidhje me shpëtimin e hebrejëve, bashkë edhe me mikun tim të cmuar Lekë Rezniqi nga Shoqata e Miqësisë Kosovë-Israel, gjyshi i të cilit është nderuar me cmimin “Fisnik Ndër Kombe” për shpëtimin e qindra hebrejëve në Kosovë. Kam pasë nderin që të shërbej në stafin e Kongresistit Tom Lantos, i vetmi i shpëtuar i Holokaustit që ndonjëherë është zgjedhë në Kongresin e SHBA-ve, dhe së fundi jam autor i librit “Shpëtimi Shqiptar i Hebrejëve gjatë Holokaustit: Një storje unike e trimërisë, vet-sakrificës, dhe tolerances, e hedhur në pah nga Liga Qytetare dhe Fondacioni Shqiptaro-Amerikan,” e cila u promovua pikërisht më 27 janar 2020 në Ditën Ndërkombëtare të Përkujtimit të Holokaustit në OKB (dhe kopjen e para kisha nderin t’ia dorëzoja personalisht Sekretarit të Përgjithshëm të OKB-së, z. Guterres). Andaj, me kompetencë të plotë, ju ftoj të keni parasysh disa fakte si në vijim:- Ka dy Rezoluta Kongresionale jashtëzakonisht të rëndësishme që dokumentojnë shpëtimin e hebrejëve nga shqiptarët gjatë Holokaustit, H. Res. 812 e datës 15 nëntor 2021, e bashkëhartuar nga Kongresistët Rohrabacher (R-CA) dhe Nadler (D-NY), si dhe S. Res. 521 e datës 27 qershor 2006, e bashkëhartuar nga Senatorët Schumer (D-NY) dhe McCain (R-AZ). Teksti i plotë i këtyre rezolutave është i paraqitur në faqet 67-76 te librit tim.- Letra nga Avner Shalev, Kryetar i Yad Vashem (Autoritetit Israelit Përkujtues të Martirëve dhe Heronjëve të Holokaustit), e datës 26 nëntor 2012, adresuar Ligës Qytetare Shqiptaro-Amerikane, në të cilën vlerësohet lartë roli i shqiptarëve në shpëtimin e hebrejëve, dhe ku potencohet se me dhjetra shqiptarë janë nderuar më nderin më të lartë të shtetit të Israelit “Fisnik Ndër Kombe” për shkak të sakrifices së tyre të pashembulltë në shpëtimin e hebrejëve gjatë Holokaustit. Letra në formën e saj origjinale është e paraqitur në faqet 86-87 të librit tim.- Është edhe një letër tjetër nga Kryerabini i Shtetit të Israelit, Rabin Yona Matzger, adresuar Kongresistit Joe DioGuardi dhe znj. Shirley Cloyes DioGuardi të Ligës Qytetare Shqiptaro-Amerikane, e datës 28 nëntor 2012, në të cilët Rabini shumë kjartë lartëson përpjekjet shqiptare për shpëtimin e hebrejëve duke rikujtuar “rolin instrumental që shqiptarët në Kosovë luajtën në mbrojtjen e shpëtimin e hebrejëve në Jugosllavinë e pushtuar nga nazistët.” Edhe kjo letër në version origjinal paraqitet në faqen 88 të librit tim.- Fakti i fundit, e ndoshta edhe më i rëndësishmi, është artikulli nga Joseph Berger me titull “Dritësimi i Storjes Pak të Njohur të Shpëtimit të Hebrejëve nga Nazistët në Shqipëri,” i botuar në të përditshmen pretigjioze botërore, The New York Times, në Seksionin A, Faqen 9, të datës 19 nëntor 2013. Ja vetëm një citat i shkurtër nga ky artikull, i cili po ashtu është i paraqitur në librin tim në faqet 89-97: “Rafael Jakoel and kunati i tij shkuan në Tiranë për të takuar Ministrin e Brendshëm Xhafer Deva… Ministri u tregoi atyre listen me emrat e hebrejëve që po kërkonin gjermanët. Por, ‘besa’ ishte aq e fuqishme sa që ai nuk ua kishte dorëzuar atyre këta njerzë në listë, ka treguar Jakoel. “Përderisa ne jemi këtu, ju s’keni nevojë të brengoseni,” u kishte thënë Deva atyre, sipas Jakoel… “Por, nësë na ndodhë dicka neve, atëherë, ruajeni vetën.”Si rezultat i këtyre fakteve (unë po ju nisë një kopje të librit tim me postë), secili që nuk ka pikëpamje të një-anëshme në këtë cështje, mund të sheh shumë kjartë se Xhafer Deva nuk ka qenë bashkëpunëtor i nazistëve. Ai ka qenë përkrahës i shpëtimtarëve!Në fund, letra juaj duket të jetë më shumë e preokupuar me anën serbe të storjes (e cila po ashtu është e pasaktë). Por, si cdo historian i mirë, edhe ju besoj e dini se i vetmi shtet që ka kryer gjenocid të Ballkan është Serbia. Përzemërsisht,Faton Bislimi, PhDIsh-Deputet i Kuvendit të Republikës së Kosovës

(Esse analizë rreth romanit “Prognozë e Rezervuar” e poetes, romancieres dhe psikologes, -Ornela Agastra MULLA).

Nga Raimonda MOISIU 

Ornela Agastra Mulla prezantohet rishtas para audiencës së admiruesve, dashamirësve dhe audiencës së lexuesit të letërsisë, kësaj here jo si poete, por me risinë dhe befasinë e një romanciere bashkëkohore. 

“Prognozë e rezervuar” titullohet romani i Ornelës, dalë nga Shtëpia Botuese “EMAL” Tiranë. Libri i sapobotuar mbërriti para disa ditësh tek unë, bashkë me një autograf  të nënshkruar nga vetë autorja, autograf që tregon lidhjen e herëshme, të fortë dhe unike mes nesh, lindur, rritur dhe ecur ndër rrugët me kalldrëm të lagjes sonë, e cila quhet: “Lagja e Iljas Bej Mirahorit të Madh ose thënë ndryshe, “Lagja e Xhamisë”. Por jo vetëm kaq! Të dyja kemi qenë edhe kolege të gjuhës së huaj në shkollat e qytetit tonë të bukur, Korcës. Botimi i një vepre letrare, qoftë me poezi, roman apo me tregime është përherë nxitje, inkurajim dhe motivim për të forcuar marrëdhëniet mes njerëzvve dhe zhvillimit të intelektit individual, që ekziston midis natyrës, hyjnores dhe shpirtit njerëzor, të përcjella këto përmes rrëfimit artistik, mitikes, reales dhe mendimit filozofik, realitetit të përditshëm vëzhgues dhe analitik të cilat përcaktojnë edhe oringjinalitetin e botës sonë dhe të autores. Që në përzgjedhjen e titullit “Prognozë e rezervuar”, autorja Ornela e sfidon lexuesin dhe e bën atë ta shikojë botën ndryshe, jashtë një bote të fragmentuar në shoqëri dhe egos individuale, kundrejt të fajshmes dhe së pafajshme dhe përkundrejt botës së brendëshme e psikollogjike, përmes moralit e të vërtetës, trazimit dhe komplikimit të ndjenjave. Shkrimtarja Ornela posedon artin mbresëlënës e të rrëfyerit dhe atë të komunikimit psikologjik, depërtimit dhe ndikimit të qartshëm artistik dhe filozofik. Me titullin “Prognozë e rezervuar”, autorja nënkupton energjinë shpirtërore të monologut të ndjenjave dhe përjetimeve, flirton brenda vetes, gjendjes shpirtërore dhe koshiencës së personazheve me detajet e një rrëfimi social-bashkëkohor me bukuri artistike dhe filozofike, ajo zbërthen kontekstin e identitetit dhe mentalitetit njerëzor.   Madje Ornela nuk ngurron aspak të dekonspirojë castet e jetës social-ekonomike e kulturore të shoqërisë, si i përjeton dhe gjykon secili prej nesh, nga vjen e ku mendon të integrohesh, porse ajo interkulon me elementët tradicional të vet-dijes njerëzore, dhe kjo e lejon autoren dhe personazhet e veprës letrare të maturohen, të mësohen  dhe të rriten me realitetin e përbashkët të përvojave jetësore dhe fatet e tyre njerëzore. Ornela Agastra Mulla përdor mjeshtërisht figurat artistike dhe filozofike, thënje të mëncura dhe autorja ndërton mbi imazhin e tyre personazhet, të cilët vet-paracaktohen dhe vet-karakterizohen ndaj prezantimit intim dhe vetëdijes njerëzore. Jeta funksionon në mënyra misterioze dhe përfshin mistere të mbetura thellë forcës së dashurisë e shpirtit njerëzor, ndërsa humbja e një dashurie mund të jetë e vështirë, porse tejkalimi i të gjitha këtyre pengesave për dashurinë e vërtetë do t’ia vlente deri në fund. Autorja Ornela na rrëfen strategjinë për të jetuar e mbijetuar, dhe ajo e bën këtë lojë rrëfyese nëpërmjet të shprehurit artistik dhe filozofik, përmes mitikes, psikikes dhe reales, dhe përmes rrëfimit dhe ndjeshmërisë të realitetit e surrealitetit në të përditshmen e udhëtimit të lumtur e të trishtë të jetës. 

Është një roman bashkëkohor dhe struktura e librit është ndërtuar dhe e mirëkonceptuar në 15 –ë kapituj kronologjike, frymëzuesë e letrarë, dhe krejtësisht intelektual. Kapitujt dhe ngjarjet që zhvillohen në to, janë të koordinuara mjeshtërisht dhe ato përcillen përmes rrëfimit të personazheve kryesorë dhe personazheve  të tjerë, por që autorja i mban të lidhur edhe me lexuesin, duke na rrëfyer kështu edhe anën tjetër se dashuria është gjithmonë e dhimbëshme, e bukur dhe mëkatare me kompleksitetin e shpresës dhe krenarisë. Ornela zhbiron dhe “shfrytëzon” me ndjenjë dhe delikatesë ngjyrat e ndjenjave dhe impulsivitetin njerëzor të sfidave, fateve dhe jetës së personazheve. 

Teksa lexon secilin kapitull vemë re se gjatë rrëfimit ndjehesh tejet i/e impresionuar rreth personazheve që janë autentikë dhe sfiduesë, ndërsa rrëfimi për fatet e tyre njerëzore nga kapitulli i parë deri tek i fundit është mjaft tërheqës.   

Jerina Bogdani është një grua e bukur, e fortë, unike, dhe inteligjente me profesion mjeke kardiologe, gjithashtu ajo prezantohet edhe bija e një mjeku mjaft të njohur në vend. Jerina është heroina kryesore e romanit dhe historisë së dashurisë me Enea Danajn, me të cilin u njoh në auditorin e universitetit, e dashuronte atë dhe i besonte vetëm atij, ajo jetonte me ëndrrën që një ditë do të ishin përjetësisht bashkë! Enea Danaj një personazh liridashës, me karakter tejet njerëzor, tradicional, guximtar dhe i sinqertë, që ndjek zemrën e tij dhe respektonte të dashurën dhe të tjerët. Dashuria e Jerinës së bukur dhe Eneas, djaloshit i erdhur nga zonat rurale dhe rritur nën kujdesin mëmësor dhe në mungesë të pranisë së babait, porse dashuronte jetën dhe njerëzit, është një rrëfim i mrekullueshëm me qëndrim të fortë ideo-emocional dhe një histori njerëzore, interesante dhe intensive dashurie. Jerina dhe Enea bien thellësisht në dashuri dhe mbështesin njëri-tjetrin, edhe pse të dy e dinë se lidhja e tyre është sfidë e fortë, por ata vendosin të rrezikojnë bashkë, madje edhe duke mos u përpjekur fare, vecse kur ata e gjejnë veten të kapur në dashurinë e heshtur që lindi mes tyre. Ornela zbërthen mjeshtërisht botën e brendëshme dhe të jashtëme të cilat mbajnë lidhur lehtësisht personazhet, Jerinën dhe Enean me dobësitë dhe të mirat e tyre dhe autorja na përcjell metamorfozën e kompleksit të  emocioneve se besimi dhe shpresa janë drita jeshile për ëndrrën, mundësitë dhe alternativat që të ofron jeta, qofshin ato edhe të parëndësishme në dukje, por nëse përpiqesh t’i realizosh, hera-herës ato kanë ndikimin e tyre në të ardhmen. Përkundrazi, të padrojtur dhe të guximshëm ata i treguan gjithkujt për dashurinë e tyre, duke testuar kështu jo vetëm besimin e njëri-tjetrit, porse edhe besimin e prindërve dhe të njerëzve që i rrethonin. Autorja Ornela penelon personazhe të paharrueshme dhe sjell në vëmendje alegorinë e së kaluarës  në lidhje me të tashmen në kontekstin gjeografik dhe njerëzor historik të lidhjeve dhe marrëdhënieve njerëzore, të artit të komunikimit dhe vet-transformimit që pëson njeriu brenda vetes kur dashuron.

Romani karakterizohet nga lirizmi dhe shpalosja e ndjenjave të holla njerëzore; romancë, tradhëti dhe inteligjencë që evoluojnë brenda një kornize përgjithësisht psikike dhe reale për cështjet e kompleksitetit të identitetit, prezantimit intim dhe komplikimit të ndjenjave, për shqetësimet e personazheve të veprës nën vëmendjen letraro-artistike të autores, duke shfaqur kështu vizion e saj udhërrëfyes bashkëkohor. 

Autorja sjell në vëmendje personazhin e Rina Danajn,  si pjesa më dominante e njerëzores në roman. Ornela paraqet me hollësi karakterin e një vajzë të re, në të tetëmbëdhjetat, e bukur plot ëndrra e shpresa, porse ka lindur me problem të crregullimit kardiak, c’ka do të ndryshojë rrjedhën e jetës të Rinës, Jerinës, por edhe të prindërve të saj. 

Autorja Ornela ndërrthur fort bukur linja të ndryshme në retrospektivë dhe në kohë të cilat plotësojnë njëra tjetrën, ajo zbulon sekretin e ngjashmërisë të emrit të “Rinës”  me Jerina Bogdanin, paraqet arësyet pse Rina është në dilemë për ëndrrat e saj, si edhe ato linja që paraqesin jetën intime të personazheve brenda realitetit të kohës kur zhvillohet ngjarja, përplasjes së mentaliteteve dhe brezave. 

Ornela sjell edhe një personazh tjetër, atë të Marjana Kananit, personazh interesant, egoiste dhe me komplekse të ndërlikuara, e etur për praninë  mashkullore,  si linja më intensive dhe e rëndësishme e romanit, duke i dhënë audiencës së lexuesve edhe një arësye më tepër për ta lexuar romanin e saj. Autorja e konsideron kohën si qënje njerëzore në tokë dhe ndërton karakterin befasues të Marjanës, e cila në emër të narcizmit, përfitmit moral dhe material, të parasë, egos dhe urisë seksuale lëndon dhe sakaton dashurinë dhe shpirtin e trazuar të Eneas dhe Jerinës. E tillë është Marjana që simpatizon dhe dashuron në vetminë e saj Enea Danajn. Ajo mendon se si ta shkëpusë atë nga Jerina, dhe ta bëjë për veten e saj. Ajo fillon të shtiret dhe manipulojë në disa linja; me argëtim, romancë, tërheqjen dhe energjinë e urisë seksuale të moshës, përpos egoizmit supernatyral, trillit, tekës dhe ambicjes që e karakterizon, për ta shkëputur atë( Enean) nga Jerina Bogdani, nëna e tij dhe familja, komplekse këto të  karakterit të saj. 

Ornela na jep me inteligjencë dhe elokuencë mpleksjen e idesë së egos dhe konceptit social, moral dhe seksual, duke realizuar e potretizuar një personazh me kompleksin e emocioneve kondradiktore që e mbajnë të lidhur Marjanën dhe Enean. 

Abuzimi me seksin është përherë manipulim joshës, plot ankth, pasiguri dhe i frikësuar nga rrethanat, që do të verë në rrezik lidhjen e Eneas me Jerinën, deri në ndarjen përfundimtare të tyre. Tashmë të gjithë e dinë atë cfarë ndodhi me historinë e dashurisë mes Jerinës, Eneas dhe Marjanës, por të paktë ishin ata që dinin të vërtetën e asaj historie. Askush nuk e dinte se cfarë ndodhte brenda botës shpirtërore të Jerinës dhe Eneas, se ndarja i ndryshoi dhe u dha një mësim më tepër si të jetojnë në të ardhmen. Të dy personazhet kryesore Enea & Jerina, pësojnë ndarjen e shpirtit binjak, martesa e detyruar por aspak e dëshiruar e Eneas me Marjanën pësojnë ndryshimet e papritura  dhe të dukëshme që sjellin divorcin mes tyre dhe jetën në emigrim të Eneas dhe fëmijëve. Nga kjo martesë e kushtëzuar lindin dy krijesa tejet të dashura; Rina dhe Klejdi. 

“Prognozë e rezervuar” portretizon edhe një histori të beftë dashurie kaq të ëmbël, të sinqertëë, e maturuar dhe pozitive, sa që i kalon caqet e krijuara në atë të kaluarën ironike; njohja, dashuria dhe martesa e Jerinës me Robertin, është një histori epike dashurie që përcjell ndjesinë e vazhdimësisë së jetës dhe ekzistencës së saj mes dy realiteteve dhe forcës së shpirtit njerëzor. Por Jerina prej kohësh ka mësuar të jetë e forte, që nga dita kur Enea e braktisi dhe vdekja e papritur e Robertit, tronditi rëndë fatin e saj. Ajo vazhdoi të luftojë e të jetojë, të rrisë dhe të edukojë dy fëmijët e saj, Erikën e Dionin, me dashurinë e forcën se ata janë e vetmja mrekulli që i dhuroi Roberti, fati  dhe jeta. 

Dhe pikërisht  në përshkrimin e personazheve  realistikë me  sens të  hollë artistik-filozofik dhe delikatesë femërore  përkundrejt vëshgimit të situatave e ngjarjeve në kohë, të cilat  pasurojnë subjektin  dhe gjuhën e romanit  me ide konceptuale  dhe kreative, inteligjencë emocionale dhe shpirtërore. 

Në kreun e fundit të romanit, Ornela gjurmon alegorinë e së kaluarës me të tashmen, duke vendosur në plan të parë aromën e dashurisë së parë, brenda së cilës ajo qëndronte “e rezervuar” në heshtje, e bukur dhe krenare, dashuri që nuk mund t’i shpëtonte dot kujtimeve, që ishin më të forta se ndjenjat, këtu autorja Ornela vë në dukje të vërtetën e dashurisë dhe moralit në jetë. Ajo që është më interesante në lidhje me personazhet e tjera, të cilët pasojnë në të gjithë romanin, ata dhe autorja jetojnë me fatin njëri-tjetrit me episode krize identeti dhe fatesh njerëzore, që autorja i gërsheton ndjeshëm me pasazhet e tjera dhe bashkëbisedimet me seriozitetin e marrëdhënieve mes vedit dhe karaktereve. Ornela portretizon mjeshtërisht sfidën e mjekut të njohur dhe mjekes kardiologe Jerina Bogdani,  për të bërë më të mirën në emër të dashurisë dhe për të ruajtur dinjitetin njerëzor në një botë të pandershme e  mbytur nga pikëpyetjet ekzistencialiste  që autorja  depërton për të treguar të vërtetat, sado të fshehta të jenë ato.

Herë të thella e herë të shpenguara, kujtimet janë historia e njerëzve të zakonshëm me ambicjet morale e sociale të ndrojtura, për shërimin e botës nga “Karma” për të konturuar mendimet e thella dhe shpresat e fshehta të së ardhmes. Dhe së fundi,  Poetja, Romancierja dhe Psikologja, Ornela Agastra Mulla, me personazhet e romanit dhe fatet e tyre njerëzore do të prekin  vijën e fitorës  në  “fushëbetejën”-e  jetesës e mbijetesës, ekzistencën e dashurisë së “rezervuar” e të shumëpritur  që do t’i motivojë personazhet kryesore të qëndrojnë me këmbët në tokën e kujtimeve  të injektuara nga respekti, malli dhe me romantikën e bukur të tyre, që edhe  përcaktojnë marrëdhëniet e njeriut me to, c’ka na dekonspiron forcën e shkrimtarisë së autores dhe Prognozën e rezervuar të Jetës. 

Postcriptum

Poetja, Romancierja dhe Psikologe Ornela Agastra Mulla ka lindur dhe është rritur në qytetin e bukur juglindor të dijes, kulturës dhe serenatave, Korcës. Është vajza  e një mjeku të njohur stomatolog, dhe nëna e Ornelës ka punuar ekonomiste në një nga ndërrmarrjet industriale të qytetit. Ornela ka mbaruar studimet  për gjuhën frënge dhe ka punuar mësonjëse në qytetin e lindjes, më pas  mbaroi studimet pasuniversitare dhe u diplomua për Psikologji. Pasioni për poezinë dhe muzikën  lindi që në  fëmijëri,  duke mbuluar këndin letrar të  shkollës, në revistën “Pioneri”,   më pas në gazetën “Studenti” dhe “Drita”, dhe pjesëmarrëse në aktvitet muzikore.  Poezitë e para i ka ruajtur me kujdes të vecantë në ditarin e saj, të cilat njohën dritën e botimit në vëllimin e parë me poezi “Malli nuk ka gjumë”.  Ndërsa kësaj here Ornela prezantohet  me risinë dhe befasinë e një romanciere bashkëkohore. Aktualisht ajo jeton, punon dhe krijon në emigracion,  ekzaktësisht në qytetin Gladbeck të Gjermanisë. 

Përvecse krijimtarisë së saj letraro –artistike-muzikore,  Ornela ushtron profesionin e Psikologes pranë Zyrës së të Rinjve dhe Familjes në Bashkinë e qytetit Gladbeck, Gjermani. 

Romani “Prognozë e Rezervuar” nis me dashurinë e Eneas dhe Jerinës dhe përfundon po me dashurinë e e përjetëshme të  Eneas, sepse është dashuria ajo që të çon në lumturinë shpirtërore, atëhere kur ajo është dashuri e vërtetë dhe e sinqertë. 

Raimonda MOISIU

Author/Freelancer

Jacksonville, Florida USA

Shkurt, 2022

Gezim Zilja

Bashkë me “ Vajzë e valave” poezia “Vajza e malit” me autor Neço Mukën, hyn në kryeveprat e poezisë popullore: ajo të mahnit nga thjeshtësia me të cilën ai arrin të shprehë ardhjen e pranverës dhe botën shpirtërore të dy të rinjve në një dashuri fatale. Sa më thjesht fjalët, vargjet, figurat letrare me atë rimën e pakrahasueshme të poezisë popullore,  aq më lehtë poezia e kënga, kuptohen e bëhen një me shpirtin e njeriut. Mendoj që Neço Muka, kur krijonte këto poezi njëkohësisht i këndonte nën zë në avazin himarjot, duke menduar madje dhe grupin e këngëtarëve. Sepse jo çdo grup mund t’i këndojë këto këngë. Vështirë që grupe polifonike të mbretërisë së këngës labe, të hyjnë në sinorin e njëra-tjetrës, sidomos te ajo himarjote. Nuk është e lehtë të këndohet kënga labe në përgjithësi dhe ajo e bregdetit në veçanti. Do butësi, do ledhatim, do burrëri, do shpirt, mjeshtëri, zemër, dashuri, do zërat e gjithë zogjve këngëtarë dhe mbi të gjitha shkrirjen e  zërave në harmoni të plotë. Ndryshe nuk mund të futesh “byçyk” e të bësh eeeeee kot. Jo për gjë, po bëhesh “gazi i botës” e lebrit e mirë qeshin  e kënaqen, duke të ngacmur miqësisht. Andaj dëgjojeni këngën polifonike, shijojeni e po patët pak veshë muzike mund të bëni dhe iso. Nëse nuk janë bashkë shtatë apo trembëdhjetë himarjotë puro, kënga do të çalojë. Nuk do të vejë keq, gjithsesi por:  Mirë vete, mirë, thonë ekspertët  e këngës labe në kësi rastesh, po ja se ç’ka diçka që i mungon. Nuk e gjen dot se çfarë por ja që i mungon. Ndoshta se mungon Kristua, Katina, Eleni, … Sa për Dhimitër Varfin lere mos e nga. Nuk lind më këngëtar si ai. 

Kënga që përmenda më sipër është këngë e një dashurie të parealizuar, atje lart në male, ku pastërtia e shpirtit dhe e zemrave që dashurohen janë ende të pandotura nga “qytetërimi,” është një dashuri qiellore, absolute. Tetë vargjet e para  lajmërojnë ardhjen e stinës së rigjallërimit. Erdhi prilli shkriu bora maleve/ Mbani vesh bie këmbora majave. Më tej tepër shkurt, por plot ngjyra, poeti jep ngazëllimin dhe ndryshimin e madh që jep muaji prill, në ripërtëritjen e gjithçkaje: barit, luleve, pemëve, lëndinave, pyjeve por dhe gjithë gjallesave me kryezotin e tyre, njeriun. Ai veçon në gjithë bukurinë pranverore një çift zogjsh: Zogjtë dy nga dy jetojnë në fole/ Çajnë qiellin e shkojnë si rrufe. Por nuk është e thënë. Në këtë bukuri mahnitëse, Neço Himarjoti bën një kthesë 180 gradë: kalon në një gjendje shpirtërore krejt tjetër. I kujtohet një dashuri e madhe, e vjetër, që vazhdon, nga ato që rrojnë edhe pas vdekjes, duke u  përjetësuar në këngët e kujtimet e njerëzve. Prandaj vazhdon: Pashë një bilbil mënjanë pa një shok/Pse s’këndon po rri dhe qan, e qan me lot?/Është vajza, vajza e malit si  një yll/Si  një lule, lule majit trandafil/ Është ajo që dashurova që me koh’/ Dy tre vjet për të lëngova sa ta shoh. Nuk dihet pse djali është larguar dhe vajza e ka pritur plot tre vjet por tashmë ajo ndjen pendim, që nuk shkoi pas tij kur ai e kërkoi.Vijnë pastaj vargjet, që godasin drejt e në zemër në kundërshtim me gjithë atë bukuri të rrallë të natyrës e shkëlqimit diellor. Po ti ç’bën atje e vetmuar- pyet djaloshi- Si më harrove ashtu krejt … Përgjigja e vajzës vjen e menjëhershme,rrufe, e pastër, e fortë  që nuk le asnjë dyshim; Jo mor jo s’të kam harrua s’të harroj/ Brenda thellë e kam të shkruar, sa të rroj. Duhet të dëgjoni këngën himarjote kënduar nga bilbilat e atij vendi të bekuar, për të kuptuar sa e bukur është gjuha shqipe, sa shprehëse, në këtë rast e përcjellë me një iso hyjnore, që të çon në një botë tjetër. Edhe pse shpirti është i rënduar, mbushet plot dashuri dhe besim. Duket sikur trembëdhjetë fyej e bilbila këndojnë njëherësh; vajza që ia merr me zërin unik të bregut, hedhësi me një zë të papërsëritshëm, kthyesi me zërin grykor, gjoksin zbuluar, që gufon  nën këmishën e shkopsitur, ku isoja e tejzgjatur ( nuk hahen zërat, vete gjym, thonë ekspertët ) përcjell këngën atyre brigjeve e kodrinave të gjelbëruara, që fashitet dalëngadalë në ujrat e qeta të Jonit të kaltër.

– Ndjen gjë ti-  i thash Dem Berishës, këtu e pesëmbëdhjetë vjet të shkuara atje në tavernën e Elenit, kur grupi prej trembëdhjetë himarjotësh nën komandën e Kristo Çipës këndonte këngën e “Vajzës së Malit”. Miku im mbante iso me gojën pakëz të hapur dhe fytyrën thuajse të ngurtësuar. Ai burrë malsie mu përgjigj: – Ndjej si nuk ndjej. Më dridhet mishi. Po nuk i kuptoj dot të gjitha fjalët se më pengon isua. -Ta shpjegoj unë,- i thashë – sa të mbarojë kënga. Plot njerëz aty rrotull, të mbledhur nga të gjitha anët dëgjonin e shijonin këngëtarët dhe atë histori dashurie. – S’ka gjë vazhdoni,- thoshin plot kënaqësi. Ndërkohë shishet e verës vinin nga të gjitha anët dhe po aq shpejt boshatiseshin. Një djalë i ri, pjestar i grupit më shkeli syrin, nënqeshi e më tha ca fjalë, që nuk i harrova kurrë. – Do lagur farfalla ( gryka) professor. E do shpirti këtë të uruar verë. Ndryshe si mund të këndohet labçja? -Hë, si mbaron kënga ? më përmendi Dema. – Vajza vdes. Ishte sëmurë nga meraku për djalin. Ajo kërkoi falje dhe i la një amanet:  Por duke ikur nga jeta kam një fjal’/Dua që të di e shkreta në më fal,/N’atë varr pas disa muaj pas një vit,/Thuaj të më vend dhe mua ndonjë kryq. Miku im verior më dëgjonte me vëmendje. –Ah! Qenka histori e vërtetë !? – Po Dem e vërtetë. Dhe mbaron me vargjet: O dynja, dynja e bukur të lë shpejt/ Dhe ti djalë qofsh i lumtur me shëndet,/Lamtumirë o për jetë! Kishte kaluar me kohë mesnata. Yjet e gushtit kishin filluar të këputeshin një e nga një dhe hëna sa kishte filluar të stërpikte me argjend gjirin e Spilesë. Ndërkohë trembëdhjetë bilbilat e Himarës pasi kthenin gotën e verës me fund, shijonin mishin e pjekur dhe përgatiteshin për një këngë tjetër. Duket sikur sapo ishin kthyer fitimtarë nga një betejë. Dhe ashtu ishte: Të këndosh këngën himariote është një betejë që jo të gjithë munden ta fitojnë. Po ata djelmosha lindur e rritur nën gjelbërimin e përjetshëm, buzë Jonit të kaltër me Malet e Vetëtimës si një kurorë e bardhë mbrojtëse mbi supe, ia dolën. S’kish si të ndodhte ndryshe. Janë një: ata, kënga, trimëria dhe historia e vet Himarës me dashuritë e betejat e saj, që të mrekullojnë e të bëjnë për vete. 

Vajza e malit

Erdhi prilli shkriu bora maleve

Mbani vesh bie këmbora, majave.

Hej pranvera vera, vera sa gëzim

Këndojnë zogjtë nëpër ferra pa pushim.

Gjithë natyra ka ndryshuar dhe ndryshon

Tokë e gjithë u zbukurua , lulëzon.

Zogjtë dy nga dy jetojnë në fole,

Çajnë qiellin e shkojnë si rrufe.

Pashë një bilbil mënjanë pa një shok,

Pse s’këndon po rri dhe qan e qan me lot?

Është vajza vajza e malit si  jë yll

Si  jë lule, lule mali tranadafil

Është ajo që dashurova që me koh’

Dy tre vjet për të lëngova sa ta shoh.

“O moj vajzë kanakare ç’bën atje?

Mua më harrove fare, ç’zemër ke?”

A s’më njeh? M’harrove fare!  Ç’zemër ke?

Vajza më shikon një here, plot me lot,

Me hidhërim si në skëterre dhe më thot’:

Dashurinë s’e kam harruar, s’e harroj,

Brenda thellë e kam të shkruar, sa të rroj.

Por tre vjet që jemi ndarë gjithmonë,

Natë e ditë duke qarë e shkova kohn’.

Q‘atëherë jam e tretur, le ç’e do,

S’kam shërim me ç’më ka gjetur jo, mor jo.

Tashti unë vajta shkova shumë shpejt,

Dhe të rit’ s’e gëzova mos pyet.

Shorti im kështu më shkroi kështu qe,

Shumë shpejt më afëroi për nën dhe.

Por duke ikur nga jeta kam një fjal’,

Dua që të di e shkreta në më fal?

N’atë varr pas disa muaj pas një vit,

Thuaj të më vend dhe mua ndonjë kryq.

Tashti nëm dorën tënde dhe një here,

Mos m’harro, po më mbani në mendje kurdoherë. 

O dynja dynja e bukur të lë shpejt,

Dhe ti djalë qofsh i lumtur me shëndet!

Lamtumirë o për jetë!