Prof. Viola Isufaj/

Në një epokë të zhurmshme ku çdo gjë përshpejtohet dhe përshpejton, ku mendimi i papeshë shpesh ngutet dhe zë vendin e reflektimit të thellë, bisedat me njerëz që e jetojnë dijen si mision e si përkushtim janë gjithnjë e më të rralla – dhe më të çmuara.

Profesor Bashkim Kuçuku, një nga studiuesit më të përkushtuar të letërsisë dhe kulturës shqipe, është nga ata zëra që, pa bujë, ka ndërtuar me vite një urë të heshtur por të qëndrueshme mes Shqipërisë dhe botës, mes të kaluarës dhe të ardhmes letrare të vendit, mes mjediseve të botës shqiptare dhe brendësisë së njeriut e bashkësisë së cilës i përket.

Me një karrierë akademike të shtrirë ndër dekada, me përvojë në universitete, biblioteka dhe mjedise ndërkombëtare ku ka hulumtuar dhe me një vështrim gjithnjë të kthjellët mbi letërsinë shqipe, ai mbetet një udhërrëfyes për studentët e këdo që kërkon të kuptojë më thellë veten dhe kulturën kombëtare përmes gjuhës, fjalës dhe kujtesës.

Mbremjen e së mërkurës pata kënaqësinë dhe nderin e veçantë të promovoj dy kontribute të reja “Shprëhesi e strukturave” dhe “Ali Podrimja” -dy libra të rëndësishëm per historiografinë letrare shqiptare dhe t’i jap fjalën një prej këtyre zërave që, për shumë prej nesh, përfaqëson jo vetëm kompetencën e lartë shkencore, por edhe ndjeshmërinë në një terren jo të lehtë siç është fusha e studimeve bashkëkohore.

Bashkim Kuçuku ka qenë një zë thelbësor në ndërtimin e një vizioni modern për studimet letrare në vendin tonë. Ai është një prej atyre mendjeve që e ka ndjerë gjithmonë nevojën për ta përditësuar qasjen ndaj letërsisë, për ta parë tekstin si një organizëm të gjallë dhe të pashterrshëm. Me përkushtimin e tij shumëvjeçar pranë Fakultetit të Historisë dhe Filologjisë, me rolin e tij në ndërtimin dhe zhvillimin e lëndës “Letërsi shqipe bashkëkohore”, dhe me kontributin e veçantë dhe në institucione të tjera, ka lënë pa dyshim gjurmë të qëndrueshme dhe ka hapur shtigje për kërkimet më tej. Por ajo që e bën më të veçantë këtë moment është fakti se nuk u ndodhëm në këtë mbrëmje thjesht për të folur për një koleg. Ishim aty për të ndarë një përvojë të përbashkët, një histori bashkëpunimi dhe respekti të ndërsjellë me profesor Bashkim Kuçukun — një marrëdhënie që mbështetet në dije, në admirimin e ndërsjellë dhe në përkushtimin ndaj një ideje më të madhe se ne: atë të shërbimit ndaj gjuhës, letërsisë dhe dijes shqiptare.

E kam ndjekur udhën e tij gjatë gjithë rrugëtimit tim akademik.

Sot, me shumë kënaqësi dhe ndjenjë të thellë mirënjohjeje, mund të them se ndjekja e atij rrugëtimi, edhe pse me sfida, me intensitet, me kërkesa të larta, ka qenë një ndër zgjedhjet më të vlefshme që kam bërë, dhe përtej të gjithave, ndaj u ndieva thellësisht e nderuar në rolin e drejtueses së kësaj mbrëmjeje, të organizuar me përkushtim dhe dashuri nga Onufri, në nder të tij.

Profesor Bashkim Kuçuku, një zë i spikatur në studimin dhe kritikën letrare, në bisedën tonë u ndal në momentet kyçe të jetës akademike, në autorë që i ka dashur dhe lexuar përtej rreshtave, në botë që kalojnë përmes ndërlikimeve të historisë dhe dhimbjes, si ajo çame, në përvojat jashtë vendit që kanë ndikuar në formimin e tij, por edhe në ato brenda vetes, që e kanë shtyrë ta dojë dijen si një formë përmbushjeje.

Që në krye të herës si në leksionet e Letërsisë Shqipe Bashkëkohore, ashtu dhe në studimet më të hershme ka përcaktuar dhe argumentuar se Letërsia shqipe përfshin krijimtarinë e shkruar në Shqipërinë shtetërore, në Kosovë dhe në trojet e tjera në ish Jugosllavi, në diasporë dhe në mjedisin e arbëreshëve të Italisë e të Zarës, në Kroaci.

Kjo letërsi është shkruar në mjedise dhe në rrethana të ndryshme, nganjëherë befasuese dhe të pangjashme, të cilat kanë bërë të lindin drejtime dhe kahe të ndryshme, deri edhe të kundërta, por megjithë këtë larmi, Letërsia Shqipe është një dhe e vetme sepse:

-Është e shkruar e gjitha në gjuhën shqipe (edhe në shqipen mesjetare, në arbërisht, por gjithmonë në gjuhën shqipe). Kështu, letërsia shqipe e merr emërtimin prej gjuhës shqipe, në të cilën është shkruar.

-Pas vendosjes së gjuhës standarde (më 1972), është shkruar kryesisht sipas këtij standardi-dhe ky është një argument i vetëdijes njësuese të shkrimtarëve dhe të vetë njësisë.

-Është zhvilluar mbi trungun përbashkët të:

autorëve të saj të vjetër: Marlin Barletit, Gjon Buzukut, Pjetër Budit, Pjetër Bogdanit;

rilindësve: Jeronim de Radës, Naim Frashërit,

si edhe: Ndre Mjedës, Faik Konicës, Gjergj Fishtës,

autorëve të asaj që u quajt Letërsia moderne shqipe, e që zë fill në vitet ’30: Lasgush Poradeci, Mistrush Kuteli, Ernest Koliqi, Migjeni etj.

-dhe të tjera.

Ndërsa nga studimi i tij mbi poezinë e Ali Podrimjes po shkëpusim një fragment:

“Poezia e Ali Podrimjes është moderne (e afërt dhe e ngjashme me poezinë evroperëndimore, jo aq në botëvështrimin dhe botëpërjetimin e saj, sesa në konceptet dhe konceptimet poetike, në disa konvencione dhe në funksionet e tyre, në shprehjen poetike).

Poezia e Ali Podromjes është moderne, sepse, është metaforike, simbolike dhe eliptike. Gjuha e saj, sikurse gjuha e poezisë moderne evroperëndomore, ka një funksion paradoksal: ta shprehë mendimin dhe, njëherësh, ta fshehë atë. Në të mbizotëron vargu i lirë, më shpesh pa shenja pikësimi dhe pa shkronja të mëdha për të detyruar një lexim logjik tepër të vëmendshëm, pasi paramendohet që ato t’i vendosë vetë lexuesi.

Vargu i tij ka thyerje të jashtme, (grafike), dhe thyerje të brendshme, (të mendimit). Thyerjet e brendshme e bëjnë atë të ndryshme nga vargu tradicional që ka një sintaksë të rregullt. Ato krijojnë mospërputhje midis mendimit, sintaksës së vargut dhe paraqitjes së tij grafike që përbën edhe sintaksën e çrregulluar të poezisë moderne. Dykuptueshmëria e tyre rrit ndjeshëm dendurinë e mendimit.

Stili është i larmishem. Ai kalon prej stilit nominal në stilin verbal. Më i theksuar është stili verbal në të cilin përdoren shumë folje (shpreh një lëvizje të madhe të mendimit në kohë, duke i dhënë atij shtrirje të gjerë). Por ka dhe poezi me pak folje, madje pa folje të cilat i japin thellësi mendimit.

Në këtë poezi nuk mungojnë dhe një sërë figurash karakteristike të poezisë moderne evroperëndomore siç janë: ëndrra, ylli, fryma, shpirti, dritarja, qielli, pasqyra, errësira, varri, kaltria, humnera, rrënja, etja, uria, e uji, dashuria, shkretëtira, zbrazëtia, por në truallin shqiptar ato kanë marrë përgjithësisht kuptime të tjera.

Vetëm ylli-simbol i idealitetit, dritarja dhe pasqyra simbole të vështrimit dhe disa të tjera ruajnë kuptimin evroperëndomor. Mirëpo, dukuritë, gjendjet dhe rrethanat që në poezinë evroperëndimore karakterizojnë individin, në poezinë e Podrimjes janë shndërruar në gjendje dhe rrethana të bashkësisë së shqiptarëve. Prandaj, ngjashmëria me poezinë moderne është më tepër në figuracion e vjershërim”

Studiuesi Bashkim Kuçuku do të na shtjellojë se se sidomos logjikat sintaksore parasoksale deri në oksimoron përcjellin gjendjen e një bashkësie të veҫantë me fat të veҫantë dhe me mënyrën e tyre të menduarit, mënyrën e të ndjerit dhe frymimin dhe ëndrrën e tyre të tjetërllojtë. Të shfaqura në struktura poetike dytësore, ato bëjnë që edhe për marrësin shqiptar të jenë ndonjëherë jo lehtësisht të kapshme.

Psh që gjymtimi e shëmtimi janë koncepte të njohura filozofike e morale në poezisë perëndimore, ky mund të jetë një faktor lehtësues, kështu aspekti që ka bëjë me gjymtimin e identitetit njerëzor në rrafsh universal është dukshëm më i transmetueshëm në gjuhën frënge, në kontekstin francez, mirëpo ka diҫka tjetër: kjo është e keqja më e madhe që i ka ndodhur bashkësisë së cilës i përket poeti dhe asocacionet që zgjon ky rrafsh kryesor i konceptimit, dhe sidomos thukëtia që i përcjell, mbartin me vete ndërlikimin e komunikimit me lexuesin evropian. Por, megjithkëtë,thyerjet ritmike, sintaksore, grafike e pamore vijnë në mënyrë të përkryer në përkthimin në frëngjishte. Po aq e arrirë është pikëpamja tingëllimore, aq esenciale për poezinë, si dhe mënyra si vjen vegimi.

Gjithashtu, ҫdo referencë dhe veҫanërisht ҫdo aluzion që lidhet me fatin e veҫantë të një kombi, lind ndërlikime për një marrës të huaj aq për shkak të strukturave, natyrës së figurave, ironisë së pikëllimit, sesa nga simbolet zotëruese që vijnë nga një traditë shekullore shqiptare dhe nga ҫdo shenjim tjetër i ambjentit shqiptar.

poezia e Ali Podrimjes është më e përkthyera nga poezia shqipe dhe më e njohura. Ajo është përcjellë më shumë dhe më dukshëm në kulturën evropiane e përtej saj. Është përkthyer në gjuhët gjermane, italiane, polake, rumune, greke, angleze, hungareze, turke, serbokroate, sllovene, maqedonase (teksa në revista dhe antologji edhe në: spanjishte, arabishte, rusishte, suedishte, lituanishte) dhe padyshim në gjuhën frënge, ku njeh botimet më të shumta.

“Dhe dihet -na thotë ai që poetët që krijojnë ose rikrijojnë shëmbëlltyrën e shenjtëruar të kombit, fitojnë meritueshëm dafinën e poetit kombëtar.”

Vijuam më tej me çështje te tjera si studimi i Martin Camajt, strukturat e letërsisë shqipe me një vështrim të thelluar, sistematik dhe krahasues, universitetet shqiptare dhe qenia shqiptare në një botë që ndryshon parreshtur — ajo që jemi dhe si përpiqemi ta kuptojmë veten — dhe tema të tjera.

Në fund të kësaj bisede, ku fjalët vinin jo si përgjigje në një intervistë, por si gurë themeli të një ndërgjegjeje që është ndërtuar gjatë, kuptohet qartë se për profesor Bashkimin, letërsia nuk është vetëm tekst — është mënyra e të qenit në botë. Një akt i vazhdueshëm përkthimi i shpirtit në fjalë, i heshtjes në kuptim, i së shkuarës në trashëgimi.

Në një kohë kur kemi nevojë të rimësojmë dëgjimin, vëmendjen dhe durimin për të kuptuar, zëra si ai i profesor Bashkimi janë më shumë se kurrë të nevojshëm. Jo vetëm për letërsinë, por për jetën.

Në fund të kësaj bisede, mbeten shumë gjëra për t’u thënë, sepse kur flet me një studiues që është zhytur në heshtje, në tekst, në thellësinë e fjalës, çdo përgjigje bëhet një udhëtim më vete. Profesor Bashkimi nuk është vetëm një kritik letrar apo një studiues — është një lexues i ndjeshëm i jetës, i identitetit dhe i atyre hapësirave që shpesh i anashkalojmë, por që na përkufizojnë si njerëz.

Në një kohë kur ka gjithnjë e më shumë nevojë për zëra të kthjellët dhe të përkushtuar, ai mbetet një dëshmi e qetë, por e fortë, se dija e vërtetë është një akt dashurie ndaj vendit, gjuhës dhe njeriut.

Nga Keze Kozeta Zylo*/

Është magjike të ndodhesh në Librarinë “Ferguson” në Stamford, ne këtë sallë rrethuar nga libra të të gjitha zhanreve nga autorë botërorë, të përjetosh këto tituj librash që në imagjinatën time duken si Misse Bukurie si Sofia Loren, Elizabeth Taylor apo Margarita Xhepa dhe konkretisht këtu në zemër të Stamfordit, Connecticut. Antologjia me gratë poete më dha muzë, perëndeshën e frymëzimit ku poezitë e tyre janë si petalet e trëndafilta ndër fllade që sjellin qiellin e shpirtit plot dashuri ndër lexues. Penat e argjendta kultivojnë farërat që aq shumë i kanë çmuar dhe shijuar lexuesit ndër vite. Kur fillova të shkruaja ndonjë varg të thjeshtë qysh në klasën e pestë ndjeja aromën e metaforave sikur nëna ime që kultivonte farërat e luleve sidomos ato të lule mëllagave shëruese që aq shumë i ka çmuar dhe i mbillte nëpër saksi dhe avllitë me pllaka të shtruara nga mjeshtrit e kalldrëmeve. Ja kështu janë dhe poezitë në këtë antologji me lloj lloj lloj trëndafilash, me më të bukurën pasuri natyrore.

Poezinë e bukur e kam thellë në pejzat e shpirtit dhe më jep një kënaqësi estetike të paparë ashtu si shiu kur pikon dhe petalet gudulisen në lëkundje, si imazhi i Evës në kopshtin e Edenit. Pa lulet dhe gruan bota do të qe në zhdukje/ Mbushur me djaj si në botën e ferrit.

Është një antologji ku bota do të shoh dhe më bukur gratë shqiptare poete, sepse ato janë si sytë “smerald” të gjelbër, “safirë” me reflekse blu, apo të zezë të butë në të kadifejtë. Sytë e lexuesit do të zhyten si në pellgje uji të shndritshëm, kur Hëna sapo ka derdhur rrezet e saj nazike në natën me yje. Këtu krijohet mrekullia, emocioni i papërsëritshëm, sepse është depërtuese dhe zbulojnë thellësitë e fshehura në pellgje drite të lëngshme.

Bota e gruas shqiptare është akoma një univers i patreguar, një univers që e kemi për detyrë me penën tonë t’ja tregojmë botës që na rrethon këte kaleidoskop ndjenjash, ngjyrash të padukshme të shpirtit të thellë, paqësor dhe të mprehtë.

Në këtë qylym të endur aq bukur në avlemendin poetik me disa prej tyre kam lundruar në yjësitë e natës si psh në poezinë e nënë Terezës e mahnitur nga shkëlqimi i butë i dritës së shpirtit të saj nëpërmjet vargjeve: “Ki gjithmonë parasysh se lëkura krijon rrudha/ flokët bëhen të bardhë/ ditët shndërrohen në vite/ Por ato që janë të rëndësishme, nuk ndryshojnë/ forca jote dhe bindja jote nuk kanë moshë”.

Si poete e gjej vehten gati në këtë parajsë simfonike dhe ndjej përqafimin e një shenjtoreje shqiptare më e famshmja në rruzullin tokësor. Është një udhëtim poetik aromatik plot delikatesë si një drenushë e butëz mbi lëndinat e gjelbërta rrethuar me pemë si statuja Mikelanxheloje.

Ëndërroj që të propozohet një grua poete me një talent elektrik për çmimin nobël, sepse janë magji unike lirike. Natyrisht ka shumë gra poete me letërkëmbime poetësh të famshëm në botë dhe le të krijohet edhe fondi epistolar i grave shkrimtare. Ëndërroj gjithmonë të bëj vepra bamirësie jo vetëm me poezi, por dhe në realitet dhe kjo e fundit është poezia më e bukur e jetës, është rreze drite e shndritshme në renë e turbullt të dikujt. Gratë poete frymëzojnë e një prej tyre është Maya Angelou me poeemën “Gruaja Fenomenale” që thotë: Oh, jam kaq e jashtëzakonshme/ Një femër e mrekullueshme/ Jam unë/ Tani e kuptoni, se përse nuk kam nevojë të tund kokën/ të klith a të lëviz më kot/ a të flas me zë të lartë/ Nëse shihni që përmes kaloj me krenari të thellë…/ Shijomëni! E lumtur natyrisht që poezitë e mia së pari t’ja lexoj burrit tim të dashur dhe të jetë kritiku më i kualifikuar, më i fortë, më i ashpër, por në fund jemi në unison si në poezinë e Martha Rivera Garrido që shkruan: Mos u dashuro pas një gruaje që lexon/ Mos u dashuro pas një gruaje energjike, të hareshme/ të kthjellët, rebele, moskokëçarëse/ Mos të qëlloftë të dashurohesh pas një kësi gruaje/ se kur dashurohesh pas një gruaje të tillë/ në qëndroftë apo jo pranë teje, në të dashtë apo jo/ një grua të tillë, s’e harron dot më, Kurrë!

Doemos s’mund të harrohet kurrë, sepse poezia është si një kokë e bukur gruaje.

Autorja e shkrimit është shkrimtare, ish sekretare pranë Shoqatës së shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikane, autore e tetë librave, publiciste, mësuese dhe bashkëthemeluese e Shkollave Shqipe “Alba Life” Ambasador i Kombit në gjithë New York-un, Albany dhe në Online si dhe ka marrë titullin e lartë: Kalorës i Urdhrit të Flamurit nga Presidenti i Republikës së Shqipërisë.

(Kumtesë në promovimin e antologjisë “Pena e Gruas” organizuar nga Shoqata e Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë)

19 prill, 2025

Stamford, Connecticut

NGA Albert HABAZAJ/

Dritë pastë Humanistja Dritërore Nermin Vlora Falaschi, mbesa e Ismail Qemalit!

Ajo dhe i shoqi, Renzo Falaschi.

Kam pasur fatin e madh që kam qenë mik familjar i tyre. Kam qenë disa herë në shtëpinë e tyre në Romë. Atje themeluan dhe Akademinë “Iliria”. Renzo ishte ambasador i përjetshëm i Italisë. Të dy e donin shumë Vlorën e Shqipërinë, bënë aq shumë, saqë të dy prehen në Kaninë, në vendorigjinën e të parëve të Nerminit…

Dritë pastë Humanistja Dritërore Nermin Vlora Falaschi, mbesa e Ismail Qemalit!

Ajo dhe i shoqi, Renzo Falaschi.

Kam pasur fatin e madh që kam qenë mik familjar i tyre. Kam qenë disa herë në shtëpinë e tyre në Romë. Atje themeluan dhe Akademinë “Iliria”. Renzo ishte ambasador i përjetshëm i Italisë. Të dy e donin shumë Vlorën e Shqipërinë, bënë aq shumë, saqë të dy prehen në Kaninë, në vendorigjinën e të parëve të Nerminit…

Nermin Vlora Falaschi: 18.04.1921-28.11.2004. Jam i detyruar t’i pohoj këto shifra, që na tregojnë fillimin dhe përfundimin e jetës fizike të Nerminit, A-në dhe Zh-ënë e segmentit kronologjik të humanistes së madhe, që i ka, tashmë, rrënjët e pashkulura dhe frymën e emrit në Kaninë. Nermini, së bashku me Renzon (bashkëshortin e saj, i cili qe italian) prehen në Kaninë, atje ku ka eshtrat e të parëve, atje ku prehet stërgjyshi, Ismail Qemal Vlora. Edhe pse, bukuri denjësisht të admirueshme si Nermin Vlora u krijuan në këtë planet që t’i japin atij dritë. Një dritë të ngrohtë. Nermin Vlora. Një univers rrezatues. Një univers fisnik. Një akademi në lëvizje. Një zonjë e madhe dhe e bukur. Ambasadore e kombit shqiptar në botë.

Ç’të shkruaj më parë për Nermin Vlorën?! E kam njohur nga afër. Në Tiranë, në Vlorë, në Romë. Në Vlorë, në Tiranë, në Kaninë… Fatlum kam qenë. Ishin vitet Nëntëdhjetë. Filloi të ndihej një fllad lirie edhe në këto vise. Një grup intelektualësh dhe atdhetarësh u organizuan dhe krijuan në Vlorë Shoqatën Kulturore Mbarëshqiptare “Ismail Qemal Vlora” me kryetar Prof. Dr. Bardhosh Gaçe, nënkryetar i parë Petrit A.Velaj, (i flasin Mandela i Shqipërisë, se ka bërë 42 vjet burg e internim, si kundërshtar politik i regjimit të kaluar), nënkryetar Ibrahim O. Haxhiu (i biri i Osman Haxhiut të Luftës së Vlorës), sekretar i përgjithshëm Novruz Bajrami, si dhe “xhaxhi Ferati”, më i dashuri shkrimtar për fëmijë, Ferhat Çakërri, Prof As. Dr. Zeko Braho, Liljana Gjika, Skënder Beqiri, Njazi Hamzaraj, Kozma Billa dhe unë, Albert Habazaj, anëtarë kryesie. Kryetare Nderi kishim mbesën e Plakut të Bardhë të Flamurit Kombëtar, Nermin Vlora Falaschin. Sa veprimtari të bukura kulturore artistike kombëtare kemi zhvilluar. Me shpirt, me zjarr, me idealizëm. Kishim dhe dritën e ngrohtë të SAJ. Mbresëlënëse kanë qenë takimet në bibliotekën e vjetër të qytetit (sot shtëpia e Beut), në pallatin e Kulturës “Labëria”, në Teatrin “Petro Marko” etj. Ajo vinte përherë me Renzon. Kishte raste që vinte me ta dhe djali i tyre. I vetmi. Drita e syve. Roberto. Një pasdite e pashlyeshme do të ngelet në kujtesën tonë ajo e 18 Prillit 1993. Një festë kulturore. Zhvilluam veprimtarinë kulturore: “Nermin Vlora Falaschi – personalitete e shquar e kulturës shqiptare”. Fjalët e saj: “Ndjehem krenare që jam prodhim shqiptar, u shpreh mirënjohjen mësuesve të mi që më kalitën fizikisht dhe shpirtërisht për të mposhtur vështirësitë e jetës. Unë jam shqiptare, kam përçuar zërin e Shqipërisë nëpër botë dhe dua të prehem në tokën shqiptare, në Kaninën e Vlorë- toka e të parëve të mi” qe shumë emocionuese, frymëzuese, atdhetare dhe mallëngjyese për ne, deri në adhurim për atë njeri që na duhej si krijesë hyjnore. Ajo qe një shqiptare e madhe jashtë Shqipërie. Nuk qe vetëm zëri i gruas së shquar shqiptare në botë, por një identitet shqiptar kulturor dinjitoz në Europë e kudo ku ajo jetoi e punoi në funksionin profesional, pa harruar kurrë e askund misionin atdhetar. Nermin Vlora, shqiptarja e madhe me virtyte të larta, do të jetë një shembull i shkëlqyer, një rreze drite, që do të ndriçojë udhën gruas shqiptare në Shqipëri, në Kosovë, në Mal të Zi, në Maqedoni, në Greqi, në Turqi, gruas arbëreshe në Itali, shqiptarkave kudo që janë nëpër botë, për t’u përcjellë brezave jo vetëm vlerat e saj, por edhe detyrimin që kemi për kombin tonë të dashur.

Parafjalë nga mendimtaria atdhetare e Nerminit: Shkova në Itali dhe unë. Refugjat si shumë e shumë shqiptarë. Domethënë njeri ilegal, me numër, pa emër (i palegalizuar). Shumë shpejt u rrita në përgjegjësi…U bëra emigrant! Njeri me emër. Legal. Punoja. Mirë. Në L’Aquila (capoluogo di Abruzzo). Jerusalemi i Italisë (Në një trajtë tjetër). Si Qytet i Tërmetit, u njoh pas gjëmës së 6 prillit 1999. Me punë e mirësjellje, krijova respekt. Dhashë e mora mirësi. Doke. Traditë. Me sjellje qytetare. Si njerëzit. (Ndoshta po hiqja sadopak, aq sa mundesha e sa më takonte imazhin e “bishtit pas” që na kishin vënë ca nga të huajt dikur dhe, për dreq, ca nga tanët u dolën në shteg, duke i bërë iso këtij avazi të lodhur). Me Nerminin flisja shpesh, por rrallë shkoja në Romë. Kur shkova për herë të parë në apartamentin e tyre, në periferitë e qeta, magjike e me katër stinë të gjelbra, në zonën Via Gramsci, Villa Borghese, Nr.7 – jam mrekulluar dhe kam përjetuar një ndjenjë krenarie të shkallës sipërore. Jo vetëm nga mikpritja e nderimi që më bënë, sikur unë, një copë shkëmb ende i palatuar mirë e zbritur nga malet e Tërbaçit, të isha djali i tyre apo një mik i madh; jo vetëm nga biblioteka e madhe, me libra të vjetër, të rinj, të rrallë, enciklopedi, antikuarë, në gjuhën shqipe, në shumë gjuhë të botës; jo vetëm se Nermini fliste shkëlqyeshëm një gjuhë të kulluar shqipe, që vetë Naim Frashëri do ta kishte si modelin më të pastër të bukurzanimit (të shqiptimit, të tingëllimit) të shqipes; jo vetëm se Renco (i shoqi, Renzo) e kuptonte gjuhën shqipe shumë, shumë mirë dhe e fliste shqipen mirë, jo keq duke qeshur me dëlirësi; por për ç’ka do t’ju rrëfej: Sallonin e pritjes e kishin në formë drejtkëndëshi, aty te nëntëdhjetë, njëqind metër katrorë. Një parantezë. Unë, në shtëpinë time, mbaj varur në mur fotografinë e prindërve, kur kanë qenë të rinj. Fotografitë e tjera të familjarëve, të të afërmve i mbaj në album. Edhe fotografinë e vjehrrit në album e mbaj. Nuk e di si veproni ju. Kthehemi në Romë. Te Renzo. Te Nermini. Sa u futa brenda, shkëlqente salloni i bardhë e i gjatë nga harmonia e kontrasteve të gjetura. Po më shumë shkëlqente shpirti tyre. Më shkuan sytë në fund të sallonit. Përtej. Në ballë. Majtas sipër portreti i Gjergj Kastriot -Skënderbeut. Djathtas sipër portreti i Ismail Qemalit. Piktura të mëdha. Unë përjetova emocione të fuqishme krenarie, por edhe psikologjia ime (provincialitet shqiptaresk?!) s’më linte rehat. Më ngacmonte. Më gërvishte. Mirë kjo, se është Mbesa Jonë, po ky, i zoti i shtëpisë është italian. Dhe jo dosido. Elitë. Në kupolë të saj. Ambasador i përjetshëm i Italisë. Dhëndër është tek ne ai…E kështu…Por, pa më lënë të “filozofoja” gjatë, vetë Renzo, me atë të qeshurën e tij si të perëndishme më ftoi të uleshim. “Do të qeras sipas traditës tuaj, – më tha – që tani është dhe imja. Me raki Skrapari. Gëzuar!”. Tjetër surprizë e lezetshme kjo. Dhe, sikur të qe futur në trurin tim të vogël, me një zë të ngadaltë, gurgullues e me kumbim të ëmbël, nisi bisedën: “Njerëz si Ismail Qemali janë largpamës, janë pararendës të kohës: këtë e dëshmon veprimtaria e jetës së tij. Këtë e materializon plotësisht edhe peneli i kunatës sime, piktores Vera Blloshmi. Apo jo?! Shikoji me qetësi”… Portretet ishin të dallueshme që larg, deri në detaje. (Nuk i mbaj mend përmasat). Krijuar nga dashuria dhe talenti i rrallë i zonjës fisnike Vera Blloshmi Mellet, piktore shqiptare me banim në Londër (kushërira e parë e Nerminit). Më thotë Nermini, me atë zërin e ngrohtë, të kthjellët e melodioz, me një gjuhë çiltërsisht metaforike, që rridhte natyrshëm: “Vera jonë sot pushon në Kopshtin e bukur të Kujtimeve, por veprat e saj madhështore stolisin kontinentet e ndryshme. Ja shikoji vetë këto dy portrete vigane: Veshja dhe sytë e flaktë të Skënderbeut dëshmojnë heroin fitues të përhershëm me mjete të armatosur. Sytë e portretit të Ismail Qemalit kanë një veçanti të shënuar, me dukuri pa zbrazëti morale e shpirtërore, ku burimi i pashtershëm i dashurisë për Atdhe, bëjnë në këtë drejtim përçapjen kryesore të qëllimeve të jetës së tij. Jetë, ku pasqyrohet ideali i ndërgjegjshëm se pavarësia politike nuk mund të ketë jetë të gjatë, nëse nuk farkëtohet edhe autonomia ekonomike”…Më ka bërë shumë përshtypje Renzo Falaschi mbetet një rast unikal. Ai e donte shumë Nerminin. Qe e bukur nga fiziku. Nga shpirti. Nga mendimi. E nderonte shumë Ismail Qemalin, jo thjeshtë se qe gjyshi gruas së tij të dashur, por sepse plotësonte profilin e vizionarit të kohës. E vlerësonte shumë Shqipërinë, jo thjeshtë se qe vendlindja e gruas së tij të dashur, por sepse i çmonte virtytet fisnikërisht të larta dhe se në vendin e shqipeve ai gjente djepin e gjuhëve. Bëmë shumë fotografi. Me Nerminin vetëm. Me Renzon vetëm. Me të dy, si me dy urata dritërimi. Shumë nga ato fotografi (sidomos pas djegies aksidentale me gaz në apartamentin e saj) ikën bashkë me të. Kam qenë disa herë në apartamentin e tyre, sa kohë punova në Itali. Ajo banesë u bë strehëz aq e ngrohtë për atdhetarët shqiptarë, për shqiptarët emigrantë dhe refugjatë (ende të palegalizuar në ato vite) që punonin me djersën e ballit, mendonin e vepronin dhe për Shqipërinë. Ajo sakrifikoi pasurinë e saj dhe të Renzos për Akademinë “Iliria”, për çështjen shqiptare, për albanologjinë, për historinë dhe qytetërimin shqiptar. Por, ajo mori me vete xhevahiret e shpirtit, vlera të pamohueshme dhe të gjithmonshme. Iku ajo. U mbyll Dera e Madhe. Eh!… Më dha libra boll. Ndër to një revistë “Koha e jonë = Notre temps”, organi Bashkimit demokrat Shqiptar, botuar në Francë nën drejtimin e Lec Shllakut, e përkohshme Politike – Kulturore – Shoqënore, Nr.10-11-11, vjeti XXXI, Tetor – Nandor – Dhetor 1992. Me ISSN. Nermini kishte botuar shkrimin (kryeartikull): “Ismail Qemal Vlora, gjysh i gjithë Shqiptarëve”. E nis shkrimin si një romantike e zjarrtë, por me logjikën krahasimtare të kohës për vlerësimin e Veprës: “Ismail Qemali, Plaku i Vlorës, por edhe djaloshi i përhershëm i gjithë Shqiptarëve, pa dallim feje, krahine ose nënshtetësie. Atij i kishte thënë gjaku: “Shko mor shpirt shko, se kam nevojë për të rinj të çdo moshe”! Prandaj, me plot të drejt mund të themi se Ai, me të vërtetë ishte “Plaku i Vlorës”, por me iderat e tija largpamëse mund të konsiderohet si njeri i ndriçuar i ditëve tona, ku merita e vërtetë e fitores qëndron në aftësinë e bindjes, në hollësirat e diplomacisë, jo në ndeshjen e fuqive të armatosura. Ismail Qemali ishte njeri tepër i butë, tepër intelektual, për t’i zgjedhur çështjet me ndihmën e armëve: Ai kishte arritur t’i hapi Portat e Shteteve Kryesore t’Evropës me sjelljen, e kulturën dhe me diplomacinë e tij të stërholltë e largpamëse”. Në fund të atij kryeartikulli (jo vetëm se është vendosur në faqen e fillimit të revistës), Motra e Madhe na jep një këshillë të dobishme atdhetare me urtësinë karakteristike të shkrimtarisë së dalluar që përtej: “…Ismail Qemali na dhuroi një “ATDHE”. Por neve, deri më sot, nuk e kemi kuptuar vlerën e kësaj dhurate. Ne kemi bërë gabime të shumta. Le të fillojmë ta kuptojmë tani,…, meqë ai që pranon gabimin e vet, do të thotë se ka filluar të qortohet. Kështu do t’a nderojmë Gjyshin tonë të përbashkët, Ismail Qemalin dhe gjithë bashkëpunëtorët e tij. Kështu do ta sjellim në gjirin amtarë Kosovën kreshnike dhe Çamërinë e shpartalluar…”. (Shih: “Koha e jonë = Notre temps”, vep. e cit., f. 3-6). Në Bibliotekën Kombëtare të Shqipërisë janë 31 regjistrime bibliografike ku përmendet emri i Nerminit (jo vetëm si autore, por edhe si redaktore etj., apo që është shkruar për të nga të tjerët). Më shqetëson një fakt. Mungojnë librat kryesorë të Nermin Vlora Falaschit në fondin e Bibliotekës më të rëndësishme të Shqipërisë. Vërtetë që ajo shumë botime i realizoi në Romë. Por ka botuar dhe në Prishtinë. Dhe në Shkup. Po në Tiranë? Pse jo?! Pará! Para!… Po ngjet si me Çomorën. E me të tjerët…Megjithatë, duhet gjetur një mekanizëm që gjithë titujt libra të botuar nga pena e Nermin Vlorës të sigurohen për pasurimin e fondit të Bibliotekës Kombëtare. Në bibliotekën personale kam opusin e veprave të humanistes shqiptare. Kam edhe mungesa. Një libër madhor i Nermin Vlora Falaschit është ai me titull “L’etrusco lingua viva” në serinë “Antiche civiltà mediterranee – II”, Bardi Editore, Roma, 1989, një monografi shkencore në me 187 faqe tekst, figura me ngjyra, grafika, shënja, alfabete, me modele në tre gjuhë italisht, anglisht dhe në frëngjisht. Përkthimin në anglisht e ka realizuar me mjeshtëri dhe aftësi Renzo Falaschi. Me një bibliografi të pasur nga studiuesit më të njohur të botës si dhe ata shqiptarë në fushat e arkeologjisë, të gjuhësisë, letërsisë, të historisë dhe të kulturës. Në kohën kur lexon librin “L’etrusco lingua viva” (“Gjuha etruske – gjuhë e gjallë”, shën. im: A.H), të bien në sy edhe pika të tjera takimi në elementet gramatikorë midis shqipes dhe etruskishtes, sidomos disa prej tyre që shqipja i ka deri diku të dallueshme nga gjuhët indoevropiane. Gjithashtu vërehet përqasje kulturore dhe afri e përbashkime antropologjike (mesdhetarë jemi), sikurse, natyrshëm, duken dhe distancat apo përveçimet antropologjike (lokalitetet e banimit), që, në fakt, vetëm një studiues i hollë i fushës mund t’i vërejë. Një libër tjetër me studime të thelluara me firmën e Nermin Vlora Falaschit është monografia “Lashtësia e gjuhës shqipe sipas dokumenteve epigrafike nga Egjeu deri në Atlantik” në serinë “Qytetërime të lashta mesdhetare – III”, Bardi Editore, Roma, 1991, me 149 faqe, vetëm në gjuhën shqipe. Në këtë lbër janë përfshirë dhe përmbledhja e transmentimeve të programit kulturor të Radio Vatikanit. Autorja ka bërë kushtim në fillim të librit: ky libër ësht uratë për bashkimin e gjithë etnive Shqiptare në vatrën e madhe evropiane”. Në librin “Shqipja çelësi i gjuhëve”, në serinë “Qytetërime të lashta mesdhetare – IV” ajo mëshon mbi metodën e karbonit C14 dhe e vështron lashtësinë e gjuhës shqipe duke krahasuar fjalët me rrënjë pellazgo – ilire (gjurmë të gjuhës të shkruar s’ka ende, shën.im – A.H) në disa gjuhë, në shqip, në italisht, në anglisht, dhe, sipas saj, gjuha shqipe ka gjyshe ilirishten. Ajo shkon më tej, duke na rrëfuer se stërgjyshe e shqipes është pellazgjishtja. Këtu ka paqartësira. Turbullira. Tis mjegulle. Biles perde. Përse mos të themi dhe derë të mbyllur të blinduar për të gërmuar thellësive retrospektive të linguistikës tonë. Mungesë guximi profesional apo pamjaftueshmëri provash? Nermini shpeshherë i vlerësonte shumë gjuhëtarët e mëdhenj Shaban Demiraj dhe Mahir Domi për diturinë e tyre, teoricienë të shquar janë – thoshte – por pse heshtin? Prakikisht kishte vërejtje. Dijet e tyre duhet t’i japin rezultatet e kërkimit. Konkrete dhe të mëdha. Dhe citonte nga Enciklopedia e Madhe Greke: “Stërgjyshërit e shqiptarëve të sotëm, kanë banuar që në pjesën më të madhe të botës që njihej aso kohë, duke zhvilluar një qytetërim shumë të rëndësishëm dhe duke ngritur vepra me vlera të jashtëzakonshme”. Nga Nouveau Petit Larousse: “PELLAZGËT, populli shumë i lashtë që banonte në periudhën parahistorike në Greqi, në Arkipelag, në brigjet e Azisë së Vogël dhe të Italisë…Në përgjithësi konsiderohet se Thrakët e lashtë, Frigët, Lidët, Karientët, ETRUSKËT, Epirotët, ILIRËT, italiotët (Sanitët dhe Oskët) dhe SHQIPTARËT E SOTËM, janë degët kryesore të Pellazgve”.

Një majë e letërsisë filozofike: Nga letërsia artistike e Nermin Vlorës dallon romani esé “E Nesërmja e Kohës” (tit. i origj.: “EX”), Shkup, “Gjon Buzuku”, 1991 me 192 faqe, i ndërtuar me 18 kapituj. Në fakt, ky është botimi i dytë në gjuhën shqipe, sepse botimi i parë shqip i tij është bërë më 1978 në Romë. Librin ma ka dhuruar vetë Nermini me autograf, më 28 Nëntor 1992, kur erdhi në Vlorë për 80-vjetorin e Pavarësisë Shqiptare. Libri çelet kështu: Një urim “E Nesërmja e Kohës” qoftë PAQË, BASHKIM, EVOLUCION Për gjithë Shqiptarët!”. Botimi i parë i romanit është bërë në italisht më 1971 në Romë. “E nesërmja e kohës” që do të thotë edhe se “Revolucioni i vërtetë është Evolucioni”, sipas autores, dëshiron t’i japë kuptim artit, filozofisë, problemeve të ndryshme të kohës. Kohë e ndërvarur nga psikologjia shoqërore, në elementet e saj më dinamike, ku, kjo e kuptuar bëhet kusht i domosdoshëm. Kohë, me prirje të shpjegojë, me ndërmjetësinë e ndjenjave, konceptin e metamorfozës së fenomeneve jetësore, duke ua përshtatur fenomeneve të mbijetesës. Në vijat e saj të mëdha, koha përfshin elementët materialë të botës dhe shfaqjet e shumanshme, kanë kuptime me baza të sakta. Arkaizmi, në faza të ndryshme, është kohë, që me ndërmjetësinë e evolucionit, materializohet në modernizëm. Modernizëm që do të konsiderohet një ditë arkaizëm, nën shtytjen e vlerave të reja, që ndryshojnë botën dhe që hapin faqe gjithnjë të reja, në konceptin e kuptimit të saj… Paralelizmi historik i nënshtrohet pa kondita këtij ligji, kurse arti shpreh hovet shpirtërore brenda dhe jashtë tij. Përmasa materiale kanalizohet në vijat e domosdoshme të kohës. Vlerat shpirtërore, megjithëse formohen në kohë, hidhen jashtë kohës në të ndjekur ato pika synimi që vetëm mendja mund t’i arrijë dhe shpirti t’i përvetësojë. Në fenomene të tilla koha mënjanohet, mendimi hidhet përpara ndaj së nesërmes së kohës, ndaj revolucionit të evolucionit. Ky roman esé, na provon, me ndërmjetësinë e protagonistit Mamot, (diplomati që udhëton me tren nga Berna në Milano) fazat e ndryshme të pjekurisë në kohë. Pjekuri, që në fazën përfundimore del me fitore mbi kohën, me anë të hovit mendimor, të evolucionit shpirtëror, synim i padyshimtë i të gjitha krijesave të botës. Mamoti, me hir, mbetet i pakufizuar në një pikë të globit, për të përfaqësuar tërë njerëzinë: rron, gabon, pëson, mëson. Nuk ka çaste në jetën e tij që vuajnë disi, nga një farë mungese emocioni, fakte që mënjanojnë monotoninë e jetës. Jetë, që për të shpërthyer në pjekurinë brendore, ka nevojë të rrojë në përmasën më të plotë të kohës. Si rrjedhim, Mamoti përballon të gjitha problemet që jeta i parashtron, matet dhe vuan me to, për to dhe në fund del me fitore. Fitorja e pjekurisë që s’kërkon viktima. Fitorja e mendimit, që ka përvetësuar relativitetin e fenomeneve të botës. Fitorja mbi kohën. Duke u marrë me këtë libër, më duket se Pacifistët e globit thonë: “Mamoti është secili prej nesh. Ne të gjithë duam të jemi si Mamoti!”. Ngjarjet mbartëse të brendisë filozofike i shkojnë për shtat si një kostum letrar e psikologjik edhe popullit shqiptar. Dhe i rrinë bukur këto “veshje” që Nermini ia dhuroi jo vetëm letrarisht. Populli ynë i lashtë, malësor, i pjekur në kohë nëpërmjet vuajtjeve, nëpërmjet mendimit, nëpërmjet evolucionit shpirtëror. Dhe, si pasojë, del në dritë se rrënjët e lashta të Mamotit mund të jenë ushqyer në tokën pjellore të Shqipërisë. Ndërkohë, kuptojmë që vetë Nermin qe një pacifiste e madhe. Pa u marrë me analizën e tekstit, mendoj se vlen t’i kujtoj lexuesit të gazetës “Tirana Observer”, që pasthënie ky roman ka shkrimin e brilantit Ernest Koliqi (që me Kutelin cilësohen bashkëthemelues të tregimit modern shqiptar). Është fjala për shkrimin e Koliqit, “LIBRA TË LEXUEM” që e bëri në respekt të botimin italisht të romanit “E nesërmja e Kohës” me titullin “Ex”, (shih: “Shejzat”, nr. 5-8, 1972). Pasi vlerëson romanin si një provë të re të talentit letrar të autores, ndër të tjera, Koliqi shkruan: “Në kët ajo derdh përvojën e jetës së vet me qëllime morale disi mâ depërtuese se përpara dhe me cenë shpehëse mâ të theksueme. Nji grumbull i larmíshëm ngjarjesh shtjellohet tue pasqyrue në kët vepër tregimtare pështjellimin e zakoneve të kësokohëshme plot turbullim. Të gjitha epizodet e rromanxit përfundojnë, të thuesh, në trishtim tue lânë mbrapa mbresa t’idhëta. Shka s’ka në 200 faqet e tij! Dashunína të lêjshme e të palêjshme, rreziqe e ndjekje, peripetína diplomatike, arratija spiunazhi, drogë edh’epshe demuese, zbritje kah vesi e nji pjese së rinís qi shmanget nga themelet e shëndoshta të traditës. Por ky varg ngjarjesh, qi të rrëmben në gjiret e jetës ultramoderne, nuk përbân veçse gërshetin e dukshëm të rromanxit dhe sherben vetëm si objekt për të gjetë thalbin e mshefun të jetës njerzore. Nën kët landë në të cilën brumi njerzuer parashtrohet i ngjeshun me tharme marrije e djallëzije, endet e padukëshme nji pëlhurë e rrastë ndiesísh qi i apin hov tregimit kah epërsít shpirtnore. Pyetje të ngashërueme qesin krye aty këtu përkitazi me fatin e njeriut qi në kët shekull tronditet nga fuqi të panjoftuna të cilat e shtyjnë me libue (aborder) në brigje përtè pushtetit të Kohës”. (Shih: Falaschi, Nermin Vlora: “E nesërmja e Kohës”, Shkup, “Gjon Buzuku”, 1991, f.188).

“Vera”, një libër i ngrohtë si mozaik ylberor: Kur isha në Itali, një pasdite dimri shkoj në Romë, i ftuar nga çifti ideal dhe idealist Falaschi. Ka qenë data 17 Shkurt 2000. Organizohej një veprimtari e madhe Akademisë Kulturale “ILIRIA”, Themeltare e së cilën qe humanistja e nderuar Nermin Vlora Falaschi. Ajo më njoftonte kur në Romë organizoheshin shqiptarët për takime kulturore, atdhetare e letrare. Shndërroheshin në festa mbarëkombëtare. Eh!.. Nermini më dhuroi një libër-album, me tekst, piktura dhe fotografi. “VERA” titullohet, është i shkruar në tri gjuhë: shqip, anglisht dhe italisht. Në Romë është botuar. Korrik 1998. Me 62 faqe të shkruara është. Vërtet s’ka shumë faqe, por ka një det me dashuri, një mal me mall. Ka mesazhe mirësie dhe bekon përkrahje yjnore. Është libër mirënjohjeje. I kushtohet të paharruarës Vera Blloshmi Mellet, vajza e vajzës së parë të themeluesit të shtetit shqiptar, piktore shumë e njohur shqiptare në Angli e me famë botërore. Autorja e çel homazhin me fjalët: “Ky album i vogël, kushtuar Verës, dëshiron të jetë urim, admirim për ata që luftojnë për Liri e Paqë, në Dardaninë fisnike. Shkruar në tri gjuhë. Në gjuhët e botës. Me gjuhë të bilbilave. Që ta marrë vesh bota. Edhe Toka. Edhe Qielli: “…fluturove buzëqeshur n’hapësirë/ hapësirën e pafund t‘kohës,/ ku vetë koha, tashmë asgjësohet…” [Qershor 1998]; “… smiling you have flown into the space,/ the infinite space of time,/ where time now fades away…”; “…sei volata sorridente nello spazio,/ spazio infinito del tempo,/ ove ormai il tempo s’annulla…”. Kush ishte Vera? Më pëlqen se Nermini na e paraqet letraisht: “Ajo ishte flladi i verës, fladë frymtarie ku brenda sajë vezullonte zejtaria e artit, me shkëndira të vazhdueshme krijimtarie dhe larmi tematike me shkallëzime poetike të ngjyrave harmonike, ku faktorë i gjithëpushtetshëm ishin sytë e personave që ajo pikturonte”. Pastaj tregon. Ka një rrëfim simpatik. Dhe interesant: “Vera dhe unë jemi rritur së bashku, si motra, ndoshta si binjake, meqë kemi plotësuar njëra tjetrën. Ajo kishte prirje për pikturë dhe i ka mbetur besnik gjatë gjithë jetës. Unë kisha talent në fushën e humanistikës. Dhe, gjatë gjithë jetës sime jam marrë e po vazhdoj të mirrem me gjuhësi dhe me interpretimin e mbishkrimeve të lashtësisë… Unë linda me 18 prill, Vera me 19 prill. Ne ishim dy veta që plotësonim njëra tjetrën. Prirjet tona të ndryshme në të gjitha fushat kanë krijuar atë afërsi shpirtërore që shprehet në heshtje. Dhe heshtja është zëri i këthjelltë i natyrës që krijon, në mënyrë të pavetdishme ndajafërsi shpirtërore. Vera dhe unë kishim krijuar nji fletore ku, në faqen e majtë gjendej nji vjershë e ime dhe, në atë të djathtën nji vizatim i Verës, në përputhje me temën e vjershës. Ishim të vogëla, 10-12 vjeçare. Njërën prej atyre vjershave: “Kënga e nji zogu”, shkolla ia dha Revistës “Diana” ku dhe u botua. Por erdhi nji ditë fatkeqe, kur fletorja me vjersha e vizatime, bashkë me të gjitha gjërat që ndodheshin në shtëpi, u tërhoqën prej shtetit, miratim i njizëshëm, meqë ata i përkisnin popullit e nuk mund të ishin pronë private: “as fletorja e dy fëmijëve që kishin bërë nji punë artistike””.

Nga rrëfimet e Nerminit: “Është një periudhë e gjatë, ku edhe jam vlerësuar me tituj si studiuese e gjuhës shqipe, duke vënë në jetë amanetin e gjyshit, që të mos reshtim për Shqipërinë. Si diplomat me përvojë, Renco studioi, hulumtoi dhe shkroi librin “Diplomacia e Ismail Qemalit”, të cilin unë e kam përkthyer në gjuhën shqipe. Tërë jetën e tij respektoi veprën e Ismail Qemalit, jo sepse ishte gjyshi im, por se admironte zgjuarsinë dhe diplomacinë e plakut të Pavarësisë, që e kishte idhull, sikur të ishte shqiptar”. Ky fakt na ngelet në mendje. Nuk shlyhet kurrë: Edhe pse ishte me origjinë italiane, Renco ishte i mahnitur pas historisë shqiptare dhe kulturën e këtij populli. Por mbi të gjitha shkroi shumë për Ismail Qemalin. Dhe këtë e bëri jo se ishte gjyshi i bashkëshortes, por tek ky politikan pa vlerat e një strategu të madh që çoi një komb drejt pavarësisë. Por amaneti i tij i fundit tregon edhe dashurinë që shfaqi për kombin shqiptar. Flet Nermini, (ende pa ikur vetë): “M’i ka thënë me humor, për të mos ndier peshën e dhimbjes, por tani që ai nuk është më, ato duhet të vihen në jetë. Amanetin nuk e tret dheu – kemi një shprehje në shqiptarët – Çdo gjë duhet të shkojë në vend të vet. Sipas traditës italiane, Renco ka kërkuar që të digjet trupi i tij pas vdekjes dhe hiri të vendoset pranë meje kur të kaloj në përmasën tjetër. Donte që të ishim bashkë përjetësisht në Kaninë të Vlorës, vendlindjen e të parëve të mi. Unë e kam kundërshtuar djegien e trupit, por do të jetë mendimi i përbashkët me tim bir, Roberton, që është ambasador, për të vendosur e zbatuar amanetet e tij. Ajo që ndiej në këto momente është dhimbja për humbjen e tim shoqi”. Shumë njerëzore, shumë familjare, shumë e vërtetë. Mallëngjyese. Shumë! Renzo Falaschi e la amanet që të prehej në tokën shqiptare në Kaninë të Vlorës. Djali i tyre Roberto pruri një vazo simbolike me hirin e babait italian Renzos dhe të nënës së tij shqiptare Nermin. Qe data 6 Korrik 2005, kur në varrezat e qytezës së Kaninës erdhi vazoja me hirin e dy të ndjerëve dritërues. Dhe atje pushojnë të dy si meteorë dashurie, lirie, diturie dhe mirësie, nën hijen e gjelbër dhe paqësore të ullinjve mbi Vlorë.

Dy fjalë jetëshkrimore: Sinqerisht duam të shkruajmë e të shkruajmë pafundësisht për veprën e madhe që bëri dhe që la Nermini, se qenë e ngelen visare. “Gjeologët” e letrave bëjnë mirë ta piketojnë si duhet veprën letrare dhe studimore të Nerminit. Megjithatë, kërkohet të bëjmë dhe një jetëshkrim të vogël të Motrës së Madhe Nermin Vlora. U lind më 18 prill 1921 në Tiranë, ku mori dhe mësimet e para në shkollën “Motrat Qiriazi”, dhe të mesmet po ashtu në Tiranë, në Institutin “Nëna Mbretëreshë”. Që nga mosha e re Nermin Vlora tregoi prirje për t’u marrë me krijimtari. Siç e pohon dhe vetë, ka filluar të shkruajë vjersha qysh në moshë shumë të re, në vitet ’31 – 32 të shek.XX. Gjatë shkollës së mesme përktheu vjersha nga gjuha frënge dhe italishte në atë shqipe për emisionet e Radio Tiranës. U martua me diplomatin italian Renzo Falaschi (Renco Falaski) dhe shkoi në Itali. Studio shkencat juridike në Siena (Toskana). E pajisur me dituri të thellë u dha pas krijimtarisë letrare dhe asaj shkencore. Në këtë drejtim, përveç gjuhës shqipe, e ndihmuan edhe gjuhët: italiane, frënge, angleze, spanjolle, greke, turke që i fliste dhe i shkruante bukur. Ligjëroi në shumë universitete të botës: Angli, Portugali, SHBA, Ugandë, Kolombi, Kinë, Çekosllovaki, Kosovë etj. Fushat e interesimeve të saj, përveç asaj shkencore, shtrihen edhe në atë letrare, historike, arkeologjike, linguistike, pra në lëmin e pasur të humanistikës. Disa nga veprat e saj janë përkthyer janë përkthyer edhe Lisbonë, Bogota, etj. Kontributet e saj shënohen në fushën e letërsisë për llojet e romanit, të poezisë, të esesë dhe të reportazhit, udhëpërshkrimeve. Gjithashtu ka lënë gjurmë të dukshme dhe në shkencën e re të Antrolologjisë Kulturore. Ka botuar mbi 30 libra, midis të tjerash: “Zotërues i kohës” (1967), “Nga gjysmëhëna tek hëna” (1973), “Momente kolombiane” (1979) – poezi; “Udhëkryqi” (1968), “E Nesërmja e Kohës” (1971), “Gjurmë gjaku” (1974), “Lejleku kokartë” (1976) – romane; “Kina” (1972) – udhëpërshkrime; “Bashkësia dhe autonomia” (1973) “Konsiderime mbi civilizimin Çibça” (1979), “Pellazgët, Ilirët, Etruskët, Shqiptarët (1984), “Etruskishtja gjuhë e gjallë” (1989) – studime; përktheu nga anglishtja në shqip “Kujtimet e Qemalit” (1974), ndërsa nga italishtja librin “Ismail Bej Vlora”(1985). Gjithashtu nga anglishtja në italisht nermin Vlora ka përkthyer librin “Ismail Kemal Vlora e l’Indipedenza dell’Albania 1912 Memorie” (Ismail Qemal Vlora dhe Pavarësia e Shqipërisë, 1920 Kujtimet) me shtesa e plotësime historike nga Renzo Falaschi; Romë, 1992; monografi me 412 faqe. Do të shtoja që romani “Udhëkryqi”, në variantin original në italisht “Il bivio, Bolonja (1967), me 222 faqe, është një botim luksoz me lidhje të trashë, me kopertinë të, trashë, me kopertinë të realizuar nga piktorja Vera Mellet. Libri përmban edhe DVD . (S’po merremi me zbërthimin e librit, se s’do të mbaronim kollaj). Jë kontribut kulturor dhe shkencor i Nerminit është botimi trigjuhësh: shqip – “Nga etnocentrizmi në pluralizëm kulturor”; anglisht – “From ethnocentrism to cultural pluralism”; italisht – “Dall’etnocentrismo al pluralism cultural”, Bardi editore, Roma, 2000, me 220 faqe në format A4. Biblioteka e ka dhuratë me autografin e saj këtë libër me shënimin në shqip: “Profesorëve dhe nxënësve të Universitetit “Ismail Qemal Vlora’ i uroj të gjitha të mirat dhe qofshin kolonat e kombit tonë të dashur e shumë të lashtë, duke pasur si shembull veprimtarinë e atij që mban emrin e këtij tempulli të rëndësishëm. Me dashamirësi Nermin Vlora Falaschi”. Nermin Vlora ka fituar çmime të ndryshme letrare, nga të cilët më të rëndësishmit janë: laura “Honoris causa” nga Universiteti i Tuksonit (Arizona, SHBA); dy çmime nga Kryeministria e Italisë, për zhvillimin e kulturës; dekoratën “Oficial de la Orden di San Carlos”, nga qeveria e Kolumbisë për botimin e librave mbi qytetërimin e lashtë parakolumbian “ÇIBÇA” dhe për aktivitetet e ndryshme kulturore që zhvilloi në Kolumbi, gjatë pesë vjetëve që bashkëshorti i saj ishte Ambasador në Kolumbi. Etj. Gjykoj se meritojnë të përfillen nga kritika e specializuar poezitë e saj fluide, romanet historike, filozofike, shoqërore për emancipimin e gruas dhe me eksperienca udhëtimesh. I përkas atij grupi të punëtorëve të penës që mendojnë se shkrimet e librat me gjurmime mbi qytetërimet e lashta, sidomos ato për qytetërimet e lashta mesdhetare meritojnë të përfillen edhe nga studiuesit, arkeologët e antropologët tanë. Se bota i ka vlerësuar. Nermini na dëshmon, sipas saj, me prova të pakundërshtueshme, se dokumentet epigrafike të lashtësisë, nga deti Egje deri në Oqeanin Atlantik, interpretohen me anën e dialekteve të gjuhës shqipe, e cila vjen drejtpërsëdrejti nga pellazgo – ilirishtja. Do të ishte gjë e mirë për kulturën, po të formohej një komision akademik për t’i dhënë përgjigje vendimtare kësaj çështjeje kaq të rëndësishme, jo vetëm për Shqiptarët, por për kulturën botërore dhe qytetërimin në përgjithësi.

Unë jam me fat: Çdo ditë, çdo mëngjes, gjithë ditën, çdo javë, çdo muaj, gjithë vitin e vit pas viti unë përshëndetem me Nerminin. Unë jam me Nerminin. Emrin e saj e kam në ballë të bibliotekës ku punoj në Universitetin “Ismail Qemali”, Vlorë. Portretin e saj e kam sipër, djathtas mbi krye. Më jep dritë nga drita e saj. Dhe unë ua jap studentëve dhe pedagogëve të Universitetit. Çdo mëngjes më jep mirësi Hirësia e Saj. Studiuesi kosovar Hasan Hasani ka botuar monografinë: “Nermin Vlora Falaski”, Prishtinë, Shkëndija, 1992, me 118 faqe. Ndërsa shkrimtarja sentimentale dhe gazetarja rebele, e paharruara Zenepe Luka (Çekrezi), ish – kryetare e Fondacionit “Nermin Vlora Falaschi” deri sa qe gjallë ka botuar librin voluminoz “Rrëfej Nermin Vlorën. Ishim tri”, Vlorë, Triptik, 2005, me 511 faqe dhe një bllok fotografish me Nerminin pas tekstit të shtypur. Emra si Nermin Vlora zbukurojnë hijshëm letërsinë qytetare të Vlorës dhe të Shqipërisë. Dhe ullinjtë mbi Vlorë janë të bukur si sy Nermini…

Nga Rafael Floqi/

“Ulini mjaftueshëm dëshirat dhe shijet tuaja dhe bjerini shumë gjërat negative, me dritën e ditës dhe të qiellit.”

“A keni nevojë për një produkt?” pyet poetja Mary Oliver në meditimin e saj sublim mbi të jetuarit me gjallëri maksimale. “A keni nevojë për pak errësirë për t’ju drejtuar?”

Një goditje paralitike i ra Walt Whitmanit (31 maj 1819–26 mars 1892) në vitin e tij të pesëdhjetë e tretë duke e lënë atë me aftësi të kufizuara të rënda. Është një lloj i veçantë errësire, të mërgosh kaq dhunshëm nga trupi i dikujt – qe një kaskadë mërgimesh, sepse e detyroi Uitmanin të linte shtëpinë e tij në Uashington, ku ishte vendosur pas punës së tij fisnike si infermier vullnetar në Luftën Civile,ku së pari e mësoi për lidhjen midis trupit dhe shpirtit në Nju Xhersi dhe të qëndronte me vëllain e tij. Prapëseprapë, ai vazhdoi të synonte dritën ndërsa dalëngadalë rifitoi lirinë trupore – një rikuperim i pjesshëm që ai ia atribuonte tërësisht të qenit “çdo ditë në ajër të hapur”, mes pemëve dhe nën yje.”

Por ndërsa trupi i tij u shërua, përvoja i ishte ngulitur përgjithmonë mendjen e tij me një vetëdije të re. Ashtu si të gjitha penelatat tona të papritura me vdekshmërinë, goditja kishte futur në prehrin e tij një libër dhe kërkoi që ai të jepte llogari për jetën e tij – për atë se kush është, çfarë përfaqëson, çfarë ka bërë për botën dhe si dëshiron të mbahet mend prej saj. Ndërsa natyra e ushqeu atë me përqafimin e saj në jetë, Whitman e gjeti veten duke reflektuar mbi çështjet më elementare të ekzistencës – çfarë e bën një jetë me vlerë, të vlefshme për t’u kujtuar? Ai i regjistroi këto reflektime në Ditët e Shembullit (biblioteka publike) – me njё koleksioni sublim të fragmenteve të prozës, letrave dhe shënimeve në ditar që na dhanë emocionet e Whitman-it mbi urtësinë e pemëve dhe muzikën si shprehja më e thellë e natyrës.

Duke i shkruar një miku gjerman në ditëlindjen e tij të gjashtëdhjetë e katërt, dhjetë vjet pas infarktit paralitik, Whitmani reflektoi se çfarë i kanë mësuar kufizimet e të jetuarit në një trup me aftësi të kufizuara për kuptimin e një jete të plotë:

“Nga sot hyj në vitin tim të 64-të. Paraliza që më preku për herë të parë gati dhjetë vjet më parë, ka mbetur qysh atëherë, po me ecuri të ndryshme – duket se është qetësuar në heshtje dhe ndoshta do të vazhdojë. Lodhem lehtë, jam shumë i ngathët, nuk mund të eci larg; por shpirtrat e mi janë të klasit të parë. Unë shkoj në publik pothuajse çdo ditë – herë pas here bëj udhëtime të gjata, me hekurudhë ose varkë, qindra milje – jetoj kryesisht në ajër të hapur – jam i pjekur nga dielli dhe i fortë, (peshoj 190 paund) – por vazhdoj aktivitetin dhe interesin tim për jetën, njerëzit, përparimin dhe pyetjet e ditës. Rreth dy të tretat e rasteve jam mjaft rehat. Mentaliteti që kam pasur njëherë mbetet krejtësisht i paprekur; ndonëse fizikisht jam gjysmë paralitik, dhe ka të ngjarë të mbetem i tillë, sa të jem gjallë. Por qëllimi kryesor i jetës sime duket se është arritur – unë kam miqtë më të përkushtuar dhe më të zjarrtë, dhe të afërm të dashur ndërsa armiqtë nuk i llogarit fare.

Mbi të gjitha, megjithatë, Whitman-i gjeti vitalitet në botën natyrore – në atë që ai e quajti në mënyrë poetike “ekuilibri forcues dhe gjallërues i natyrës konkrete, e vetmja mbështetje e përhershme për mendjen e librit ose të jetës njerëzore”. Duke parë atë që më së shumti e ndihmoi të kthehej në jetë pas goditjes në tru, Whitman i bëri jehonë urtësisë së Senekës për kalibrimin e pritjeve tona për kënaqësi dhe shkroi:

“Është mashtrim, sipas mendimit tim, që të zvogëloni dëshirat dhe shijet tuaja, dhe të krijoni më shumë nga ato negativet, nga drita e ditës dhe qielli.

Pasi të keni shteruar atë që ka në biznes, politikë, kënaqësi, dashuri, e kështu me radhë keni zbuluar se asnjë nga këto nuk ju kënaq përfundimisht, apo nuk ju vesh përgjithmonë, atëherë çfarë mbetet? Natyra mbetet; për të nxjerrë nga skutat e rrepta të tyre, afinitetet e një burri ose gruaje me ajrin e hapur, pemët, fushat, ndryshimet e stinëve – diellin e ditës dhe yjet e qiellit natën.

Mostrat e ditës mbeten një lloj bible laike për qenien njerëzore që mendon dhe ndjen. Plotësojeni këtë fragment të veçantë me ëndrrën e Dostojevskit për kuptimin e jetës, të Tolstoit për gjetjen e kuptimit kur jeta duket e pakuptimtë dhe gjeniun e harruar të Alice James motrës së shkëlqyer e William dhe Henry James – se si të jetosh plotësisht ndërsa vdes, pastaj rivizitoje Whitman-in dhe pse letërsia është thelbësore për demokracinë dhe këshillat e tij të përjetshme për të jetuar një jetë plot gjallëri.

Prof. dr. Bardhosh Gaçe/

Në jetën dhe kulturën që zakonisht përcjell botën e librave, ardhja në duart e lexuesit të një libri të ri është një ngjarje e mirë. Është një ngjarje për arsyen më të thjeshtë, për shkakun e një prurjeje artistike të re, një personazhi apo personazhesh të rinj, për arsyen e një ngjarjeje dhe subjekti ndryshe nga të tjerët dhe një komunikimi të ri. Çdo libër i botuar dhe vënë në dorën e lexuesit është një komunikim i ri, d.m.th. një zbulesë shumë shtresore dhe shumë fushësh. Një libër, veças në prozë, pleks disa raporte fondamentale, që zakonisht i mundëson letërsia artistike me dhe pa autorin.

Në vitin 2022, kur ende popujt e tërë kontinenteve po “çlodhnin” gjymtyrët nga stresi epik që reflektoi thellësisht ndërgjegjen dhe ekuilibrin njerëzor pandemia, prozatori Bujar Skëndo i ka afruar lexuesit shqiptar dhe prozës shqiptare një roman interesant, që për arsye të formës dhe strukturës përmbajtjesore, por dhe shumë elementëve të tjerë, është një prurje që zgjon një refleksion të imët hulumtues, kritik dhe konsideratë realiste të fushës. Romani, duke qenë njëri nga llojet më kompleks të prozës, ndërsa duket se lejon të “vraposh” pas ngjarjes apo subjektit, ngjan të jetë njëri nga llojet që ka një “inventar” skrupuloz në përdorimin e tyre, sado i perimetruar të jetë pasioni për të thënë shumë gjëra.

Bujar Skëndo është një emër i njohur në refleksionet elitare dhe shkencore në fushën e letërsisë, duke qenë një profil mjaft komunikues dhe prodhues mbi kritikën e arteve dramatike, një njohës i shkëlqyer i medies radiofonike, një komentues dhe një “editor” i rëndësishëm sqimatar dhe promovues idesh në periodikët brenda dhe jashtë vendit, një promovues i mendimit estetik mbi artin dhe letërsinë artistike në gazetën e njohur “Drita” dhe revistën e përmuajshme “Nëntori”, dy mediumet e njohura të letërsisë artistike dhe mendimit kritik në Shqipëri para dhe pas viteve ’90.

Gjithashtu ai është dhe një njohës i shkëlqyer i komunikimit të kulturave ndër vendet ballkanike, pasi për një kohë të caktuar ai ka shërbyer dhe në diplomaci, duke qenë ambasador i Shqipërisë në një vend me tradita të kulturës ballkanike dhe më gjerë, si Bullgaria dhe në shtetin e Izraelit.

Në këtë përvojë të rëndësishme jetësore, i specializuar për kritikë letrare, e cila e lidh atë me shumë fusha të dijes filologjike, psikologjike, letrare dhe të pedagogjisë së komunikimit dhe të hulumtimit, ardhja para lexuesit dhe veçmas të mendimit kritik të prozës, zhanrit të romanit, përbëjnë një vëmendje dhe një ngjarje në rastin fatlum të botimit të romanit të tij, i cili duket se lidhet posaçërisht me botën e thellë njerëzore. “Psherëtima e humbjes”, shpërfaq një sintagmë të lidhur në dy cepat e saj me kohën, njeriun, shpirtin njerëzor, me atë që në letërsinë e përbotshme, pavarësisht emërtimeve ka qenë natyra ekzistencialiste.

Romani “Psherëtima e humbjes”, ku siç shihet, që në fillim bie në sy përdorimi i një emri në njëjës “psherëtima”, për shkakun e natyrës tipizuese që autori mëton të reflektojë në të gjithë romanin e tij, është një libër mbi natyrën njerëzore, në kohë, rrethana, personazhe dhe ngjarje të ndryshme. I njëjtë përballë gjithë këtyre “reflektimesh”, marrëdhëniesh dhe konfliktesh është vetëm njeriu dhe qenësia e tij, të cilin e ekspozon ndaj këtyre, fryma ekzistenciale, vullneti i mbijetesës dhe tendenca hyjnore, e lashtë sa bota, për ta mundur humbjen, apo për ta bërë njeriun më të mirë përballë një fronti ligësish, vesesh, faktorësh të brendshëm dhe të jashtëm, që atë e sulmojnë që në ditën e parë të ardhjes në jetë. Ky raport fondamental shfaqet dhe në këtë roman, i cili është produkt i marrëdhënieve dhe strukturës së komunikimit mes njerëzve, pavarësisht lidhjeve mes tyre.

Romani “Psherëtima e humbjes”, i cili që në fjalën e parë të “përballjes” me lexuesin, ka një kumt, d.m.th. një shenjë a një konvencion, që nuk e shmang hamendësimin e lexuesit për një humbje, një diçka që ka humbur apo humb njeriu, për diçka që nuk mund të ribëhet, të rivijë dhe të rifitohet, dhe këto dilema përbëjnë një gjendje të njohur të një fryme ekzistenciale.

Bujar Skëndo e ka shkruar romanin larg atdheut të tij, larg Shqipërisë dhe Tiranës, në kontinentin e largët të përtejoqeanit, ku natyrisht “lakmia”, dëshira dhe ëndrra e njerëzve të lirë, e ka quajtur “toka e premtuar”, ndërsa ndjenja e lirisë, në kuptimin e saj universal ka qenë përherë e ngrohtë dhe e ndezur. Ndërsa autori jeton prej kohësh në Nju York, në një mjedis social, kulturë, marrëdhënie, komunikim dhe sjellje ndryshe atdheut të tij, romani mbart një shqetësim universal, një temë të mprehtë, të cilën e gjejmë që në marrëdhëniet që shoqëria e lashtë antike apo romake e kishte brenda familjes dhe në shtresimet shoqërore, e që ndër mjediset patriarkale apo dhe të kohëve të vona të familjes shqiptare mbetet një temë apo çështje e debatueshme…

(Shënime mbi romanin “Psherëtima e humbjes” të Bujar Skëndos, Onufri, Tiranë 2022)