ESSE – Page 345 – Dielli

Nga cikli «Apostuj të vendit tim»

August 8, 2016 by dgreca

THANAS JORGJI – FJALA QË KA SHPIRT/

Ese nga Xhevair Lleshi/

E kisha kërkuar unë dhe ai më priste. E njihja Petraq Zoton që nga koha kur punoja në teatër. S’di si erdhi fjala dhe ai e zgjati bisedën, sepse nuk e di ç’më kishte shkrepur të merresha me shkrimtarët më produktivë të vendit, apo ndoshta për të rënë në damarët e gurit, si i thonë. Roland Gjoza, që veç të tjerash është dhe stilist dhe Thanas Jorgji. I pari sapo ka ikur në Amerikë dhe është në Nju Jork dhe tjetri, Thanasi, jeton në Mynih. Ky është Balzaku shqiptar, siç e quajmë ne. E njeh? Jo, nuk e njihja, por kjo, natyrisht, s’do të thoshte gjë. Më pas kërkova në internet, pasi kisha marrë adresat dhe telefonat nga Petraqi, i ndjeri. Kërkova në librari, pyeta miqtë nëpër shtëpitë botuese dhe m’u duk sikur mblodha një informacion të vakët. Më habiste, madje më trondiste fund e krye, që nuk i gjeja botime dhe mendoja mos ishte e gjitha kjo e qëllimshme. Por vura re diçka interesante që më intrigoi: ai nuk i ngjante askujt prej shkrimtarëve, por kishte ruajtur një ndjesi të çuditshme province: sikur nuk donte të dukej. Vonë do t’ia hetoja këtë veçori dhe e kisha të lehtë sepse do të më lidhte puna me të, do të takoheshim dendur. Nasi ka një trup të gjatë, një fytyrë të rregulluar si me dorë, të hijshme dhe burrërore, e cila preket herë pas here nga rrufetë e së qeshurës, sepse përbrenda tij buis një humor i këndshëm që i rrjedh natyrshëm. Sytë! Ndonjë do të thoshte «ka sy depërtues» dhe me kaq do të mjaftohej. Do të më pëlqente t’i quaja të tillë, por do të shtoja se sytë e tij sikur vetiu «fotografojnë e mbajnë shënime»… Pastaj seç fiton një spërndritje gati-gati mahnitëse dhe nga sytë e tij buron dritë. Ia kam parë kushedi sa herë rrezet e asaj drite. Ndoshta kjo dritë i jep atë që unë e këtilloj hir aristokratik, madje edhe më tej: një ndrojtje si e fshehur, një përhumbje që i shkon stofit të shkrimtarit, si me dashje e për të mos rënë në sy. Po nga kush fshihet? Nga askush. Është thjesht tipar i tij, një arratisje edhe prej asaj që përflitet, e sidomos po të flitet për të. Sikur e ka vendosur që gjithçka ta hedh diku në një pus dhe zërat të bien gjithnjë në vesh të shurdhër. Sepse Nasi s’ka nge, atij i duhet të kryejë një operacion të madh, sapo të marrë një nxitje, pasi ulet dhe nuk di të ngrihet nga tryeza e tij e punës. Apo jo, Linda? Dhe pyet gruan e tij të jetës që në çdo çast i dhuron ngrohtësi të habitshme, duke e rrethuar me një shpirt të ëmbël dhe fisnik, plot dashuri dhe një aristokratizëm modern. I është bërë e detyrueshme kjo përkrahje, jo thjesht një fjalë goje. Po, shton, Linda, Nasi ulet të shkruajë dhe s’di të ngrihet, sidomos tani që kemi marrë një shtëpi të re, të madhe e krejt tonën. Sepse ky, që ti e quan Balzak, ka huqe, i do gjërat rreth e qark të mos i ndryshojnë, të mos i hallakaten, por të flasë me to, t’i urojë e përshëndesë, t’i ngacmojë dhe t’i bindë se po e vazhdon punën, po e mban fjalën që ka dhënë. Po pse? Ndaj kujt? Ndaj vetes. Këtu s’ka ndonjë gjë sfiduese, po janë ato gjërat e vogla që të bëhen mjedis dhe ngadalë fitojnë mençuri. Në ato raste Nasi rrinte gati si Pipkoja, ai personazhi i mrekullueshëm i «Kronosit» që s’ka të mbaruar dhe buzëqesh me një ngrohtësi që s’e gjen dot askund. E shikoja në sy dhe atij sikur i lidhej gjuha, më bëhej të thosha me njëfarë paniku se kjo, pikërisht kjo s’duhej të ndodhte. Sikur vlera kthehej në ankth dhe ky e kapte befas prej gryke duke i shkaktuar një tik që e lodhte dhe e stërmundonte atë të parin, pastaj të tjerët. Ai, jo vetëm në këto raste, nuk e di që është si prej floriri, një gjë që do ruajtur se s’bën, patjetër, se fundja të është i dobishëm e pastaj i domosdoshëm…

Më dërgoi romanin e tij të jashtëzakonshëm «Ëndrrat treten në mëngjes» ku të duket se ai ka shprehur me zë të fortë e të lartë gjuhën e tij, ka shpalosur brengën njerëzore, ka vijuar ta vizatojë aq bukur dashurinë e sidomos dashurinë e humbur. Po të flasësh me të për romanin ai qesh me njëfarë djallëzie dhe përhumbet. Jo, nuk do t’i gjeni dot kund ato vizatime si të përjetuara aq thellë prej tij. Jo, nuk ka pse të duket ashtu, edhe sikur dielli të të përvëlojë dhe shiu (shirat e tij të munguara!) të të kenë lagur e bërë qull. «Lili Që Iu Bëftë Mamaja», ma gjeni ju lutem këtë personazh të mahnitshëm që të bën të shkulesh së qeshuri, që shëtit kudo nëpër të gjitha veprat e tij, si në ca kopshte përrallore e që pafund dëshiron të jesh me të. Apo doni të njihni personazhin tjetër Dante Kalogjerin, italianin e mbetur nga lufta e të shqiptarizuar mos më keq, i cili ikën nëpër tym pa e ditur se ku drejt vendit të tij të humbur, Italisë. Por ju mund të doni të njihni Gac Sheldinë, shkodranin e fshehur nga syri i madh i botës e që nxiton me aq këmbëngulje, të paktën të merrte ato që s’donte t’i humbiste kurrë… Një galeri personazhesh që shprehin një dhimbje të tmerrshme që nuk e gjen aq pastër askund dhe që bashkohet vetvetiu me ty. Për mua që kam përjetuar një dhimbje të llahtarshme, pasi kam humbur tim bir në këtë tragjedi që s’paska të sosur, kjo vepër ka për të mbetur vepra më e bukur për letërsinë e emigracionit, siç thotë Gëzim Alpion e që pasthirrma e tij është bërë pjesa fundore e romanit të gjatë, por edhe pse i tillë nuk të lodh e për më tepër ti nuk do që ta lëshosh nga dora. Kjo vepër, nesër, do ta rendisë ndër shkrimtarët e mëdhenj shqiptarë. Po e teproja? Jo, aspak. Pinim kafe tek «Palma» ime e preferuar, tejet të qetë dhe gati të pafjalë, m’u bë se po ia shihja një emocion të fshehur dhe nuk e përmbajta dot buzëqeshjen. Vura re se përbrenda tij po mahnitej me atë që mendonte atë çast për prozën e pashkruar ende dhe kjo i bëhej si një dënim i pavuajtur dhe ende nuk po dinte si t’i shpaloste vlerat, prandaj dhe i duhej të futej në harresën e tij vetjake, një vuajtje e përbindshme dhe e pashpallur. Të kam sjellë një roman të ri, më tha si i kapur keq në karrige dhe ky roman ka dymbëdhjetë «vëllime», domethënë libra dhe më zgjati usb-në e vogël. Vura re dorën që i dridhej lehtë. Në të vërtetë janë tridhjetegjashtë romane, por unë po t’i lë peng dymbëdhjetë të parët, secili me gati dyqind faqe ose edhe më tepër. Po e shikoja me vëmendje dhe ajo thjeshtësia e tij më trondiste. Gjithçka ngërthehet në ditët e pushimeve të verës, kur fëmijët (duhet saktësuar, paraadoleshentët) shpalosin një energji tjetër, duke qenë të lirë, jashtë rregullit shkollor dhe detyrimeve të tjera. Qendër bëhet një qytet i vogël juglindor i vendit tonë, toponimia e tij, emërtimet rreth e rrotull dhe personazhet e mrekullueshëm: Pipko, Lordi (qeni), Dy Lugë Gjella, Veza, Indiani, Lili Që Iu Bëftë Mamaja,Pendëkuqi, Shollopi, Turi Ariu, R-ja, 700 Gramshi, Garuzhdja, Dhori Që Pa Derrin e Egër, Vuthi, Çizmja, Pirati i Zi, Cari, Cullë Qimekuqi, Lupo, Xhopi, Pandush Makaronka, Nixhoja, personazhe pa fund, të këndshëm, të mrekullueshëm që vijojnë jetën e tyre brenda një kohe mjaft të shkurtër, aktive, me një aventurë të paparashikueshme, nëpër vendet që edhe ato tingëllojnë përplot humor: Lëmi i Xha Palit, Çezma e Kalinçes, Ara e Xha Nisit, Kështjella, Shkolla e Vjetër… Duket se atij i kishte mbetur të bënte edhe punën ruajtëse të përkorë, të ndiqte lëvizjen e papërsëritshme të personazheve, linjat, veçoritë karakteristike të dallueshme e aq befasuese të secilit, duke mos e mbyllur rrethin asnjëherë, me një skrupulozitet të habitshëm, një rrjedhshmëri të këndshme, herë me një nervozizëm të lehtë, gjithnjë të adhuruar, brenda një hapësire të pamatshme, sepse ai, autori, Nasi që kuvendon me mua, ka krijuar një gjetje të magjishme, një mjet interesant, historinë e të cilit na e jep tek romani i parë i serisë «Vizitori i çuditshëm», që na bën të flasim me botën e heshtjes dhe me hapësira të pazbuluara, të një fantazie të shfrenuar, me një besueshmëri të jashtëzakonshme. Prandaj dhe «Vizitori i çuditshëm» është si të thuash çelësi «Sol» për të ecur të sigurt më tej.

Kuteli i lakmuar shumë i ka shkruar të gjitha ç’ngjajnë me shkrimtarët dhe mes tyre në Testamentin e tij të Madh, ashtu siç ishte edhe vetë i tillë. Dhe unë rri dhe e vështroj me sy gati të ngrirë. Nasit nuk i shpëton edhe lëvizja e mistershme e syve të mi të fshehur prej kapuçit përmbi, si i paralajmëruar për suksesin, ndonëse i pabindur prej asaj që kishte shkruar, ndonëse zëri i dytë që bëja edhe në bisedë, shkapetej brigjeve të letërsisë, si një Sizif tjetërlloj. Dhe botimi u bë, u paraqit në konkurs dhe fitoi Pendën e Argjendtë, e cila shahet dhe anatemohet si diçka e dëshiruar që nuk arrihet. Po, Penda e Argjendtë, e dyta e këtij shkrimtari. Me këtë çmim janë nderuar të dymbëdhjetë romanet, por unë do të shtoja: të tridhjetegjashtë romanet e tij ende të pabotuar. E cili nga shkrimtarët tanë e ka fituar tridhjetë e gjashtë herë çmimin e madh? Askush. Dhe s’ka për të ndodhur kurrë! E meritonte Balzaku ynë, ky që më bëri të interesohem për fatin e jashtëzakonshëm që ka vetë dhe kanë personazhet e tij. Kur e përuruam në bibliotekën «Thimi Mitko» në Korçë, ju nuk e besoni: ishin mbledhur gjithë shokët e tij të shkollës! Lëviznin nëpër karrige, gati t’i thyenin ato, përkuleshin, zgjatnin këmbët, duart, kthenin kokën, pëshpëritnin, qeshnin, padyshim s’mund të mos qeshnin, hidhnin ndonjë romuz, gjenin rastin dhe ngrinin zërin dhe më në fund shpërthenin: E, o, unë jam Shollopi! Unë jam R-ja. Kurse unë Cullë Pendëkuqi… Nasi mbeti pa frymë. Këta janë të lojtur, për besë! I paskam harruar! O Zot, ç’më gjeti! Ku t’i shpie tani? E ku tjetër, o? Nuk thua mirë që s’kemi ardhur të gjithë, o! Hajt shpejt, bërtiti Pandush Makaronka, duke parë në sy Lilin Që Iu Bëftë Mamaja, pak më i madh se ata, te turizmi ta mbajmë frymën. E, o Nixho, ç’më sheh sikur do më kollofisësh, s’u mbajt Turi Ariu. U lanë mënjanë fjalimet, duartrokitjet nuk sosnin prej batutave, shakaja u bë kryezot, piperi të digjte në çdo fjalë, humori s’gjente vrimë ku të futej nga lemeria e sarkazmës. Dhe gjithçka u gremis në turizëm. Po pse, atje pushoi, thua? Atje u ndez më keq. Mjaft të kishe një shishe verë me vete, si shkëndijë, për t’i vënë flakën gjithçkaje. Një natë e tërë kaloi krejt pa u vënë re. Të qeshurat nuk u shuan as në mëngjes. Ja, ky ishte edhe celebrimi i mahnitshëm i veprës së Thanas Jorgjit. Janë edhe dy dymbëdhjetëshe për të parë dritën e botimit…

S’ka ironi dhe cinizëm më të hidhur t’i thuash një shkrimtari balzakian se, personazhet e tij po festojnë, sepse të gjithë i krijojnë ata, kurse me Thanas Jorgjin ndodhte krejt ndryshe: i kam gatuar prej dashurisë, ata, or mik, janë gati të ngrihen e të më lidhin, po prej dashurisë! Nuk u shpëton dot. Se ne, tha, nuk kemi lënë gjë pa bërë, që nga garat me karrockat me kushineta, deri tek teatri absurd në Shkollën e Vjetër, aventura në malet përreth, lumin Shadicë dhe gjithçka tjetër me një gazmend të papërshkruar, vërtet të mahnitshëm. Ne kemi qenë të tillë dhe janë pikërisht ata burra që ti i pe në bibliotekën e Korçës. Nuk ka asgjë të tepër. Ngjarje pa fund, humor i madhërishëm, kujtesë e mrekullueshme, fjalë të… gdhendura sigurisht me art, ama asaj fjalës që fiton shpirt, gjithçka që bëhet duke tëharrur të tepërtat, duke krasitur të pafrytshmet, duke pastruar të errëtat, plagët, gabimet, pa iu kushtuar atdheut, punës, por jo telasheve me vëllezërit e mëdhenj, motrave, prindërve e gjysheve… Unë të paktën mbeta aleat me ta dhe me veten, gjithnjë i dashuruar me atë mjedis që vazhdimisht më mahnit, më lë pa mend. Jeta ikën shpejt, miku im dhe moda letrare flakërin si sfond marramendës e që mua më bezdis. Unë jetoj me subjektet i mi, jam pjesë e tyre nga mëngjesi në mbrëmje dhe pres të më shfaqen në ekranin e kujtesës që kurrë nuk do të shuhet, po çuditërisht do të mbetet e përjetshme. Unë jetoj për to. Dhe tani që jam në pensionin gjerman më duket se kam fituar një hapësirë të pallogaritshme, për të arritur atë s’e përmend dot asnjëherë, të gjej rrugën e botimit, pastaj janë lexuesit që e vlerësojnë. Më erdhi mirë që romanet e mi për paraadoleshentët i vlerësoi kritiku Agim Baçi në një kanal televiziv. Kishte të drejtë, jo se më lëvdoi mua, po për këtë moshë, s’mund të shkruhet duke marrë me mend, duke përfytyruar, duke rregulluar e ndrequr situata. Joo, për mua punët qëndrojnë krejt ndryshe. Unë shkruaj për situata absolutisht të përjetuara, sepse i kam jetuar vetë me shokët dhe shoqet e mia të asaj kohe të gjitha ç’shkruaj, po me atë humor, po me ato zënka të bukura, po me atë veçori të mahnitshme për secilin. Ashtu kanë qenë paraadoleshentët e mi, por ashtu janë edhe sot paraadoleshentët e tanishëm. Rrethanat ndryshojnë, por energjia mbetet një, qiellore, e mrekullueshme, e bryllët sa s’ka! Befas shpërthen një tingull i fortë. «Erdhi Shollopi!» thotë Nasi dhe qesh, ndonëse fjalët e tij i përtyp, duke iu shmangur ushtrimeve të Demostenit, ndërsa ne ndiheshim të veckël, ndoshta po shndërroheshim në thërrime të qeshurash, për të spërkatur gjithë hapësirat jetike rreth e qark me një madhështi përmbytëse. Në këtë art sigurisht të përfillur unë mendoja me një farë vuajtjeje për shkrimtarin tim të dashur, por sidomos i dashur prej paraadoleshentëve. Do të doja që këto tridhjetegjashtë libra vetëm të kësaj serie, sepse Nasi ka edhe tri seri të tjera po me kaq romane, domethënë katër herë tridhjetegjashtë romane, njëri më i bukur se tjetri, njëri më i dashur e i veçantë se tjetri, që zbulojnë një planet tjetër, ndoshta të papërfshirë në zbulimet tuaja. Dhe ky Balzak vijon të shkruajë, i palodhur, i paepur, me një epërsi të pavullnetshme dhe një botë të padukshme që e rrethon si me magji. E pra, sikur të futej dikush në këtë epos, s’do ta zinte gjumi derisa të arrinte t’i kthente në celuloid, sepse Nasi i çon personazhet e tij në çadrat e jeniçerëve, shëtit Skënderbeun nëpër Tiranë, madje e çon edhe në ndeshjen që bën «Skënderbeu» me një skuadër tjetër të madhe, na çon te Nastradin Hoxha si për të luftuar korrupsionin e sotëm, zbulon qytete të lashta të mbretit Bardhyl të Ilirisë së Poshtme, shkon në Amerikën e largët ku endet me Bobin e Zi e Bobin e Bardhë, afrohet me policët, shëtit me ta, «merr hakën» për mësuesen e matematikës dhe mësuesin e fizkulturës… Pa u tërhequr aspak nga misioni që i ka ngarkuar vetes dhe i kish lezet secila fjalë, se fjala kishte fituar shpirt dhe shpirti i fjalës duhet transmetuar, duhet kumtuar, duhet mbajtur me pekul, pastaj duhet kuptuar, por si gjithmonë e përgatitur me një vuajtje të bukur dhe sigurisht me durim të skajshëm, produkt i dëshirës e punës që nuk pajtohet kurrë me kallëpin e shpirtit që endet andej këndej në rrugë dhe kudo në strehët e politikës, të akraballëkut, të gjërave pa lidhje që eglendisen kot më kot. Këtë e bën pa u ndjerë gjer në mbyllje të qepallës. Ruan po ashtu vetëdijen se po bën një punë të vyer. Janë po ata personazhe që na duket sikur jetojnë me ne, që kthehen nga lodrat të mbytur nga djersët, nga pluhuri, që janë gati të flenë në këmbë e pa ngrënë, që i sheh kurdoherë sot, tani, po edhe nesër ashtu do të jenë e s’do të reshtin të na dalin përpara oborreve e portave të përgjumur dhe të etur të bëjnë Magelanin, zbuluesit e mëdhenj, kronografët e historisë, që do të takonin sulltanin e Turqisë dhe do ta krahasonin me Erdoganin, që do të gjendeshin te Papa që e kishte origjinën nga një pirat, që do të gjenin zezakët e argalisur pas presidentit të tyre zezak, që do të ngeheshin pastaj duke ngrënë një akullore te kioska para kinemasë së qytetit të vogël juglindor. Dhe mua më ra rasti ta njoh akullorebërësen dhe akulloreshitësen e romaneve të Thanas Jorgjit teksa kalonim pushimet e verës në Mak Albania dhe ajo e përmbytur nga ç’po i thosha, me të marrë vesh që ishte «pe Bilishti», më tha se ishte ajo, dora vetë! Dhe pa nga burri. Ah, thashë, ti do të kesh qenë drejtori i komunales që s’lije dy gurë bashkë, sidomos kundër fëmijëve. Po, tha sërish gruaja e tij, ky ka qenë. Ku e gjete, hë?… Dhe goja për një kohë të gjatë i mbeti hapur, ndërsa i shoqi po thurte teori të reja konspirative…

E dija këtë ecejake tregimesh për jetën që e bënin për vete Nasin, të cilat ai i vishte me llamburitje të dridhshme arti, duke u mbjellë trëndafila, pastaj ecte nëpër kalldrëme, gjente topa llastiku e topa lecke, hynte në klasat e Shkollës së Vjetër dhe s’të linte as ta thërrisje dhe as t’i thoshe gjë kujt, t’i fshihej gjyshes së rreptë e po ashtu të dashur. Por befas gjithçka e ndërpreva unë. Kam një dhimbje, më tha menjëherë, sikur të merrte një kthesë të fortë. Kjo është brenga ime e madhe: vëllai im. Ai vëlla ka qenë me zhvillim të vonuar dhe pengu im gjithnjë ka qenë të shkruaja një roman për të, me dashuri të madhe, me dhimbje të pambarimtë, me një ndjenjë që do të më afronte me shpirtin e tij, sepse kuptohet që jetën e mbylli shpejt. Por ajo që duhet nënvizuar është se unë, or mik, nuk doja ta pranoja këtë. Ndaj u deshën shumë kohë derisa të shkarkohesha, derisa të arrija tek krijimi i mirëfilltë, duke e zhdukur turpin (sepse më kapte turpi për ta rrëfyer!)… S’do të fshihesha ndaj askujt tani e tej. Do të zhvishesha nga një e fshehtë gati-gati përvëluese, si thotë Zvajgu, kjo më dukej e pamundur, por po kaq poetike e sidomos të ruaja stilin tim, të mos e humbisja humorin, të mbaja në krahë edhe mënyrën e të rrëfyerit të rrugës. Nuk mund të harroj edhe pse me dhimbje se janë aty njerëzit që e tallnin, ne vëllezërit që e tallnim sa ai s’gjente dot vrimë ku të futej, dhimbjen e papërshkruar të nënës, përbindshmërinë e paepur të atit, fjalët që përtypte gjyshja, llafazanërinë dhe turpin që ndienin motrat… O Zot çfarë të them më parë! Tashmë ka vdekur gjithçka. Jam çliruar nga barra dhe romani për të «Ai që s’u ndreq kurrë» është kudo në librari. Por, sidoqoftë, shpirti më dhemb fort. Kjo ndoshta ka për të vazhduar për gjithë jetën. Jo se kam ndonjë peng të pathënë, por si e kam thënë. Është mjaft e rëndësishme.

Po më pyet për veprat e mia? Po, natyrshëm, që i di. S’ka si të jetë ndryshe. Unë, po edhe Linda bashkë me mua, i dimë ç’duhet ta ruajmë me kujdes, të gjitha i kemi bërë mirë, dhe nuk harrojmë se gjithnjë kanë nevojë dhe për një dorë… Unë e di si largohem pa i parë edhe një herë… po e kam të pamundur… dhe është një akt që do të ndodhë. Vepra është e tillë sa kohë nuk është publikuar. Ai ishte vërtet shumë i emocionuar teksa ndahej nga vepra e tij. Sepse paskëtaj ajo u përkiste të tjerëve, gjithkujt, lexuesve. Vetëm emri im do të jetë aty. Kjo më tepër prej mungesës së heshtjes dhe mos-harrimit. Në çdo hap duket se kam qenë dhe jam i përkorë, madje edhe skrupuloz, i kredhur në një vetmi e izolim si të thuash prej murgu. Ecin gjërat, evoluojnë dhe unë nuk habitem aspak. Por të shkruarit është një zakon i formuar me kohë. Më kujtohet në hapat e parë, Dritëroi më tha: largoje mbiemrin Pilafas, nuk është për letërsi, se do thonë: hë mo, ai Pilafi! Më mirë gjyshi yt, po e them kot, Jorgji. Dhe shkrimtari ynë do ta ketë emrin Thanas Jorgji! Bukur, apo jo? Ky ishte edhe kungimi. Me kaq sikur u krye një rit. Mos harro, pengesa e kufizime pafund, pastaj ja tek erdhën vitet nëntëdhjetë dhe unë gjeta Mynihun. E kuptova me intuitën e shkrimtarit se kjo ekzistencë mbetet gjithmonë gjallë, vetëm duke kapërcyer pengesa dhe… të varfër si të jetë një damkë e pashërueshme. Kush të paguan në Shqipëri? Tirazhe të vegjël. Akoma s’ka lindur ndonjë burrë ta hedhë mbi shpinë barrën time dhe t’u vërsulet maleve e fushave, duke i kthyer në libra! Sepse janë. Dhe pse të mos jenë tek të tjerët, te lexuesit? Merreni me mend çfarë tragjedie ndodh me ne. Jemi të vetmit që nuk e marrim hakën e punës sonë. Jemi kthyer në shpirtra të vuajtur, të detyruar të jetojmë në një varfëri jo ekstreme sigurisht, duke pëshpëritur refrenin e zakonshëm, për të mos ikur kurrë që dikur të humbim në harrim, as të përfolur për qenien fizike, duke marrë sinjale e parandjenja për të qenë tjetërsoj në vepër dhe të tjerë jetë, natyrshëm duke sakrifikuar përfundimisht. A mund të besohet kjo? Kurrsesi, askush nuk të beson. Edhe vetja jonë nuk beson më. Amen.

Tiranë, më 07.08.2016

BLERIMI SHPIRTËROR I IDAJET JAHAJ NËPËR GJËMIMET E HISTORISË SË LABËRISË

August 7, 2016 by dgreca

Prof.Dr.BARDHOSH GAÇE/

Në dekadat e fundit u shfaqën mjaft zëra të fuqishëm vlonjatë në fushën e historio-grafisë, siç është e dhe rasti i poetit e historianit Idajet Jahaj, i cili, me një varg artikujsh, studimesh e monografish, ka dritëzuar mjaft ngjarje e bëma të rëndësishme të kësaj treve zulmëmadhe të Labërisë. Punimeve të tij tashmë u referohen edhe studiues të ndryshëm në Tiranë, Prishtinë e në vise të tjera shqiptare.

Me një varg punimesh e gjurmimesh të tij, si ai për Pishtarët e Dritës, mësuesit e gjuhës shqipe në Vlorë e në Labëri; për heroin Zigur Lelo; për Gratë Vlonjate në Histori; për patriotët e Bregut të Detit (Himarës), etj. etj, shkrimtari Idajet Jahaj ka krijuar individualitetin e tij si një historiograf i kohëve moderne, që i flet kohës dhe njerëzve me mesazhe bashkëkohore.

Në vazhdën e kësaj përvoje krijuese, ai na vjen tani me një tjetër vepër historio-grafike si “FLAKADANË TË HISTORISË”, në faqet e së cilës oshëtijnë gjëmimet e historisë së Labërisë, duke portretizuar me mjeshtëri shumë figura, të cilat kanë qenë përhumbur në mjegullat e kohës.

Është meritë e jashtëzakonshme e këtij studiuesi, i cili, i mbështetur në një material të pasur të botuar, arkivor, të dëshmive të ndryshme dhe krijimtarisë gojore të popullit, u përcjell brezave të rinj figura të mëdha të historisë, përfaqësues të fshatarësisë e popullit tonë në luftërat dhe përpjekjet për lirinë dhe pavarësinë e atdheut.

Duke portretizuar figura të tilla të shquara si Zenel Gjoleka, Cane Miftar Smokthina, Lulo Abaz Tërbaçioti, Selam Hasan Velça, etj, autori na çon në kryengritjet e mëdha të shekullit XIX, në Besëlidhjet dhe Kuvendet Ndërkrahinore, ku nxjerrin krye një varg prijësash popullorë, armët dhe trimëria e të cilëve tronditën themelet e Portës së Lartë dhe kancelarive të Evropës, në kërkim të të drejtave të tyre kombëtare.

Portretet e këtyre luftëtarëve të shquar popullorë, si dhe mjaft bashkëluftëtarëve të tyre, autori na i ka dhënë me shumë sqimë, me veçoritë e tiparet e tyre, me individualitetin dhe rolin e tyre historik që ata kanë luajtur duke bashkëpunuar edhe me prijës të krahinave të tjera.

Ashtu si edhe në vepra të tjera, tek ky autor të bën përshtypje fakti se këto figura ai i jep në sfondin e përgjithshëm historik, të ngjarjeve e ndodhive, ku spikat më tepër roli i tyre. Detajet, ngjarjet e bëmat janë lidhur ngushtë edhe me personalitetin e secilit prej tyre. Të tillë, ata mbajnë mbi krahët e tyre edhe këngët e gojëdhënat e kohës, që autori i ka gjurmuar aq bukur në rrjedhë të kohës.

Një vëllim më vete në këtë libër zenë edhe kapedanët e shquar të Lumit të Vlorës si: Zaçe Xhelo, Zigur Lelo, Toto Hosi, Sali Vranishti, Memo Mete Brati, Ahmet Lepenica, etj.-figura këto që shkëlqyen në përmasa kombëtare si ushtarakë e prijësa të shquar popullorë, në kryengritjet e viteve 1911-1912, në Shpalljen e Pavarësisë Kombëtare, mbrojtjen e trojeve shqiptare të jugut nga intervecioni shovinist, në luftën-epope të Vlorës-1920.

Çdo njeri prej tyre është një monument i gjallë kulturor e historik.

Këto figura historike, krahas pjesëmarrjes së tyre në betejat për çlirimin e Atdheut nga monarkitë ballkanike, na shfaqen edhe me një vizion tjetër-si mendimtarë e organizatorë të shoqërive atdhetare-kulturore e arsimore si: “Labëria”, “Lumi i Vlorës”, “Mbrojtja Shkollore”, “Shtizat e Qytetërimit”, “Mbrojtja Kombëtare”, etj, të cilat gjallëruan më tej lëvizjen patriotike të kohës, por edhe përhapën më tej gjuhën shqipe, duke ndriçuar ndërgjegjen kombëtare të Labërisë.

Është meritë e studiuesit të talentuar Idajet Jahaj, i cili, në këtë varg intelektualësh e atdhetarësh të fillimit të shekullit XX, vizaton me mjeshtëri edhe portretet e veprimtarëve të shkollave e të diturive shqipe, të publicistëve të rrallë si Hamit Lumi (Vërmiku) e Halim Xhelo Tërbaçi, të cilët, me përpjekjet e tyre titanike për zgjimin kombëtar të Labërisë, u bënë pishtarë të mëdhenj të rrymës Rilindase në popull. Veprimtaria e publicistit dhe demokratit të shquar Halim Xhelo shkëlqeu edhe më vonë, si në Kuvendin zakonor të Labërisë, për emancipimin shpirtëror të popullit.

Në tërësi libri i Idajet Jahaj “FLAKADANË TË HISTORISË”, në kompleksitetin e vet, përbën një enciklopedi të figurave të shquara të Lumit të Vlorës, aq të domosdoshme në kulturën bashkëkohore historike e të brezave të ardhshëm.

Ky libër bart vlera të shumta të kulturës sonë historike përgjatë një shekulli. Krahas portretizimeve, libri është i pajisur edhe me fotografi e dokumenta, që sjellin para syve të lexuesit-ringjalljen dhe madhështinë e kësaj tradite

Shqiptarët ikin muhaxhedinët vijnë…

August 7, 2016 by dgreca

Nga Kolec Traboini/

Fillon të ekzekutohet plani për kthimin e Shqipërisë në Kalifat të Zi. Kështu kanë bërë sulltanët e Stambollit pesë shekuj për të prishur struktorën e popullsisë. Dhe vini re, muhaxhedinët që i sjellin në Shqipëri me mijëra, këta luftëtarë iranianë të mirëstërvitur për veprime luftarake, i strehojnë në Tiranë, mesa duket që Qeveria ti këtë si kontingjent për tu mbrojtur nga populli i vet. A nuk ju duken tashmë qeveritarët tanë si fytyrë palarë pas kësaj që po bëjnë. Sepse a nuk e dini se Ushtria jonë, si të ishte çeta pezake partizane e Bab Myslymit, nuk ka tanke, nuk ka avionë, nuk ka artileri të rëndë, nuk ka raketa dhe Mimi Kodheli në krye të Ministrisë së Mbrojtjes bëhet dukshëm si një kumandare çetash vullnetare. Kjo ministre, që as nuk e ka konceptin për ushtrinë, thënë hapur një Tabula Rasa, e ka kthyer ushtrinë në një batalion pune që mbledh kanaçe e leshterikë në breg të detit. Ne tashmë me të vërtetë e kemi një ushtri: muhaxhedinët. E çfarë ishin armët kimike përpara muhaxhedinëve? Asgjë? Pse tani hesht populli. Pse tani heshtin shoqatat e pjerdhura. Asnjë zë. Asnjë protestë. Asnjë gazetë nuk e ngre si problem. Ua kanë mbyll gojën me shtupë, me një shuk dollarësh dhe eurosh. Shqiptarët arratisen nëpër botë, se nuk kanë punë e asnjë mundësi jetese, vdesin fëmijët e të rinjtë për mungesë mjekimesh e ilaçesh, futen në burg të varfërit për një faturë dritash e këta sjellin muhaxhedinët (si palestinezët që sillte Enveri aty nga viti 1970). Të cilët natyrisht duan edhe kushte shumë të mira, madje në kryeqytetin shqiptar, apartamente të reja po edhe një xhami tjetër të madhe e duan me siguri. Se këta muhaxhedinët nuk mund ti çosh ta zëmë në Kukës, as në Pukë, as në Memaliaj, as në Gramsh, as në Librazhd…jo more, ç’ është ajo punë, i do qeveria afër. Qeveri idiote si kjo, deri me sot, nuk kishte parë Shqipëria. Shënojeni edhe këtë idiotizëm të pacak si një prej sukseseve tuaja delirante. Dhe lexoni çfarë shkruan më 4 mars 2016, AWD News.com në një lajm nga Bagdati me titull: “Grupi themelues i terroristeve anti iranian organizata Muhaxhedinëve e Kalq MKO është bashkëpunëtore me shtetin e ISIS”. Ata shtojnë se kanë qenë bashkëpunëtorë të ngushtë të Sadam Hiseinit dhe kanë bërë masakra mbi popullsia e Kurdistanit të Irakut. Ja një lajm i plotë i datës 4 mars 2016 dhënë nga agjensitë e lajmeve nga Bagdati: (Baghdad, Irak) – Sipas burimeve mirë të informuara të sigurisë, sot në mëngjes Policia Federale e Irakut ka neutralizuar një sulm vetëvrasës nga një grup të terroristëve MKO( Muhaxhedinet) që kishin si target një mbledhje e klerikëve të shquar sunni. Edhe pse yëdhënësi i policisë irakiane ishte e gatshme për të shkuar në hollësi të mëtejshme, por rrëfimet e mëparshme të bëra nga anëtarët e arrestuar ISIS tregojnë shkallën e madhe për të cilën MKO është duke bashkëpunuar me të ashtuquajturin Shtet Islamik. Maryam Rajavi, presidenti i vetëshpallur i muxhahidinëve Popullore të Iranit, ka urdhëruar grupimin e tij për të zhvilluar marrëdhënie të ngushtë me komandantët në terren ISIS. Vëzhguesit besojnë se për shkak të përvojës ushtarake të MKO-së në luftërat guerile dhe kryerjen i një numër të operacioneve terroriste kundër civilëve, pjesë e këtij grupi terrorist të shërbejnë si mjete të vlefshme për ISIS në vrasjen e figurave kryesore të Irakut. Mediat e Katarit dhe Saudite të financuara, shtuar propagandën e tyre të egër kundër ushtrisë irakiane dhe forcave popullore në mes rritur spekulimet e një sulmi e një suksesi të madh nga terroristet e MKO. Frustruar me pengesat e fundit ushtarake, Riadi kërkon të vazhdojë të nxisë luftën etnike në Irak duke kryer sulme terroriste – Duke përdorur qofte ISIS dhe MKO-për likuidimin udhëheqësve kryesor suni dhe pastaj duke treguar me gisht sikur këto veprime i ka kryer në ushtria irakiane. Tani mesa duket i erdhi rradha ti dalë tymi Shqipërisë. A ka ndonjë këshilltar qorr në kryeministri t’ia përkthejë këto shkrime atij që drejton Qeverinë dhe Shqipërinë si të ishim një vend i botës së tretë e shqiptarët i trajton si qytetar të dorës së dytë. Tani pyetja shtrohet, a do të punësohen muhaxhedinët si garda pretoriane kryeministrore dhe a do të bëjmë një reformë që të votojnë edhe muhaxhedinët. Për popullin shqiptar kush po pyet…nga sytë këmbët….aq më tepër kur populli nuk pyet për vetveten.

7 gusht 2016

HISTORIA PËRSERITET, O BESNIK BAJRAKTARI !

August 6, 2016 by dgreca

Nga Ramiz LUSHAJ/

1.Atë ditë të 1 gushtit 2016 kur Besnik Bajraktari i Shipshanit shtrengonte miqësisht dorën me ShTij, Bujar Nishani – President i Republikës së Shqipërisë, aty, tek restorant “Krojet” në Vuthaj të Gucisë, po mendoja diçka tjetër: Historia përseritet…në kohë, vende e mënyra të ndryshme.

2.Stërgjyshi i tij, Din Bajram Bajraktari, i pari bajraktar i Shipshanit, i cili kishte lidhje të mira me Vezirin e Shkodrës, Mustafa Pashë Bushatlliun dhe me dyert e mëdha të Kryezinjëve në Gjakovë e Begollëve në Pejë, ka marrë pjesë me forca ushtarake vullnetare të bajrakut të vet edhe në disa luftëra në vitet 1852-1854, më 1867 dhe 1872-1875 në mbrojtje të trojeve etnike shqiptare në Plavë-Guci e deri në Moraçë.

3.Tjetri stërgjysh i tij, pasardhës trashëgues i bajrakut të Shipshanit, Bek Din Bajraktari, me një përfaqësi të bajrakëve të Malësisë së Gjakovës me Rekë e Gjakovë, Pejë e Rugovë, në tetor 1879, në Qafë të Çakorrit, në një takim zyrtar me vojvodë Teodor Milanin e Vasojeviçëve – përfaqësues i dërgatës të Krajl Nikollës së Malit të Zi, e kundërshtoi aneksimin e Plavë-Gucisë nga Mali i Zi, kundërshtoi vendimet e Kongresit kundërshqiptar të Berlinit dhe i shpallën luftë Principatës së Malit të Zi.

Bek Din Bajrami me mbi 200 luftëtarë nga bajraku i tij i Shipshanit, shkoi në Luftën famëmadhe Nokshiq – Pepaj (4 dhjetor 1879-11 janar 1880) dhe luftoi në vijë të frontit tek Ura e vjetër e Limit në Nokshiq, përballë forcave ushtarake malazeze të komanduara nga Mark Milani i Kuçit dhe Teodor Milani. Lufta e Nokshiqit ishte parathania e Shpalljes së Pavarësisë në Vlorën e 1912-tës.

4.Dy bajraktarët e Shipshanit, babë e djalë, Din Bajram Bajraktari e Bek Din bajraktari, kanë pasë lidhje të afërta më figura të shquara e shtëpi të mëdha në Plavë-Guci, si me Ali Pashë Gucinë, Jakup Ferrin me vllazni, Mulla Jahën – kadiun e Plavës, Bali Demën e Martinajve, Shahmanët, e të tjerë.

5-Gjyshi i Besnik Bajraktarit, i treti brez i bajrakut të Shipshanit, Tahir Bek Dini, së bashku me Riza Beg Kryeziun, Bajram Beg Currin e bajraktarë të tjerë të kazasë së Gjakovës, etj. me 3.000 forca vullnetare malësore, i prinë luftës së madhe kundër mbi 8.000 forcave malazeze të Divizionit Lindor të prirë nga gjenerali agjutant, brigadieri serdar Janko Vukotiq e vartësit e tij ushtarak Radomir Veshoviq, Milija Nikoliq, Bogdan Vuçiniq e Gjuro Vushojeviq. Lufta u zhvillua më 15-18 tetor 1912 në Ultinën e Epërme të Limit, si në Visitor, Velikë e Majën e Liqenit të Plavës. Komandanti i Divizionit, gjenerali J. Vukotiç (asokohe ministër i Mbrojtjes e tevona kryeministër i Malit të Zi), më 21 tetor 1912, nga Gucia e pushtueme nga malazezët, i raportonte mbretit Nikolla i Parë në Çetinë se “3 mijë shqiptarë të nahijes së Gjakovës …sulmonin çdo ditë batalionet tona…”.

6.I katërti brez i bajrakut të Shipshanit, Rrustem Bajraktari – djali i Tahir Bek Bajraktarit, në fillim të nëntorit 1943, kur repartet çetnike të Veliçko Bojoviqit e sulmuan krahinën legjendare të Plavë-Gucisë, mori pjesë në luftë me një formacion ushtarak vullnetar të Shipshanit. Ai, duke u kthye hypur në kali shale për në qytetin e Plavës e kapin dhimbje të forta të zemrës, bie përtokë, pësoi dëmtime trupore dhe qëndroi për shërim tek familja Beshkoviq në Plavë. Ndrroi jetë në kullën e tij në Kasaj të Shipshanit. Mbeti në histori.

7.Baba i Besnik Bajraktarit, Sali Tahir Bajraktari, asokohe drejtues në komunën e Becit të Gjakovës, në nëntor 1943, mori pjesë dhe në një përpjekje luftarake me çetnikët sllavë në Plavë-Guci. Ai e çoi në kullen e tyne në Kasaj të Shipshanit vllain e tij Rrustem Bajraktari, këtë martir të komb, dhe u përkujdesën për shëndetin e tij derisa ndrroi jetë pas disa ditësh.

8.Juristi i njohur Besnik Bajraktari, administrator i një studioje juridike, shahist i nivelit ndërkombëtar (aktualisht zv.president i Federatës Shqiptare të Shahut), etj. është i pesti brez genetik i derës së madhe Bajraktari të Shipshanit që vjen në krahinën e Plavë-Gucisë.

Besnik Bajraktari i Shipshanit ka tri lidhje me Plavë-Gucinë: E para, lidhjet e dashurisë breznore për Kombin, ku bajraktarët e Shipshanit dhanë kontribute, kanë atribute, derdhen gjakun e tyre, etj. Tashti, Besnik Bajraktari vjen në udhën e të parëve të tij, vjen me historinë e tyre. E dyta: Besnik Bajraktari ka dhe lidhjet e tij të gjakut me Plavë-gucinë, pasi është dy herë nip aty: edhe tek Çelajt, edhe tek Ulajt e Vuthajve. E treta, Besnik Bajraktari ka edhe lidhjet e tij të tokës me Plavë-Gucinë, pasi aty, prej kaherit, ka një bjeshkë të vetën, të derës së tij.

Ndaj ftesa për Besnik Bajraktarin e Shipshanit në Manifestimin tradicional kombëtar “Mirësevini në Alpet Shqiptare, Vuthaj 2016” – në të njëzetin vit të organizimit të tij panshqiptar; takimi i tij i atyshëm me Presidentin e Republikës së Shqipërisë; prania në ditën e fundme të Festivalit Folklorik Kombëtar “Kënga e Vallja Shqipe na bashkon” – i zhvilluar për katër ditë në Plavë-Guci; nuk është rastësi, pasi historia përseritet ndër brezni, në gene e në kulla, në data e ngjarje, në jetët e trevat tona etnike shqiptare.

Fenomeni arbëresh nën penën demoniake të profesor A. Shundi

August 5, 2016 by dgreca

NGA ILLO FOTO-NJU JORK/

Arbëreshët e Italisë, veprimtaritë e tyre, përbëjnë ndër shembujt etno – kulturor të përveçëm, të pa përsëritshëm dhe ende të pa sqaruar përfundimisht. Me këtë dua të them se janë studiuar krahasimisht pak, por edhe po të ishin studiuar sa duhet, gjithnjë fshehin shumë enigma. Ruajnë prej 600 vjetësh kulturën, folklorin, doket, këngët dhe dashurinë për vendprejardhjen, sikur të jenë larguar në vitin e kaluar. Ky është një fenomen psikologjik dhe botëkuptimor, që nuk mund të spjegohet pa studime më të thelluara.

Ditët e fundit lexova librin e profesor Andrea Shundi, i cili aspekte të fenomenit arbëresh i shqyrton me detaje. Krijova idenë e pashlyeshme se ky botimi përbën një ngjarje të rëndësishme shkencore, në shkallë kombëtare dhe më gjerë. Ndërgjegja e ime gazetareske nuk më le të hesht ndaj kësaj ngjarje, prandaj po shkruaj këtë vlerësim modest, për të ndarë me lexuesit, atë që mësova nga ky libër, ku dritësohen më tej shumë ngjarje dhe veprimtari kombëtare të periudhave të ndryshme.

Libri titullohet “E(t)nogastronomia arbëreshe“, botuar më 2016 nga botuesja “Vllamasi“ në Tiranë. Libri u referohet edhe 79 dokumenteve burimore, përmban 436 faqe si dhe 610 receta gjellësh e ëmbëlsirash. Është pajisur me 240 fotografi me ngjyra në ofsejt. Kushton 800 lekë ose 8 euro.

Mjafton të vështrohen burimet e references dhe lexuesit krijojnë ide më të plotë për një botim shkencor të thelluar. Vetë autori është shkencëtar i mirëfilltë, eksperimentues dhe studiues me mëse 50 vjet veprimtari shkencore të zbatuar, njohës i disa gjuhëve të huaja, njohës i thellë i shkencave të zbatuara, ligjërues në universitete si edhe kumtues shkencor: në Shqipëri e Kosovë dhe në një sërë vende nëpër botë. Të tëra këto janë njëra anë e këtij personaliteti shkencor.

Andrea Shundi vijon të lerë gjurmë të pa shlyeshme në kulturën dhe në ekonominë shqiptare. Eshte autor i 45 librave që janë në përmasa të veprave të mirëfillta; prej tyre, 11 janë botuar pas viteve ‘2000, të vlerësuara maksimalisht nga rrethi i lexuesve e studiuesve, nga institucionet shkencore të fushës.

Emërtimet e fshatrave/qytezave arbëreshe dhe të rrugëve e shesheve të tyre janë në shqip, natyrisht dhe në italisht. Institucionet vendore duke përfshirë shkollat, bibliotekat, kishat etj., si edhe shitoret, restorantet etj. po ashtu kanë emërtime dygjuhëshe. E folura arbërishte është kudo e pranishme, shoqëruar me botimet ku spikatin një numër i shumtë gazetash dhe revistash, krahas radio-televizionit dhe shtypit elektronik arbëresh. Në fshatin arbëresh ndihesh se je diku në fshatrat e Labërisë, Bregut etj. Ndërsa në meshën e kishës në qendër të Tiranës, ndihesh se je diku në një kishë athinjote. Jemi jo përpara një enigme, por përpara një realiteti, ku filozofia ngre duart.

Ky ndryshim shfaqet edhe më i dukshëm, po t’i drejtohemi marrëdhënieve historike me fqinjët grekë dhe sllavë, ku era e barutit ndihet ende.

Fenomeni arbëresh na bën krenar për Kombin, për prejardhjen, për të kaluarën e ndritur historike ilire-shqiptare; por edhe për qëndrim kritik ndaj politikanëve marrokë. Duhet të pranojmë se sa meritë e ardhacakëve arbër është dhe merita e shtetit tolerues italian, që ka zbatuar këtë politikë ndaj pakicave, çka ndeshet rrallë në botë.

Realiteti arbëresh behet edhe më mësimdhënës, kur shohim mërgimtarët të cilët për pak vite jetesë jashtë atdheut, ndryshojnë emrin dhe doket, harrojnë traditat kombëtare dhe, mbi të gjitha mohojnë gjuhën, identitetin e prejardhjes. Pak vite në mërgim dhe shqipen e flasin shtrembër. Fëmijëve nuk u mësojnë gjuhën amtare. E thënë shqip: flasin përçart. Të kuptohemi, kjo braktisje nuk është fenomen vetëm shqiptar, por le të mbetemi brenda kasolles tonë. Sa bashkëatdhetarë i shpien fëmijtë në manastiret greke, për të mësuar greqisht! Le të mësojnë greqisht, në se u duhet, por pasi të përtypin gjuhën amtare. Këtë fat na rezervoi historia. Por gjuha e mëmës duhet të mësohet edhe në shkolla me jo pak nxënës mërgimtarë ose të diasporës. Përndryshe nëna bëhet njerkë, me zor. I flet fëmijës gjuhën e punëdhënësit, të priftit, të policit vendës.

Arbëreshi bëri të kundërtën e këtyre nënave të përçudnuara. Në vendin pritës punoi tokat dhe seliti vreshta, ullishta, grurë etj.; djepin e mori edhe në arë, gjuhën i a përçoi fëmijës me porosinë dhe bekimin, që ta përcillte te pasardhësit. Me gjithë ndryshimet e jetesës, të punësimit etj., pak a shumë kështu vijon gjuhësimi, të ushqyerit etj. edhe pas mbi 25 breza arbëreshësh të cilët kanë populluar një pjesë të Italisë së Jugut.

Kultura arbëreshe, traditat, mënyra e jetesës janë përbërës themelorë, që me sadopak ndikim nga vendi pritës, kanë krijuar një identitet të ri, që pasurohet nga viti në vit. Pak a shumë këtë rrugë ndoqën gjithashtu arbëreshët në Kroaci, në Argjentinë etj., madje edhe në Odesë. Arbëreshët e shpërngulur pas periudhës së Gjergj Kastriotit, pak a shumë kanë mbetur bashkësi me identitet shqiptar, që jep ndihmesë me vlerë në vendin ku kanë bujtur. Arbëreshët kanë mbetur si diasporë, që na jep shpresë se do të rivendosim dinjitetin e trashëguar nga të parët, të paktën qysh me Kastriotët, Frashërllinjtë, Vlorët, intelektualët e viteve ‘30 të shekullit XX –të, deri me figurat aktuale të artistëve, letrarëve dhe shkencëtarëve, të cilët me identetitein kombëtar njihen dhe çmohen botërisht.

Këtë hyrje të gjatë e shkrova për të dalë te vlerat gjithëpërfshirëse të veprës së re të Prof. Dr. Andrea Shundi, që i përkushtohet diasporës arbëreshe të Italisë. Profesori, krahas hulumtimit në dokumente dhe botime të tjera shkencore, disa herë radhazi ka vizituar Arbërinë dhe intervistuar shumë të moshuar e intelektualë. Është njohur me një sërë institucione arbëreshe, ka kuvenduar me specialistë edhe nëpër vreshta, ullishta, kantina vere, fabrika vaji ulliri etj. Ka parë nga afër gatimet shtëpiake, qilaret e prodhimit dhe të ruajtjes së verërave. Ka shkuar si studiues, analist, shkencëtar i veprimtarive bujqësore dhe enogastronomike; ka shqyrtuar për së afërmi aty ku buron dhe përtërihet jeta dhe kultura materiale arbëreshe. Na përçon kuvendimet me vëllezërit historikë dhe na i shtjellon veprimtaritë e tyre. Na flet nga brendia e kuzhinës rurale. Ka qenë në kisha të tyre, në shkolla dhe në Universitete ku veprojnë Departamente të gjuhës dhe letërsisë shqipe, në zyrat e Komunave etj. Ka lidhje e bashkëpunime shkencore me shumië kolegë dhe intelektualë të tjerë arbëreshë. Profesor Shundi na shfaqet si arbëresh i thekur, sikur është moshuar në Kozencë ose diku në Shën Mitër, komunë arbëreshe aq e mirënjohur edhe për Kuvendin arbëresh disa shekullor, ku ligjëroi De Rada dhe fillimisht u shkolluan L. Gurakuqi, A. Xhuvani, A. Rustemi e dhjetëra personalitete të tjera shqiptare.

Po të isha shkrimtar do të shkruaja një roman për profesor Shundin, “Pelegrini në kërkim të rrënjëve“. Do ta personifikoja me një udhëtar të përjetshëm, me xhaketë në sup, duke udhëtuar katund më katund të Arbërisë, për të përkufizuar të ardhmen bujqësore të Atdheut të lodhur dhe të diasporës dinamilke arbëreshe, e cila ka 600 vjet që gjallon bukur e mirë edhe me bujqësinë tradicionore “grurë shumë dhe verë të mirë shtëpie“. Asgjë nuk do të kishte të supozuar në romanin tim të supozuar. Vetë autori i këtij shkrimi është shkencëtari bujqësisë dhe kjo është pjesa që dhëmb.

Vetëm rreth këtij episodi të përqendrohesh dhe konkludon se motivi është i thellë, duke u përshfaqur në mundësitë e munguara aktualisht të bujqësisë të Atdheut, qoftë krahasuar me të tashmen e arbëreshëve.

Profesor Andrea Shundi rrjedh nga një familje denbabaden/gjithnjë qytetare. Me vepën e tij që kemi në duar ka arritur apogjeun e shkencës europiane, gjithashtu lidhur me studimet lidhur me të ardhmen e katundit/qytezës të botërizuar arbëresh – shqiptar!

Për vlerën gjithëpërmasore, kjo vepër mund të ishte produkt jetësor i dy ose tre akademikëve, me të cilën të mbronin teza për ekonominë, gjuhësinë dhe enogastronominë. Të triave këtyre shkencave themelore u ka dalë zot profesor Andrea, duke i shtjelluar në mënyrën më shteruese të mundshme. Shqipëria, Arbëria dhe diaspora shqiptare në tërësi, duhet të ndihen krenare me shkencëtarin poliedrik. Krenar ndihem dhe une, si bashkëstudenti dhe kolegu i praktikës bujqësore mëse 50 vjeçare. Andrea mbetet shkencëtar i pa përsëritshëm; shkencat gjithnjë e më shumë po divergojnë, duke u specializuar hollë dhe më hollë.

Shqipërinë kërkojmë ta bëjmë Zvicër bujqësore apo Francë, Tirol, Amerikë fermere, Suedi pyjore etj. Këtë synim përgjithësisht e arritën vëllezërit arbëreshë, me thonj e me dhëmbë, mbështetur në krahët e tyre, në inteligjencën, por në traditën dhe nën hijen e një shteti human siç është Italia fqinjë, që duhet t’i jemi mirënjohës në një serë ngjarje historike. Kemi shtetin, por nuk kemi bujqësinë që kërkon koha. Qeveritë e tranzicionit kanë parapëlqyer varfëri të dhimshme, se sa bujqësi bashkëkohore me investime.

Vëllezërit arbëreshë, kumton autori, e kanë ndërtuar jetesën e mirë edhe nëpërmjet bujqësisë së grurit, vreshtit, ullishtës si edhe mbarështimit sidomos të bagëtisë së imët dhe të derrit në kushte shtëpiake – të shoqëruar me përpunime frutash, perimesh, qumështi dhe me enogastronomi në kushte artizanale-familjare. Me këtë ngrehinë ekonomike tradicionore kanë ruajtur gjithashtu identitetin ilir – shqiptar! Një realitet që ka befasuar dhe ende befason shkencëtarë të vdekur e të gjallë.

A nuk jemi përpara një shembulli që duhet të na ngjallë ndjenja optimizmi, për ta bërë vendin të përparuar? Qysh më 1520 arbëreshët e Kuntisë (Siqili) ngritën vreshta dhe filluan selitjen e tyre; në Shën Koll (Kalabri) dukumentohet se vreshtaria arbëreshe nisi më 1472. Studiuesja arbëreshe Giuseppina Di Marco shkruan se nga regjistri kadastror i vitit 1593, në Mezzojuso (Siqili), 63 për qind e familjeve arbëreshe selitnin vreshtat e tyre. Poeti Mario Bucci ka shkruar vjershën “Dhria“, që e perifrazuar mund të përmblidhet: Kur erdhëm me anije, sollëm edhe kalema hardhie, i mbëltuam; prodhuam rrush dhe verë të fortë, si rrënjët tona që rrojtën me djersë dhe me lot.

Nuk e di ç’kërkojnë qeveritarët e këtij tranzicioni shterp!

“Tradita është ruajtja e zjarrit, jo adhurim i hirit“ – profesor Shundi citon kompozitorin austriak Gustav Malher. Po ashtu, Shundi parashtron se qytetërimi arbëresh, përfshirë etnogastronominë, është jo vetëm pjesë e qytetërimit ilir-shqiptar dhe të atij italian, por i takon edhe qytetërimit mesdhetar, nga më të lashtit në botë.

Profesor Andrea ka mundur të hartojë siç duhet “E(t)nogastronomia Arbëreshe”, sepse kreu tre udhëtime hulumtuese të organizuara nëpër Arbëri. Kanë qenë ekskursione studimore, me ftesë kryesisht të Universitetit të Kalabrisë, por më së shumti të financuara nga ana e tij. Gjykoni sa vlera kanë dhe kushtojnë këto veprimtari nga ana fizike, financiare dhe emocionore. Kemi të bëjmë me një “pelegrin” i cili i ka vënë vehtes mision që ta ndriçojë më tej rrugën e bashkëkombasve. Pak dijetarë të tjerë kanë bërë të tilla flijime per shkencën, për kulturën dhe atdhetarinë shqiptare. Kush është i interesuar të njohë një dijetar të tillë, le të lexojë veprën e Andrea Shundit, profesorit të profesorëve të vërtetë të Shqipërisë bashkëkohore.

Profesor Shundi nuk ka shtjelluar thjesht jetën dhe kulturën arbëreshe, por është futur në lëkurën/brendësinë e tyre, flet me mushkëritë e tyre. E ka pasur të lehtë që të identifikohet si arbëresh, sepse është i një gjaku, e njëjta ADN kombëtare.

Me veprën e re, Shundi tanimë ka hyrë në familjen dhe në kuzhinën e vëllezërve arbëreshë. Ushqehet me ta në tryezën e miqve, pi verë nga rrushi i vreshtit arbëresh. Bashkëkuvedon dhe bashkëpunon me homologët arbëreshë se si do të riorganizohet ekonomia në kushtet e kësaj krize, si do të zhvillohen kultura dhe bashkëpunimi me Mëmëdheun, për mos t’u përsëritur tragjedia e “gjaku i shprishur“. Në instancat kulturore, shkencore dhe ekonomike arbëreshe, profesor Shundi njihet si institucion që përfaqëson “Të bukurën Mëmëdhe“. Këtë puls vërtetësie e gjejmë sepse rreh në çdo rresht të librit; por e kam të vështirë të shkëpus shembuj ilustrimi, meqenëse i tillë është i gjithë libri.

Kultura ilire shqiptare e arbëreshëve ka ndikim të ndjeshëm në historinë kombëtare. Personalitete si De Rasa, Variboba, Skiroi etj. janë në altarin e vlerave letrare dhe historike mbarëshqiptare.

Identitetin shqiptar, profesor Shundi e vërteton me shembuj nga e përditshmëria jetësore, pa të cilën nuk do të ekzistonin edhe vetë pseudoshkencëtarët e akademive sllave dhe greke, të cilët e quajnë veten si ballkanikë, por faktikisht mbeten mercenarë të një pseudoakademie jashtëkohore siç është tërësia e akademive serbe-greke-maqedonse-malazeze. Është koha e duhur që kjo tërësi pseudoakademish të mos përfillet nga shkenca bashkëkohore europiane.

Bie në sy se midis bashkëpunëtorëve të ngushtë në librin e Shundit, shquhet Emil Lafe, gjuhëtar shumë i mirënjohur. Në pamje të parë duket si një lapsus, por kur lexon librin, kupton se krahas anës teknike dhe atdhetare, vepra ka thellime dhe rekomandime gjuhësore, nga më të rëndësishmet, në argumentim edhe të prejardhjes së Kombit.

Profesori u është mirënjohës dhe falënderon dhjetëra institucione, personalitete shkencore, specialistë etj. çka e parashtron në Hyrje të librit, sepse dhanë ndihmesë të vyer për përfundimin me sukses të “E(t)nogastronomia Arbëreshe”. Në mënyrë të veçantë ndalet tek arbëreshi i mirënjohur, prof. Franko Altimari, zv. Rektor i Universitetit të Kalabrisë dhe akademik i zgjedhur në Shqipëri i cili i dha idenë për këtë libër e shumë të dhëna studimore për enogastronominë arbëreshe.

Autori nuk e shënon sa vite veprimtarie i janë dashur për ta përfunduar këtë vepër. Mendoj se për suksesin e saj duhet një jetë njeriu intelektual, kur kemi parasysh periodikën e ngjarjeve, sezonet e prodhimeve bujqësore, kundërshtitë politike, zhvillimet demografike dhe ato shkencore e administrative.

Përveç sa kam specifikuar më sipër, po paraqes disa ide dhe zgjidhje që na parashtron autori, lidhur me problematikën arbëreshe në shumë rrafshe. Është e pamundur të jepet i gjithë trupi i ideve dhe i zgjidhjeve që janë realizuar në vepër. Mesatarisht në çdo dy-tre faqe shtjellohet një ide qendore. Paraqiten një e më shumë zgjidhje. Të tëra kanë vlerën e tyre specifike, jo vetëm për të kaluarën historike, por edhe për të ardhmen e Kombit dhe të ekonomisë. Veçanti e botimeve të Prof. Shundit është fakti se nuk na imponohet për asgjë. Vetëm parashtron dhe shtjellon, edhe përmes prozës së ëmbël dhe të rrjedhshme; mësimet dhe rekomandimet i nxjerr secili lexues.

Po jap disa rekomandime të autorit, të shkëputura nga gjysma e parë e librit:

“Vreshtaria, ullishtaria dhe enogastronomia arbëreshe janë në shtëpinë e tyre”. Ky është përfundimi i autorit për zhvillimin ekonomik të bashkësisë së madhe ilire – shqiptare.

Arbëreshët i u përkushtuan bujqësisë. Vreshtat i selitin edhe 1000 m lartësi mbidetare. Komuna Shën Mitër (Kalabri) konsiderohet njësia administrative me më shume ullinj në Itali. Hardhia dhe ulliri, këto bimë biblike, përbëjnë thelbin e jetës bujqësore arbëreshe. Por prodhimi i tyre ka rënë, krahasuar me 30 – 40 vite më parë, sepse BE ka përcaktuar rrregulla të rrepta; ndikon edhe vala e mërgimit dhe ajo e migrimit të arbëreshëve. Sidoqoftë, në vreshtat dhe ullishtat e reja përdorin agroteknologji bashkëkohore, sikurse për përpunimin e rrushit dhe vajit të ullirit ku perdorin teknologji të miratuara nga BE. Prodhimi i rrushit dhe i verës, megjithë kufizimet nga BE, arrrijnë më shumë se sa ky prodhim në Shqipëri dhe Kosovë të marrë së bashku.

Me një paragraf të vetëm, autori na fut jo vetëm në historinë e ndërtimit ekonomik arbëresh, por na shpalos edhe vullnetin e paepur të tyre, per t’u afruar deri barazuar me teknologjinë e vendit pritës; dora – dorës edhe me normat teknike përcaktuese të BE. Nuk është e lehtë të bëhesh pjesë e teknologjive të reja, kur kërkohet të shkulen vreshta/ullishta me hardhi/ullinj nga kultivarë që tregu i botërizuar nuk i parapëlqen, për t’u zëvendësuar me kultivarë të rekomanduar nga shkenca europiane e bashkuar.

Janë pengesa të vështira, që arbëreshët i kaluan: një herë e një kohë për t’u përshtatur me ligjet italiane dhe tani së fundmi me normat teknike të BE. Këtyre vështirësive u shtohet kriza e viteve të fundit dhe mërgimi. Me këto gjykime ekonomike – teknike, autori i bën me dije drejtuesve të bujqësisë shqiptare, se shkenca dhe teknika nuk zbatohen pa përpjekje titanike, sikurse edhe pa e ndërprerë vështrimin përpara. Arbëreshët selitin vreshta edhe në lartësi 1000 m, ndërsa në Shqipëri një pjesë e tokave fushore zihen me vreshta. Kritika është më e drejtpërdrejtë, kur shkruhet se prodhimi i rrushit dhe i verës tek arbëreshët është më i lartë se në Shqipëri e Kosovë të marrë së bashku. Ky fakt përbën prapambetje skandaloze, kur kemi parasysh që arbëreshët janë vetëm sa rreth 5 për qind e popullsisë banuese në dy shtetet amë. Prapambetja bujqësore është e papërligjur. Autori paraqet një citat të shkencëtarit Massimo Montanari në Universitetin e Bolonjës i cili shkruan: “Ushqimi dhe gatimi janë mënyra e parë për të hyrë në lidhje me kultura te ndryshme”. Jemi përpara një mësimi të madh: jetën e popullsisë ta studiojmë sidomos në tryezën e ngrënies, pikërisht ku amortizohen interesat shtetërore, shoqërore dhe private.
Isha në një takim me një skulptor të moshuar. Më tregonte se sa herë shkonte në Pojan të Fierit, sheh toka të papunuara, por shihte edhe bulevarde dhe shatërvane që shtohen nga dita në ditë. Mirëqenien nuk e mat vetëm me bulevardet, por veçanërisht me tryezat e ngrënies. Shqipëria nuk mund të mbulohet me plastmasë, kumtoi skulptori. A ka mbetur ndonjë shkencëtar a specialist bujqësie i cili ta shkundë Ministrinë e Bujqësisë? – më pyeti skulptori.

I fola për Andrea Shundin. E njihte dhe e respektonte, por kërkonte një agronom në veprimtari të plotë, sepse duket sikur specialistë të tillë janë shuar nga ndonjë sëmundje profesionore. I përmenda një agronom vërtet aktiv dhe të ditur, Gjovalin Gjeloshin, drejtor i Drejtorisë së Bujqësisë në Lezhë. I fola për veprimtaritë e tij dhe për programin rehabilitues të bujqësisë, konceptuar nga Gjovalini, që ndryshon nga politikat e ndjekura nga ministrat e bujqësisë, të kësaj periudhe euforike 26 vjeçare. Skulptorin e munda me Gjovalinin i cili kam besim se do behet flamur, për të mposhtur prapambetjen e bujqësisë “tranzitore” shqiptare.

Nga gjellët që përdoren gjerësisht në Arbëri, vend të rëndësishëm zenë gatimet me mish keci: “kaciq me patana (patate)”, “kaciq te graza (skara) me dafin” etj. Mishi i dhisë dhe sidomos i kecit parapëlqehet, sepse dhia mbarështohet gjerësisht si bagëti e shkurreve. Gjellë të veçanta dhe të pëlqyera janë gjithashtu kordhëzat, lepur i skuqur, byrek me bathë etj.

Në enogastronominë arbëreshe është bashkërenduar në mënyrë të shkëlqyer balancimi ushqimor, duke u ruajtur përpjesëtimet e kërkuara midis vlerave të proteinave, karbohidrateve dhe yndyrnave, shoqëruar me sasinë e nevojshme të vitaminave; por gjithmonë duke mbetur kryesisht në natyrën e prodhimit vendës. Ndërkaq diellin mesdhetar, përbërjen e tokës dhe traditën, i gjen të mishëruara në çdo recetë dhe pjatë gjelle e ëmbëlsire arbëreshe.

Ndër 610 gjellët, ndoshta më shumë shquhen: “Lepur me verë të bardhë”, “Mish lepuri me ftonj”, “Kordhëza qengji dhe keci”, “Minjiatiall“ një lloj kukureci i pjekur në hell ose në skarë apo në furrë, “Mixhishku” ku përziehen disa lloje mishi.

Nga shumëllojshmëria e gjellëve me mish keci, qengji, lepuri dhe derri të rritur pranë shtëpisë, dëshmohet se vendbanimet arbëreshe janë në toka skeletore; nuk mund të ishte ndryshe, për ardhanjakët e pa ftuar. Arbëreshët, me mençurinë dhe punën e tyre mundën që këto toka t’i kthejnë në vende ku prodhohet dhe jetohet, madje shumë mirë. Përmirësimi rrenjësor i natyrës, ku u vendosën ardhanjakët, përbën dëshminë më të vyer të vlerësimit dhe të dashurisë arbëreshe për jetesë më të mirë.

Gatime të peshkut janë tregues i rëndësishëm i kuzhinës arbëreshe. Shquhen “Bakalla me kangarejele ti thiti e ullinj te zeza” (Bakalaro me speca djegës të terur dhe ullinj të zi) dhe tetë gatime/pjata të tjera me bakalaro, dy gatime të merlucit dhe dy të ngjalave të lumit etj.

Ëmbëlsirat janë vërtet të shumëllojshme dhe shumica gatuhen për kremtimet përkatëse veçanërisht ato fetare. Krahas sheqerit, në to përdoren jo pak mjalti, mushti dhe pekmezi ose merikota siç e quajnë arbëreshët. Shquhen: “Çiçiriaq” dhe “Kanarikulla” që përdoren sidomos për Krishtlindje, “Dardha me mjal (mjaltë)”, “Gaganet”, “Kanojët arbëreshë”, “Kruxhiqe” – fiq të terur të mbushur me bajame ose arra dhe që piqen në furrë, “Loshkat” lloj petullash, “Mjalt e fiqve”, “Mustacuall” ku mushti ose mjalti zëvendëson sheqerin, “Mustardë” nga rrushi ose fiku a dardha, “Paprate (byreçka) me merikotë”, “Pupeqe” për Karnavalet, “Tarallet” që shoqërohen me pirje vere dhe shënojnë pagëzimin e fëmijëve, fillimin e dasmës etj., “Xhurxhulle” me farë susami dhe “Zepulle” si petulla për Krishtlindje.

Gatesa arbëreshe janë paraqitur në librin “Uonimi, cibi, stagioni“, hartuar nga profesori italian Ottavio Cavalcanti. E veçanta është se përshkruan 10 gatime të rëndësishme arbëreshe.

Disa gatime janë vlerësuar dhe spikatur me epitete: Dromsat – gjella e të varfërve, Dromsa me likënge – arkeologji gastronomike arbëreshe, Hollë holla – flokët e engjëllit, Kulaç i madh i dasmës – ëmbëlsirë e zonave rurale, Tarallet e dasmës dhe të nuses.

Kalendari vjetor i kuzhinës arbëreshe ndjek pak a shumë ecurinë klimatike, periudhën kur piqen/vjelen prodhimet bujqësore dhe blegtorale; nënkupton përdorim ushqimesh të freskëta dhe me më shumë amësim e shije. “Therja e derkut“ nis kalendarin e kuzhinës. Gjatë verës përgatiten tëmotjet për dimër.

Me këtë shumësi e cilësi gatimesh, krijohet përshtypja më e plotë se cila është jeta e arbëreshëve. Kuzhinë arbëreshe do të thotë gjithashtu të kuvendosh me njerëzit, të jesh i mirëpritur si mik shtëpie.

Buka është ushqimi kryesor sepse ka përbërës të përqenduar dhe përpunohet më gjatë në aparatin tretës. Llojet e bukës janë me dhjetëra, jo vetëm nga përbërja dhe teknika e gatimit, por gjithashtu nga “sebepet” për të cilat paracaktohet: dasmë, lehonë, Dita e verës, e arës, e vdekjes etj.

Gjellë dhe ëmbëlsira të gatuara me verë, si edhe ngrënia e tyre në shoqërim me pirje vere, përbëjnë veçorizime të amvisnisë arbëreshe.

Secili lexues, vetëm duke lexuar listën enogastronomike, krijon përshtypjen se arbëreshët kanë krijuar traditë gatimesh në kushtet ekonomike të mbijetesës. Në rrafsh të parë kanë ushqimin proteinor bimor me bathët, bizelet, fasulet, qiqrat, thjerzat dhe atë shtazor sidomos me dhinë, lepurin dhe derrin. Gastronomia dhe kalendari ushqimor u janë përshtatur mundësive të një bujqësie në toka skeletore dhe kodrinore, por gjithsesi mbetet kuzhinë e begatë, që nuk le hapësirë për uri dhe ushqim jo cilësor. Ka vulën e pashlyeshme ilire shqiptare.

Pjesa e parë e librit përmbyllet me një tërësi prej 50 faqe shkrimesh, ku shpërfaqen burime prodhimi, përpunime, tregtime, kremtime enogastronomike. Këto veprimtari janë vërtet me mbushullim.

A e dini se arbëreshët kanë disa dhjetëra ekotipe dhe kultivarë të tyre të hardhisë? Shundi shtjellon disa të tillë si: Asprun, Hardhagjel, Hora, LotKrishti, Pasularë, Sisëlopë, Ruxh, Virdhan, Zagarzezë etj. Mandej vijon me dëshminë se disa prej tyre prodhojnë rrush të bardhë dhe të zi (siç ndodh me Kallmetin, Sheshin, Vloshin etj), çka ripohon fuqi biologjike dhe prejardhje të moçme. Por edhe parashtron synime për përmirësim gjenetik, prodhimin e kloneve, kryerjen e analizave krahasuese të ADN –së midis tyre dhe përkatësve të lashtë në mëmëdhe.

Për më tepër, shumë verëra tregtohen me emërtime arbëreshe (Arbëria, Haré, Hora, Kokrra, Loti, Mos, Pinot i Skanderbekut, Pjuhuri/Baruti, Vera Jonë etj.). Nga institucionet italiane, disa verërave arbëreshe u është dhënë emërtimi DOP e IGP; sikurse u kanë dhënë emërtime “Qytete Vere”: Barillit, Çiftit, Frasnitës, Këmarinit, Mashqitës, Zhurës etj.

Në kre të veçantë shtjellohen 31 vreshta e kantina vere, ullishte dhe fabrika vaji, mbarështime derri e fabrikë sallami. Po ashtu bukëtore (Bukë e përsosur, Buktore Karafini, Buk’e Ungrës), dhe restorante (Ceraudo, Kamastra etj.).

Kremtimet enogastronomike janë të panumërta dhe me veçantitë përkatëse zhvillohen në çdo Komunë arbëreshe. Kryesisht lidhen me agroturizmin dhe të kremtet fetare e laike, por edhe me ngjarje enogastronomike sikurse “Hapja e butit”, “Karnavalet”, “Therja e derkut” etj. Zhvillohen kryesisht gjatë qershor-shtatorit, kur shtohen turistët dhe kthimi në vendlindje i arbëreshëve për pushimet verore.

Enogastronominë arbëreshe, prof. Shundi e ka hulumtuar edhe në vështrimin gjuhësor e kulturor, duke përfushur dëshmi dhe tregues thelbësorë, që më tej e lartësojnë kulturën e të ushqyerit dhe të vetë jetesës së kësaj diaspore historike.

Ky vështrim përbën pjesën e dytë të librit, duke arritur të zerë 30 për qind të vëllimit të tij. Në gjuhën e shifrave: Fjalor terminologjik për enogastronominë me 1255 fjalë e terma arbërisht, shoqëruar me përkatësisht në shqip e italisht; Fjalë të urta 600 dhe tradita e doke 120.

Me qenë se nuk jam i afërt me këtë fushë të albanologjisë, po ndalem më pak, duke nënvizuar se në Fjalor ka vetëm terma arbërishte të mirëfillta dhe shumica dërrmuese nuk janë në “Fjalor i Gjuhës Shqipe”, se dëshmon lashtësi gjuhësore dhe enogastronomike si edhe gjallim të përbashkët arbërisht e shqip dhe shumë fjalë/terma që mund të bëhen gjithashtu pronë e shqipes standard. Të tilla mund të jenë: biljezë për fidan, fillestar për lastar, kryerinë për bucelë, lisarjel për pjergull, mbroní për vozë, ngjërim ose ngjepsje për degustim, pishnesë për dolli, spalë për shermend, shtrydhëse për trokull etj.

Mahnitëse janë fjalët e urta, aq shumë vetëm për enogastronominë! Për t’u patur zili nga një sërë gjuhë të tjera. Ku mund të hasen shprehje të tilla moralizuese, të traditës, të mjeshtërisë, si për shembull “Duhi mir si buka e vera”, “Ti, buka dhe vera”, “Vreshta e ullishta mjaftojn qe familja t’jetoj mir”, “Grur shum e ver shum”, “Kadori/Gjethja ruan/mbron rrushtë”, “Hardhia me shum pamna/gjethe ben pak rrush” etj. Po ashtu çiftime, bukë dhe verë: “Buk e ver dhe më gjë”, “Pafshe hije/nderime si buka e vera”, “Rrofshi sa buka e vera”, “Shurbe bukën e mat veren”, “Triesa pa buk e ver ska hije” etj.

Në përmbyllje të këtij shkrimi nuk më rrihet pa spikatur krahasimet shumë të goditura, që Shundi bën midis disa gatimeve arbëreshe me ato shqiptare (buka, fiqtë e terur, hardallia, kulaçi, lakrori, petullat, qulli etj.) si edhe me ato italiane (kanojët arbëreshë me cannoli sicilian etj.). Po ashtu, shumë krahasime bëhen midis fjalëve/termave në arbërisht, shqip dhe italisht.

Në tërësinë e librit vihet re se shtjellmet e Shundit janë të thjeshta, pa përbetime, pa perifraza bombastike dhe figura apostrofike. Godasin drejt ku është problemi. Janë nervi i jetës së vërtetë njerëzore.

Të jem i sinqertë me ju që më lexoni. Nuk e kam kohën me mbushullim për t’u marrë me grafomaninë e kësaj periudhe, që në një farë mënyre, librin e ka burgosur. Librat, që sot çajnë verbimin e krijuar nga teknologjia, janë të pakët. Ndër to është ai i profesor Shundit, për të cilin përmbusha këtë përsiatje modeste. Është vendi të përmend një thënie të shkrimtarit gjerman Henrich Laube, çka është cituar në këtë libër: “Librat nuk janë mbijetesë e të shkuarës, por armë të së ardhmes“. Kur libri nuk është armë, nuk konceptohet se ç’mund të jetë tjetër!

Mësimet që dalin nga leximi i librit shkencor janë shumë të vyera, por varet si i kuptojnë ata të cilët i kanë punët në dorë, për t’i përmirësuar.

Ana shkencore e “E(t)nogastronomia Arbëreshe” është gjysma e realitetit. Gjysma tjetër, më e rëndësishmja, është zemra e profesor Shundit. Kjo zemër po “pushton” trojet tona në Shqipëri, Kosovë, Maqedoni, Mal i Zi, Kosovë Lindore, Çamëri, Arbëri dhe kudo ku jetojnë shqiptarë të cilët i thonë bukës bukë dhe ujit ujë. Kur shqipen nuk e shqiptojnë si duhet i ndihmon Profesori i cili ec në gjurmët e Shqiptarëve të mëdhej: Papa Kristo Negovani, Frashërllinjtë, Koto Hoxhi, Pandeli Sotiri, Fan Noli, intelektualët e viteve ’30 të shekullit të kaluar.

Profesor Shundi ka afro dy dekada që mungon në Shqipërinë zyrtare.

Asgjë të guximshme dhe të tejkaluar nuk shoh në vlerësimin tim.

Illo Foto, Nju Jork – Korrik 2016