Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Kaloi në amshim Victor Ruffy homos politicus i Zvicrës dhe mik i Shqiptarëve

by

Nga ELIDA BUÇPAPAJ/

Një miku ynë i përbashkët na kumtoi lajmin se ndërroi jetë në Lozanë Victor Ruffy, Doktor i letrave, homos politicus, ish-deputet i Parlamentit të Zvicrës dhe Mik i shtrenjtë i Shqiptarëve.

Ishte një lajm shumë i hidhur për ne. Nga ato lajme që njeriu nuk dëshiron kurrë t’i dëgjojë. Aq më tepër për Victor Ruffy-n i cili gjithmonë ka qenë i uruar, i bekuar dhe me plot mirënjohje prej shqiptarëve.

Zoti Victor Ruffy ka qenë një politikan zviceran me emër. Deputet i Parlamentit të Zvicrës prej 1982 deri në 1999 dhe një përkrahës i zjarrtë i shqiptarëve në Shqipëri, Kosovë, diasporë e kudo.

Victor Ruffy vinte prej një familje shumë të njohur që ka dhënë burra shteti dhe që kanë kontribuar me breza në krye të Konfederatës Helvetike.

Ai kishte ndjekur gjurmët e të parëve.

Stërgjyshi i tij, Victor Ruffy, nga ai e trashëgoi emrin, kishte qenë Këshilltar Federal dhe zvpresident i Zvicrës, ndërsa gjyshi i tij Eugène Ruffy edhe ai po ashtu Këshilltar Federal dhe President i Konfederatës.

Kur e pyetëm një herë nëse dy djemtë e tij a e kishin vokacion politikën, ai na tha duke vënë buzën në gaz jo, por nga kjo familje padyshim gjithmonë dalin koka të mëdha për këtë vend.

Victor Ruffy ka lindur në 1937 në Bernë. U angazhua në politikë pranë Partisë Socialiste Zvicerane duke u bërë anëtar i Parlamentit prej 1982 deri më 1999. Në 1992 zoti Ruffy u zgjodh kryetar i Parlamentit të Konfederatës, ndërkohë që për një kohë ka drejtuar Komisionin për Marrëdhënie me Jashtë  dhe për dhjetë vite rresht ka kryesuar delegacionin zviceran pranë  Këshillit të Evropës.

Prej kësaj kohe ka nisur lidhja e tij me Shqipërinë, Kosovën dhe shqiptarët.

Njohja dhe miqësia jonë me të daton me përmbysjen e diktaturës, kur zoti Ruffy do të kryesonte delegacionin nga Këshilli i Europës që mbuloi zgjedhjet e para pluraliste. Në Këshillin e Europës, ai do të vihej në krah të Shqipërisë e shqiptarëve.

Në memorian tonë ka mbetur i pashlyer roli i tij në Strasburg në vitin 1995, kur opozita shqiptare, pjesë e delegacionit shqiptar, kundërshtonte hyrjen e Shqipërisë në KE. Merreni me mend, deputetë të parlamentit të Shqipërisë mbanin në Strasburg fjalime që villlnin vrer për mos-hyrjen e vendit të tyre në Këshillin e Europës; merreni me mend se çfarë i bëjnë shqiptarët vetes së tyre, ndërsa zoti Ruffy luftonte për pranimin e Shqipërisë në këtë institucion. Me fjalimin e tij, që ishte një perlë e oratorisë politike, nga pozitat e një Avokati Mbrojtës, Victor Ruffy argumentonte se përse Shqipëria meritonte të ishte pjesë e KE.

Kush shkon në Këshillin e Europës në Strasburg, mrekullohet kur midis flamujve të shteteve anëtare, dallon që në krye të rradhës flamurin kuq e zi, por që për valvitjen e tij aty, prej qershorit të vitit 1995, ka patur rolin e tij shumë thelbësor Victor Ruffy.

Një mbështetje kolosale zoti Ruffy ka dhënë për Kosovën dhe diasporën e  Kosovës në Zvicër. Është njëri nga përkrahësit e parë të Pavarësisë së Kosovës. Jo më kot Zvicra ka qenë shteti i parë që ka kërkuar në OKB njohjen e pavarësisë së Kosovës.

Victor Ruffy po ashtu krenohej me Eurobibus. Prej 1992 ai ishte  themeluesi i Fondacionit Eurobibus, që gëzonte mbështetjen e Këshillit të Europës, Konfederatës Helvetike, si dhe Bibliotekës dhe Universitetit të Lozanës, që nuk ka pushuar kurrë së dërguari ndihma e mbështetje në Shqipëri. Ai ishte jo vetëm përfaqësues i politikës, por edhe njeri i kulturës, i dijeve, i elitës zvicerane. Victor Ruffy ka mbështetur projekte botimesh, shkëmbime eksperiencash nga bota universitare, mbështetje me bursa.

Kur jemi takuar së fundi në një darkë midis miqsh në Lozanë ne bëmë plot plane për të ardhmen, që nuk arritëm dot t’i realizonim. Njëri prej tyre ishte projekti i një takim midis kryeministrit të Shqipërisë dhe liderit të opozitës Lulzim Basha. Jo takim hipokrit si ai që u realizua në restaurantin Krokodil, midis Ramës dhe Berishës në Strasburg.  Sepse Zvicra është shtet-modeli i dialogut, marrëveshjeve, kompromiseve dhe konsensusit për të mirën e përbashkët.

Ikja e tij e shpejtë në Amshim, krijon një boshllëk të madh jo vetëm për familjen dhe  shtetin helvetik, por sidomos për ne shqiptarët që humbëm një Mik të shtrenjtë dhe Miq si Victor Ruffy janë shumë të rrallë për kombin shqiptar!

Pengu që kemi është se këtij njeriu që meritonte ndere dhe vlerësime sa qe gjallë, nuk i dhuruam asgjë, veç miqësisë dhe mirënjohjes që ne shqiptarët e Zvicrës ia shprehnim pa fund, por mjerisht asgjë zyrtare dhe në nivel shtetëror veç një titulli si Qytetar Nderi i Fushë-Krujës.

Sa pak kemi bërë ne shqiptarët në raport me kontributin çerekshekullor të këtij Burri Shteti në të mirë të shqiptarëve!

Dhe ky është borxhi ynë ndaj këtij njeriu të madh, ndaj të cilit ne përkulemi me nderim, duke i premtuar se nuk do ta harrojmë kurrë veprën e tij për t’i treguar brezave se Victor Ruffy iu gjet afër shqiptarëve kur ata ishin në nevojë.

U prehsh në Paqe Mik i nderuar dhe i shtrenjtë!

Do t’u mungosh shumë shqiptarëve!

ESAD MEKULI

by

Nga Fahri XHARRA/
Kur punon ndërgjegjja dhe vetëdija e shprehë pastërtinë shpirtërore atëherë rritet edhe përgjegjësia ndaj asaj pyetjeje që është një brengë e së ardhmes  dhe përgjigje  e sinqertë : Si veprova ?
“Do të vijnë mbas nesh fëmijët tanë e fëmijët ,e fëmijëve tanë dhe ata do të flasin për ne, ata do të gjykojnë  për ne- Breznitë veprat i gjykojnë .. Kështu shprehej Esad Mekuli në poezinë e tij “Gjykimi”.
Dhe një mendjendritur si Esad Mekuli medoemos  e ka dëshirë të dijë se si do të jetë e gjykuar vepra e tij jetësore.
Një popull i tërë , ai  i arsimuari , i drejtorientuari dhe falënderuesi  sot do t`i thoshte : Të lumtë  Esad Mekuli !
(Esad Mekuli është poeti i parë dhe më i njohur i Kosovës pas Luftës së Dytë Botërore. Ai lindi në Plavë, më 17 dhjetor 1916 dhe vdiq në Prishtinë më 1993. Familja e tij në Plavë kishte ardhë nga Nokshiqi. Babi i Esad Mekulit, edhepse ishte hoxhë, fëmijët e tij i orientoi në shkollim jofetar. Esad Mekuli, shkollën fillore e kreu në Plavë, në gjuhën serbe. )
Esad Mekuli qante se e dinte pse : “ Qeme- turq, dreqen me bishta, qeme-raje qe t’hiqet ne vargoj te mjerimit  te perbuzur-shiftare**!” Ai e ndjente një ngazëllim , dhe e dinte që do të vjen një kohë edhe më e mirë për shqipatarin. Pavarësia as që i kishte shkuar ndër mend pas tradhëtisë serbo- jugosllave pas Luftës së dytë Botërore .
Esadi e kishte guximin e madh që të thoshte atë që e ndjente , nuk kishte rënë në grackën e mashtrimeve serbe, përkundër kohës shumë të rrezikshme për shqiptarët në Jugosllavi .
Në atë kohë (1954)  , në zjarrin e madh të mashtrimit serb dhe “indoktrinimit” të shqiptarëve se janë turq e duhet të shkojnë në token e ”tyre” del Esad Mekuli me poezinë “TURK, ELHAMDULILA” :
“Turku me shpatë ka pre- Evropa dridhet, ushton..Në Kosovë luftuem dhe ne Liri, kush s’të don?! Me shpatë, me zjarm sundoi- Me shekuj liri s’kemi pa. Tirani mbi ne gërmoi: Ja turku, elhamdulila! “
Dorën në zemër ,në konteks me kohen , viti 1954 , kjo poezi e Esad Mekulit ka qenë një mrekulli e guximit qytetar dhe intelektual “ Fenë me kombësi e njisoi, Muslim e turk- s’ka da. Deshti edhe emnin t’na harroi:- Je turk, elhamdulila!  Dhe gjuhën tonë e ndaloi,Kush turqisht s’flet fe s’ka. Ashtu, thane, Zoti urdhënoi:- Je turk, elhamdulila!
“”Po, s’jemi turq, nuk jemi!

Jo kurr’! Ta dinë të tanë:

Shqiptarë dhe t’parët i kemi.
Si guxoi ,intelektuali  Esad Mekuli  në atë kohë të hendekut të madh shqiptar të thotë:” Po, s’jemi turq, nuk jemi! Jo kurr’! Ta dinë të tanë: Shqiptarë dhe t’parët i kemi. ???
Na e kujton kjo këngë, këto vargje se sot  nuk është diçka në rregull me ne ?

Me krijimtari poetike filloi të merret qysh në shkollën e mesme. Në fillim shkroi në gjuhën serbokroate, pas luftës botoi shqip në Kosovë e Maqedoni.
Ai ka qenë kryetari i parë i Akademisë së Arteve të Kosovës.
Shikoni , ja si gjëmon Esad Mekuli me vargun e tij në poezinë “A asht fajtor shqiptari?”, e shkruan më 1938, kur mësoi për Memorandumin famëkeq të Çubrilloviqit, i cili bënte thirrje për dëbimin e qindra mij shqiptarëve etnikë nga Kosova për në Turqi:

“…A asht fajtor shqiptari pse, si të tjerët, po don  të jetojnë si Njeri në të vetat sot e përjetë?
A asht fajtor pse përkundër dhunës qëndron  Nën qiellin e Kosovës loke, në trollin e të parëve të vet!”

Poezia e tij mbart brenda ngjarjet dhe trazimet që kaluan kosovarët në luftën e tyre për ekzistencë në trojet e veta.
E sot si mendojmë?  E njofim Çubriloviqin dhe memorandumin e tij ? Sikur ta dinim se për çka bëhej fjalë në atë kohë dhe ta kishim gjallë Esad Mekulin ,  sot do të ishim më të vetëdijshëm në veprimet tona.

“E kaluara e bujshme e popullit tonë është e mbushur plot me ngjarje të rëndësishme historike që na bëjnë të kuptojmë se ky popull ka një të kaluar  sa të lavdishme  e krenare,po aq edhe të mundimshme e të hidhur,sepse robëria nuk sjell gjë tjetër përveç vuajtjeve të pandërprera për një popull,sidomos një barë të rëndë mbi kurrizin e tyre e kanë mbajtur popujt e vegjël. Ata vazhdimisht kanë qenë nën thundrën e popujve numerikisht më të mëdhenj. Esad Mekuli është dëshmitarë i një gjendjeje të tillë ,prandaj ai nuk mund të hesht ,sepse një gjë e tillë e ka preokupuar tërë qenien e tij njerëzore. Kur sheh masat e gjera shqiptare se në çfarë gjendje ndodhen,ai ia thotë këngës: “Deshta,shumë kam dashtë-dëshrue Që me këngë të trimnoj ,me fjalë tande të dridhun Të ngrej fuqitë prej gjumit…”( Gostivar, 2008 prof. Basri Saliu )

Esad Mekuli ishte kryetari i parë i Shoqatës së Shkrimtarëve të Kosovës, nismëtar, themelues dhe kryetar i parë i Akademisë së Shkencave dhe të Arteve të Kosovës. Pos shkrimeve kryesisht në poezi, Esad Mekuli ka përkthyer nga gjuha shqipe në ate serbe dhe anasjelltas. Ka përkthyer në shqip rreth 18 vepra të të gjitha gjinive lerare. Poezitë e Esad Mekulit janë përkthyer në gjuhën serbe, maqedone, hungareze, kroate, italiane e të tjera. Punimet e tij janë prezantuar në të gjitha antologjitë e poezisë shqipe, por edhe në shumë antologji botërore. Esad Mekuli ka shkruar edhe me pseudonimet Sat Nokshiqi dhe Sat Hoxha. Vdiq në Prishtinë me 6 gusht 1993.

Dhimbje e kohës , dhimbje mortore : ”,”Shiftar mos më thuaj,mos më thirr në emër të huaj”,”I varuni i këndon lirisë” dhe “Porosia e nënës” që ua dedikon shqiptarëve që për shkaqe politike dhe padrejtësie u detyruan të mërgohen në Turqi. “ Pra , pse qante Esad  Mekuli  ? A mund ta dimë se pse?

Ku është sot lloji i shpirtbardhësisë esadmekuliane kombëtare ? Jemi ne veti ?

*Posa ta kemi lexuar” Sharraxhiun” e Esad Mekulit ,ndoshta ashtu spontanisht do të na kujtohet “Luli i vocërr” i Migjenit. Ata edhe pse kanë dallime në moshë , janë shokë shumë të afërt. Ashtu si “Luli i vocërr “i Migjenit që i ka qitur tullumbat e tij ti ngroh në diell,po ashtu edhe “Sharrëxhiu” i Esad Mekulit mik më të afërt e ka diellin. Xhepat e sharrëxhiut janë shumë të ngushta për duart e ënjtura të tij. Si Migjeni,po ashtu edhe Mekuli janë njohës të mirë të gjendjes së masave. Esad Mekuli ka diçka më tepër ,sepse atij i mohohet përkatësia kombëtare duke e ofenduar se gjoja qenkemi njerëz me bishta. Ai kur e sheh sharrëxhiun me sëpatën e rrasur në shok ,e bishti i saj ka dalë prapa,dyshon se mos vallë për këtë na quajtën njerëz me bishta?  (e huazuar) *
E kam edhe unë një vaj që sot nipat e “sharrëxhinjve “ që jemi  nuk ia dimë për falënderit Kosovës Shtet:
Pra mos të harrojmë se jemi bijtë dhe nipërit  e : “O vëlla me sharrë në krah”
Do të shoh prapë me duar të mërdhime nën sjetull
Me sharrën e stërlashtë  mbi krah  Dhe sopatën e mprehtë të rasun në shok
Në fytyrën tande lexoj: Kam fjetur në podrumin e lagshtë,unë i trembëdhjeti
Dhe kam hangër në kusinë e bakrit,të sjellun prej vendlindjes
Prej vendlindjes,fasulen e hollë të vendlindjes unë i trembëdhjeti.
-Pse unë kënaqem me pak prej këtyre duarve të mërdhime,  Atje mbas 77 bjeshkëve,7 gojë presin…
Pse nuk e kemi edhe sot një njeri të madh si Esad Mekulin ?
Fahri Xharra ,20.03.06
Gjakovë

ELENA MIRAKAJ LULI DHE VJERSHAT E SAJ

by

(Një emër i ri në “Panteonin e nëndheshëm”)/

 Nga Eugjen MERLIKA/

Nëpërmjet kësaj tufe vjershash, që botohet me titullin “Fluturës”, lexuesit shqiptar, kryesisht atij të fushës së poezisë, i vjen një zë i ri. Nuk është një vajzë e re që provon të gjejë rrugën e jetës së saj në atë fushë të hershme e shumë të larmishme të artit njerëzor, që quhet poezi, e që përbën një nga pasuritë më të vyera të sferës shpirtërore të kujtesës njerëzore.

Emri i saj na vjen nga një e kaluar, të cilën e kemi lënë mbrapa pa e njohur ende mirë. Është një e shkuar, e pasur në vlera e njerëz bartës të tyre, mbi të cilët një gjysëm shekulli i zi i historisë sonë hodhi një shtresë llave përvëluese, që pati si synim varrosjen dhe zhdukjen e tyre nga kujtesa historike. Sot ajo demokraci, edhe se e cunguar, që kemi ndërtuar në gati një të katërt shekulli, i jep mundësi të gjithë atyre që dëshirojnë të marrin rolin e “arkeologut”, të gërmojnë në atë të shkuar, të thyejnë e të heqin lavën mbytëse të kulturës së regjimit komunist, për të nxjerrë në dritë vlerat e mohuara të brezit të gjyshërve e të prindërve të tyre. Shpalosja e tyre, në të gjitha nuancat e mundëshme, është jo vetëm ringjallje morale e atyre njerëzve, një farë shpërblimi i vonë për jetët e veprat e tyre, por edhe një pasurim i vetë jetës kulturore të Kombit me objekte të reja.

Këtij projekti fisnik i shërben edhe ky vëllim , i shkruar në kohë të ndryshme, fshehurazi nga Elena Luli që, në këtë vit, do të kishte mbushur një shekull nga dita e lindjes, 18 marsi 1914. Pak fjalë, për të dhënë profilin e saj të prejardhjes e të formimit, janë të dobishme për të kuptuar e shijuar dhe poezitë e saj. Lindi në Iballe të Pukës, në familjen e njohur të Mirakajve. Babai e la shpejt, pa lindur, e vajza u rrit nën kujdesin e nënës së saj, Cubës, për të cilën do të shkruajë një nga poezitë e saj më prekëse, mbasi ajo, njeriu më i dashur, vdiq në kampin e shfarosjes së Tepelenës e varri humbi nën efektin gërryes të ujrave të Vjosës. Vëllezërit më të mëdhenj, Kola, Pashuku e Pali u shquan në fusha të ndryshme : i pari në veprimtarinë politike, si ministër në qeveritë e kohës së pushtimit, i dyti në tregëti e i treti në mbarështimin e një shtëpie të madhe, që ishte pikë riferimi për gjithë krahinën.

Elena, më e vogla e fëmijëve, shkoi në shkollën e Murgeshave Stigmatine në qytetin e Shkodrës, ku kreu filloren e të mesmen, me përjashtim të një viti në të cilin ishte nxënëse e të famshmit institut “Nana Mbretneshë” në Tiranë. Përfundoi studimet e mesme me rezultate shumë të mira. Ndër mësuesit e saj qe edhe Atë Ambroz Marlaskaj, një nga personalitetet më të shquara të klerit katolik shqiptar, me të cilin ruajti letërkëmbimin kur ai shkoi në Romë. I nënëshkruari, gjatë kërkimeve të tij në Arkivin e Ministrisë së Jashtëme italiane, në dosjet e Shqipërisë, ka gjetur tri letra të dërguara nga Lena Mirakaj e Gjelosh Luli, drejtuar Atë Ambroz Marlaskajt, atëherë profesor i Teologjisë në Universitetin Antonian të Vatikanit. Në fund të vëllimit do të shtohen fac-similet e këtyre letrave dhe përkthimi në gjuhën shqipe.

Elena Mirakaj qe një nga katër mësueset e para femra të qytetit të Shkodrës. Në vitin 1936 ajo u fejua me Gjelosh Lulin, një pinjoll i familjes së njohur atdhetare të Malësisë, asaj të prijësit legjendar Dedë Gjon Lulit. Gjeloshi ishte oficer i ushtrisë shqiptare me gradën e kapitenit të artilerisë, mbasi kishte studiuar në Modena e ishte diplomuar në Akademinë e famshme ushtarake të Torinos, në Itali. Në vitin 1937 mësuesja dhe oficeri krijojnë familjen e re që në pak vite shtohet me dy vajza, të cilat bëhen më vonë objekti kryesor i poezisë më të zgjedhur të vëllimit, që i jep atij edhe titullin.

Jeta familjare, fatkeqësisht, qe e shkurtër dhe mbi mësuesen malësore u përplasën orteqet e pamëshirshme të tragjedisë shqiptare të mbas 29 nëndorit 1944. Bijë e nuse familjesh të shquara atdhetare, kundërshtare të komunizmit, do të përballojë me dhimbje e me kurajë të lartë vrasjet e burrit Gjelosh, të vëllait Pashuk, të nipit Ndoc në betejat me forcat e Sigurimit të Shtetit si martirë të lirisë së Vendit të tyre. Këta, ashtu si shumë të tjerë në mëdyshjen arratisje apo qëndresë, zgjodhën të dytën dhe nën drejtimin e heroit zamadh të Mirditës, Mark Gjomarkaj, qëndruan duke luftuar me armë disa vite në malet e Shqipërisë , për t’i sjellë asaj lirinë. Është një nga dukuritë më të lavdishme e më heroike të Kombit, që meriton piedistalin e vet, mbasi përbën një nga shfaqjet më madhore të vlerave shqiptare, qoftë si luftëtarë kundër diktaturës, qoftë si qëndrim i popullit që i mbajti e i ushqeu për shumë vite, në kthetrat e një shteti mizor, që ushtroi mbi atë popull të gjitha masat e dhunës, me shumë jetë njerëzish të asgjësuara e më tepër të gjymtuara.

Elena Luli u internua më 1945 e u lirua mbas tre vjetësh, kur në mal ishte vrarë nga forcat e ndjekjes bashkëshorti i saj. E kthyer në Shkodër me dy vajzat e vogla, vazhdoi kalvarin e “armikut të klasës”, me punët e lodhëshme e të rëndomta, herë herë edhe pa to. Rriti vajzat, Klarën dhe Izabelën, i bëri të studjojnë, brënda kufijve të “luftës së klasave”, pa edhe familjet e tyre, me nipa e mbesa që u bënë ngushullimi i vetëm i jetës së saj që u shua në marsin e vitit 2001, në moshën e nderuar të 87 vjetëve, pasi kishte kaluar dhjetëvjetëshin e fundit në Shqipërinë e ndryshimeve pas komuniste.

Me pak fjalë kjo ishte historia e jetës së poetes, vargjet e së cilës, për herë të parë, i jepen sot në dorë lexuesve. Ata vargje janë mishërim i ideve të autores e shprehje e përceptimeve të një bote ngjyrë hiri, në të cilën kishte pak ose aspak motive të gëzueshme.Vjershat e saj pasqyrojnë travajën e pjesës më të vështirë të jetës, të asaj të internimit, të burgut, të mungesave të përditëshme të një diktature që i përngjet “Një tallazi të zi – E n’gji t’vet don me përpi – Gjithshka n’tokë quhet mirsí” (Lutje).   Mungojnë në tufën e vjershave motivet e rinisë së gëzueshme, të dashurisë, të ëndrrave. Nuk dijmë në i ka lëvruar ndonjëherë por, në mungesë të tyre, mundohemi të gjejmë arsyen. Ndoshta jeta normale, me të gjithë mikrobotën e brëndshme, në kufijtë e së zakonshmes, nuk i jepte shtysën për t’i hedhur në letër ndjenjat e mendimet, ndoshta mjedisi patriarkal i shoqërisë shqiptare t’asaj kohe frenonte…, ndoshta ato vjersha janë shkruar, por nuk kanë arritur deri te ne, ndoshta…

Pavarësisht nga këto hamëndje që mund të ngacmojnë kureshtinë e lexuesit apo të kritikut, 22 vjershat e shkurtëra e poemthat e kësaj tufe janë të mjaftueshme për të shpalosur personalitetin e autores dhe kompleksin mendim-ndjenjë-përsiatje-kundërveprim, që përcakton përballimin e tij me shoqërinë në të cilën jeton. Ky ndodh në një Vend që nuk është më ai i viteve të vajzërisë, të studimeve e të rinisë, por ai që përshkruhet kështu në një poezi të saj : “E dijmë mirë se tokës amtare – I kanë zhgulë nder e i kanë mbjellë marre.” (“Kaçak malit”). Metafora ka një fuqi befasuese dhe është kundërveprimi i brendshëm i qytetares poete. Atdheu është kthyer nga një vend i nderit, i traditave, i respektimit të parimeve e normave fisnike morale e shoqërore, në një truall ku është mbjellur turpi, që njëjtësohet me koncepte si poshtërsia, pabesia, dhuna, padija, bimë që “po lshojnë rranjë, filiz tue qitë – kah plehnohen ditë për ditë – prej partisë që flet e pret” (Nuk kam fjalë). Zonja Luli i përket si formim brezit të dytë të Shqipërisë së pavarur, që ishte formuar me idenë e zhvillimit të vrullshëm në rrugën e qytetërimit e trysnonte fort në djegien e etapave. N’atë vrull një pjesë e tij u lajthit nga propaganda komuniste dhe u bë fole e ideve që sollën “socializmin shqiptar”, me të gjitha tragjeditë e tij kombëtare e njerëzore. Autorja e “Fluturës” nuk hynte n’atë rrjeshtim. Ajo ishte një lule bjeshke, e rritur dhe e edukuar në binomin e famshëm “Fe e Atdhe”, që do të thoshte dashuri për Vendin e lindjes, por edhe respektim të vlerave e parimeve morale e fetare. Për të hapja në përqafimin e vlerave të qytetërimit perëndimor, (“Rinisë”) duhej të shkonte në një hap me atë të ruajtjes së zakoneve të mira e të moralit shqiptar, por edhe në përvehtësimin dhe vënien në jetë të Dhjetë Urdhnimeve të Doktrinës së krishterë, që janë në bazën edhe të besimeve të tjera e që përbëjnë themelin e moralit njerëzor. Ky konceptim i botës, ky projektim i saj në vetëdijen rinore, përbënte bazën e fortë mbi të cilën u formua personaliteti i atij brezi që në Shqipëri dha prova t’admirueshme në përballimin me diktaturën, e cila nuk kurseu asgjë për t’a nxjerrë jashtë loje, madje edhe për t’a asgjësuar.

Bota poetike e  znj. Elena Luli është e përmasave të mëdha dhe e përmbajtjes së larmishme. Në tufën e poezive trajtohen tema të ndryshme, që nga biseda imagjinare me fluturën, që arrin të hyjë në qelitë e burgut ku drobitet trupi e sfilitet shpirti i poetes, e dënuar me dhjetë vjet heqje lirie me padira absurde për “agjitacion e propagandë e bisedë arratisje”, sepse pohon një parim universal e të përjetshëm si ai i bashkëjetesës mes burrit e gruas, së cilës i le si porosi të përshëndesë vajzat e saj të vetmuara në një shtëpi të Shkodrës (“Fluturës”), deri tek radiografia e tejsaktë e një shoqërie, së cilës dhuna e regjimit i ka thithur gjithë lëngun jetësor, duke i vrarë çdo ditë vlerat e parimet (“Parulla-njeriu i ri”) e duke e kthyer në një kufomë që vazhdon të lëvizë vetëm për inerci.

Diktatura, në të gjitha shfaqjet e saj të përbindëshme, mbetet objekti kryesor ku ngjyen penën poetja, jo vetëm si e tillë, por edhe si qytetare, si prind, si grua, si besimtare, si atdhetare, që lëngon në shpirt kur sheh se “Vendit tonë i hupi ndera – Si n’për jerm iku lavdia – T’liga punë bijtën te dera – Ulë për tokë, asht krejt madhështia” (“Shpresoj agimin”). Në këtë kompleks problemesh që gjejnë shprehje në pendën e Elena Lulit e që janë pjesë të ndryshme të të njëjtit mozaik, i cili është Shqipëria komuniste, ndjenjat zotëruese janë dhimbja dhe revolta e brëndëshme. Këto herë herë arrijnë maja dëshpërimi, deri në mallkim, që na kujton Vajin e Ajkunës tek rapsoditë e Kreshnikëve. Autorja nuk mallkon e as vajton publikisht për humbjet e parakohëshme të familjarëve të saj, mbasi në këtë mënyrë do të zbehej mesazhi. Poezia për të do të humbte fuqinë përgjithësuese e nuk do t’ishte në lartësinë e misionit të saj pushtues të mendjeve e zemrave, nëse do të mbetej vetëm në kuadrin e ngushtë të vetvetes. Kur nga penda e saj dalin mallkime të tipit “Kurrë ksi djemsh mos baftë ma nana!” (“Kaçak malit”) apo “U çiltë toka e raca e njerit – Mbrendë u shoftë o për nji herit” (“Nuk kam fjalë”) dhimbja e saj ka arsye të përgjithëshme, sepse dhuna e sistemit ka shkatërruar karakterin e shqiptarit, trashëgiminë morale të tij, e ka depersonalizuar deri në tjetërsim.

Kanë kaluar dhjetëvjeçarë nga shkrimi i këtyre poezive, por mesazhi i tyre mbetet përsëri aktual, i freskët, dëshmi e fuqisë përgjithësuese e kohëlargët të mendimit poetik të Elena Lulit. Në këtë univers të vogël poetik nuk mungon shpotia (“Dhurata e Kryeministrit”, “Votimet”, “Zyrës Punës”, “Shumë janë ngjarjet”) kundrejt sistemit me të gjithë anakronizmat e tij, me paaftësinë, mungesën e ideve, pozat qesharake që merr, deri në cinizmin vrastar, të pranishëm në çdo çast. Përsiatja e autores shkon deri në thellësi e origjinë të problemit, n’ata vendime të krerëve të fituesve të luftës, që shpërblimet për luftën dhe fitoren i matën me lirinë e popujve të Lindjes evropiane (“Padrejtësi njerëzore”) : “Rusvelt, Çurçill dhe Stalin – Vunë përpara glob e harta – Thue se e kishin trashëgim. – Ç’merr prej Lindjes n’Perëndim – Caqe të reja ata i vunë botës.” Poetja Luli i këndon dhe qëndresës antikomuniste në Vendet e tjera, si në Poloni, Çekosllovaki e Hungari (“Pa titull”), qëndresë që nxitet e përkrahet edhe nga Kisha Katolike e përfaqësuesit e saj si Kardinal Vishinski.

Autorja është një besimtare e plotë. Dashurinë dhe besimin tek Zoti e ka thithur me qumështin e nënës. Shkolla që ka kryer ka plotësuar edukimin fetar e Krishti e Shën Mëria janë të pranishëm çdo ditë në lutjet e saj. Ato lutje i japin fuqinë asaj, ashtu si shumë e shumë të tjerëve, për të përballuar të keqen e jetës së përditëshme, por edhe për të kapërcyer traumat e jashtzakonshme, si humbjet e njerëzve të dashur, arrestimin, internimin, dhunën sistematike të regjimit më kundërzot të botës mbarë. Adhurimi për Zotin nuk e pengon t’i drejtohet Atij me një ton kritik para një skene rrënqethëse të një kamioni të internuarish, në të cilin vdesin nëna lehonë dhe fëmija në bark, nën vështrimin vrastar të përfaqësuesve të rendit kriminal. (“Një ngjarje në Postribë”) “Perëndi ty si s’të vjen keq – Hajt se njeri asht ba dreq – Po atij t’voglit qi i dhe jetë – N’bark t’nanës martir me mbetë” Këta vargje, kjo klithmë dëshpëruese e poetes para një skene makabre, nuk janë shprehje e mosbesimit, por thirrja për ndihmë, e hasur edhe në poezitë e tjera.

Ajo thirrje arrin në apoteozë në poezinë “Zojës së Kalasë së Shkodrës”, që është një hymn për Zonjën e Bekuar, Nënën Virgjëreshë të Jezuit, e cila është një nga objektet më të parapëlqyer të adhurimit në botën e sotme të krishterë. Autorja ka meritën të na ketë lënë këtë poezi të vyer, ndër më të bukurat e vëllimit, e frymëzuar nga Zoja e Shkodrës, imazhi i së cilës i përket legjendës, ikjes së saj përtej detit në Genazzano të Lazios, në Italinë qëndrore, mbas thyerjes së qëndresës shqiptare të epokës së Gjergj Kastriotit. Ikja e ikonës, për poeten, nuk është ikja e Virgjëreshës, ajo vazhdon të jetë mes nesh : “Zojë e kalasë je n’zemrat tona”. Zoja është njëjtësuar me shpresën e të krishterëve shqiptarë gjatë shekujve të pushtimit otoman, tek ajo shkonte mendimi i viktimave të dhunës komuniste para vdekjes, asaj poetja, në poezinë e saj i beson fatet e Atdheut : “Ty amanet – T’a lamë Shqipninë – O zojë e dashtun – Na kthe lirinë!”

Poezia na kujton të tjerë emra vëndesh të botës së krishterë, ku Zonja ka objektet e saj të kultit e ku shumë mijëra njerëz, çdo ditë ulen në gjunjë e kërkojnë bekimin dhe nderën e saj. Lourdi, Fatima, Mezhdugorie, Pompei, Chestokova, Guadalupa, janë më të njohurat e faltoreve të saj, por ne na pëlqen t’u shtojmë atyre dhe atë të Shkodrës apo Genazzano-s.

Preka vetëm disa prej motiveve që frymëzuan talentin poetik të zonjës së nderuar Elena Luli. Kjo tufë poezish, që sot i jepet në dorë lexuesit shqiptar, shton edhe një tjetër zë në “Panteonin e nëndheshëm”, apo në “Letërsinë e dënuar”, siç i pëlqen poetit Zhiti të emërojë krijimet e mbytura nga komunizmi. Është një zë i ëmbël intelektualeje shqiptare, që buron nga lartësitë e Alpeve e përcjell, nëpërmjet vargjeve, fisnikërinë e ndjenjave e qëndresën e karakterit, të shoqëruar me shijen e hollë dhe zhdërvjelltësinë e pendës, duke u bërë zëdhënëse e një Shqipërie të lidhur fort me ligjet morale të trashëguara e me vlerat e vërteta të qytetërimit Perëndimor. Se sa ka mbijetuar kjo Shqipëri nga cunami i gjatë i komunizmit e tregon fakti se, ende sot, ajo vazhdon të luftojë, edhe se mbetet në pakicë.

Eugjen Merlika

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

FLUTURËS

O flutur, o flutur

Në burg pse don me ardhë

A mos të çoi kush

Me prue ndoj fjalë ?

 

Ti që ndër hekra, hyn flurim

A mos na solle ndoj lajm a gzim?

A thue t’çoi nana,

Që këtu ka nji djalë,

Me i dhanë nji t’puthun,

Me i thanë ndoj fjalë?

 

A thue të çoi vajza ,

Që ktu ka nji nanë,

Me nji t’përshndetun

Nji kshillë me i dhanë?

 

Asht e ngushtë skuta për ty o flutur,

Asht e mektë drita për ty o e bukur.

Për ty asht vallja,

Kanga dhe gzimi,

Ktu ndien t’fshâme,

Mbretnon mjerimi.

 

Shëtite burgun,

Gjithkah anë m’anë.

Kryej amanetet

Që t’i kanë dhanë!

 

Mandej ik flutur,

S’asht vend për ty.

N’kto brima t’vogla

Me ndej ti ndry.

 

Hekrat e burgut

Nuk mund t’ndalojnë,

E krahët e lehta

Larg tash po t’çojnë.

 

Para se t’dalësh,

Të  la nji amanet .

Asht nji za nanet

Ky që ty t’flet :

 

Në mes t’qytetit,

Në nji t’vjetër shpi,

Ndalu n’penxhere,

Jane fmitë e mi.

 

Janë veç dy varza,

Krejt vetëm lanë.

Thuej : pa da zemra

Për ju po m’fshanë.

 

Ti puhizë vere

Puthi për mue,

Se Zoti i madh

Ka me i ndihmue.

 

“ Shtigjet e vështira

i kalon mbi dhe

kushdo që thotë

Zoti me ne”

 

Kto fjalë i gjeta

Grrye ktu mbi derë.

E ndjeva forcë,

Përcjellë nga të tjerë.

 

Në gjuj kam ra,

E jam drejtue:

“ Zot jam me ty

Ti je me mue”

 

 

ZOJËS  SË KALASË ( SHKODRËS)

 

Thonë ke ikun

Larg je mërgue

Jo , Zojë e Shkodrës,

Askund s’ke shkue.

 

Atje tej detit

Ka shkue ikona.

Zojë e kalasë,

Je n’zemrat tona.

 

U pa ndër shekuj,

Shihet dhe sot,

Nga zemrat tona

Ti s’ike dot.

 

Kush pat si ne

Vuejtje pa masë?

Kush na dha forcë?

“Zoja e kalasë”.

 

Para torturash

E ndër burgime

Trimat të thirrën

“ O Zoja ime!”

 

Ballë pushkatimit

Ty t’kishin n’gojë

Fjalët e fundit:

“N’dorë tande Zojë”!

 

Ndaj përtej detit

Ka shkue ikona,

Zojë e kalasë

Je n’zemrat tona.

 

Idetë e liga

Zojë na pllakosën.

Kishat e tua

Krejt i rroposën.

 

Thue dam prej tyne

Pati atdheu?

Thue se s’kje falun

Në to Skënderbeu?

 

Ty nuk të lutet

Veç krishtenimi,

Ti je Zojë

E çdo besimi.

 

Te Rozafati,

Rranzë asaj kodre,

Çdo ditë të hidhen

Ty lule Shkodre.

 

Ty amanet

T’a lamë Shqipninë.

O  Zojë e dashtun

Na kthe lirinë.

 

Se përtej detit

Ka shkue ikona

Zojë e kalasë

Je n’zemrat tona.

 

 

 

 

 

 

 

 

U NDIE NJI  ZÀ

 

Nji za i dalun prej Kremlinit

Me i diftue po don njerzimit

Paqë të randë e grabitqare.

Sa me shpatën fitimtare,

Sa me idena lajkatare,

Ai po flet n’emën të drejtsisë,

Tuj rrejt turmat e njerzisë.

Por asht kot me dhanë spjegim

Komunizmi ban dallim.

Nuk ka kob, nuk ka mënxyrë

S’ka ngjarje në natyrë

Krahasim me ket përbindsh.

Ulkonjë asht e të duket qingj.

 

N’Shqipni flitet për liri,

Shumë për besë e bujari.

Kto zakon i pat shqiptari

E me i lshu ai s’pat për s’gjalli.

Por i rrejti kjo farë e keqe,

Me tradhti i zu ndër leqe.

Shkas u ba paditunia

Mbaroi fusha e malcia.

 

Medet vonë biri i shqiptarit

Ka me i dhanë frymë lirisë,

Nder e lavd me i kthye Shqipnisë.

 

 

 

 

 

 

Durrsaku që na nderon në Harvard

by

Ja si mund të studjosh në SHBA/

Bisedë më studentin më të ri të bioteknologjisë në Harvard, djaloshin durrsak Kevin Shani/

 Nga Shefqet Kërcelli/

Është një fakt që shqiptarët mund të jenë ndër popujt më arsimdashës në botë. Ata janë gati të bëjnë të pamundurën që fëmijët e tyre të arsimohen sa më mirë, jo vetëm në universitetet këtu në Shqipëri, por dhe jashtë vendit. Tashmë në universitetet perëndimore janë arësimuar dhe po vazhdojnë studimet mijëra djem e vajza nga Shqipëria, Kosova dhe viset e tjera shqiptare. Kjo gjeneratë është pasuria më e vyer e kombit shqiptar, ajo që do ti japë vizionin, strategjinë, drejtimin dhe frymëmarjen e duhur kombit tonë në të ardhmen. Ky brez i mirëarësimuar përfaqson denjësisht popullinin shqiptar në arenën ndërkombëtare dhe ka lozur rol kryesor në momentet e zhvillimet kryesore të tij. Pjesë e kësaj armate shqiptarësh që sakrifikon e përpiqet të arsimojë sa më mirë fëmijët e tyre janë dhe prindërit durrsakë Shani, zonja Lindita dhe zoti Mihal. Natyrisht cdo familje shqiptari një pjesë të kohës e kalon duke biseduar për të ardhmen e fëmijëve, mënyrat, mundësitë finaciare, shokët, miqtë që mund ti ndihmojnë në rrugën e dijes fëmijët e tyre. Shahinin vecse e kam koleg e kam dhe mik të vjetër. Ai shërben në Qëndrën Ndërinstitucionale Operacionale Detare, si specialist i peshkimit. Një njeri i thjeshtë, i dashur e i repektuar nga të gjithë. Shpesh pij kafe me të. Kuptohet që një kohë të bisedës e kalojmë duke folur për arsimimin dhe perspektivën e fëmijëve. Ai më modesti më tregon se si djali i madh Kevini, në sajë të studimit sistematik, këmbënguljes e inteligjencës vetiake kishte arritur të fitojë bursë në universitetin prestigjioz të Harvardit. Më bëri përshtypje ecuria e djaloshit durrsak dhe dashuria e prindërve të tij për arsimin, ndaj i kërkova Shahinit, një takim me Kevinin gjatë kohës së pushimeve, kur ai ndodhej në Durrës. Kevini kishte mbi një vit pa ardhur në Shqipëri dhe kohën e kishte shumë të kufizuar. Në këto raste s’di ctë bësh më parë, të cmallesh me prindërit dhe familjen, të takosh shokët e fëmijërisë dhe gjimnazit, të kryesh vizita mjekësore, sidomos ato tek dentisiti, për arësye të cmimit këtu në Shqipëri, etj? Më vinte keq që t’ja merrja kohën Kevinit, në ato pak ditë që qëndroi në Durrës. Gjithsesi dy ditë para se të largohej pimë një kafe tek kafe“Fly”. Kisha dëgjuar për rezultatet dhe pasionin e tij në shkencat ekzakte dhe pamja e Kevinit ma vërtetoi më së miri këtë. Një djalosh i ciltër, me një fytyrë të pastër, me sy të mprehtë e të zgjuar, cdo shqisë e këtij djaloshi shprehte dije, intelektual i lindur. Këtë ndjesi ma krijoi Kevini që në pamje të parë. Në cast mendova vështirësitë dhe sakrificat e familjes Shani, për të arsimuar në mënyrë ekselente fëmijët e tyre, vështirësi të cilat i kam kaluar dhe unë si familje më parë. Kishim shumë gjëra të përbashkëta në këtë udhëtim të dijes e diturisë drejt universiteteve të SHBA. E urova më shpirt këtë djalosh të ri durrsak, që studjon për Bioteknologji në Universitetin me emër në botë. Madje është i pari shqiptar që studjon në këtë degë të vështirë, pasi programi universitar ka bazë shkencat ekzakte.{Matematikë, Fizikë, Kimi}. Por Kevini po e përballon më së miri, pasi ai deri sa të mbrrinte këtu ka studjuar sistematikisht për vite me radhë. Shpejt biseda rrodhi normalisht, dukej sikur njiheshim prej kohësh. I kërkova të më tregonte dicka për shkollimin e tij, hapat që kishte hedhur për të arritur deri këtu. Përgjithësisht këta tipa e kanë të vështirë të flasin për veten, më tepër flasin rezultatet e tyre në jetë. Talenti dhe aftësitë e Kevinit u shfaqën që në arësimin fillor tek shkolla “Jusuf Puka”, ish “Dalip Tabaku”. Durrës. Matematika dhe anglishtja u bënë dy lëndët më të preferuara të Kevinit. Nga 9-vjecarja në gjimnazin “Gjergj Kastrioti”, Kevini studjoi jo vetëm programin e detyruar, por dhe autodidakt, herë pas herë dhe kurse të vecanta për të thelluar njohuritë e mara. Nga 2005 deri më 2014, ai ka marrë pjesë në të gjitha olimpiadat e matematikës të zhvilluara në rreth apo në shkallë vendi, në të cilat herë pas here ka fituar dhe cmime. Pamvarësisht se nëna e Kevinit, Lindita, është mësuese tek gjimnazi “Gjergj Kastrioti”, nuk ka pasur asnjë ndërhyrje për favorizim në nota. Kam dashur të di njohuritë e mija reale në cdo lëndë, thotë Kevini. Por në ecurinë time patjetër kanë ndikuar të gjithë mësuesit e mi nga fillorja deri në gjimnaz dhe punën parapregatitore për universitetet e SHBA. Shpesh, kur kam kohë të lirë këtu në Harvard, kujtoj me respekt mësuesen time të fillores Liljanën, gjithashtu shpreh mirënjohjen për mësuesët e gjimnazit, Niko Bllani, Afërdita Mataj, por dhe zonjën Teuta Domi, që më ndihmuan në përgatitjen e zotërimin e matematikës, fizikës, por dhe provimeve specifike SAT dhe TOEFL. Një punë sistematike disavjecare në matematikë, fizikë, kimi, anglisht, më ndihmuan të fitoj pikët e duhura në TOEFL dhe SAT, shpjegon Kevini. Por, nuk kishte gëzim më të madh për mua, kur në ato ditë qershori 2014, më erdhi lajmi i mrekullueshëm, kisha fituar bursë për bioteknologji në Harvard!? U cuam të gjithë më këmbë, atmosferë feste dhe gëzimi mbretëroi që nga ajo ditë në shtëpinë tonë. Natyrisht unë kisha aplikuar dhe në universitete të tjera, prisnim dhe përgjigje, por Harvardi i vulosi të gjitha. Ëndrra ime u realizua, ma vlerësoi mundin tim e prindërve të mi zoti, dhe nga ai cast më mbërthyen ethet e përgatitjes drejt auditoreve të këtij universiteti elitar, më thotë Kevini, ndërsa i shkëqenin sytë, sa herë e kujtonte këtë ngjarje. E kush si ëndëron këto universitete?! por fitimtari është ai që këmbëngul, studjon, sakrifikon, heq dicka nga kënaqësitë meskine të moshës apo rutina e përditëshme e kafesë që ka mbërthyer një pjesë të të rinjve tanë. Kështu në gusht të vitit 2014, djaloshi durrsak me valixhet në krahë, me plot ëndrra e dëshira ju drejtua auditoreve të Harvardit. “Unë e kam filluar vitin akademik më 21 gusht 2014 si pjesë e “Freshmen International Program”, një program orientues për studentët jo-amerikanë, ku si bazë kishte njohjen dhe përvetsimin e kulturës amerikane, si të përshtatemi me jetën akademike në kolegjet në Amerikë, anglishtja, shkrimi akademik, përgatitjet e dokumentave, etj”, tregon Kevini për ditët e para të studimit. Sigurisht që fillimi ka dhe vështirësitë e veta, nuk është e lehtë të orientohesh me ambiente dhe kampusin e këtij universiteti gjigand, vijon Kevini. Edhe pse shumë mirë i organizuar, për një student nga një vend tepër i vogël, gjetja e sallave të leksioneve ishte një problem më vete. Me pas vinte asimilimi i kulturës amerikane dhe përshtatja me një trupë studentore të përbërë nga studentë prej 40 vendeve të botës, plus kultura e punës, mungesa e kohës, faktorët social, pjekuria, etj. Normale, që edhe anglishtja nuk qe e thjeshtë, pasi unë nuk kisha studiuar kurrë në anglisht në një nivel akademik. Pyetjes sime se, cfarë këshëllon për të rinjtë dhe të rejat shqiptare që duan të studjojnë në SHBA, Kevini ju përgjigj kështu: Këshilla ime është që të fillojnë përgatitjen për provimet e SAT dhe TOEFL, sa më herët të jetë e mundur, të investojnë në mësimin e anglishtes që në klasat fillore, të pyesin sa më shumë studentë që po vazhdojne aktualisht jashtë vendit dhe që kanë përfunduar ato. Mund ti informoj dhe për dicka të rëndësishme: Unë dhe disa studentë të tjerë shqiptarë këtu në SHBA, kemi ndërmarrë një nismë për të ndihmuar bashkëkombasit tanë për të studiuar jashtë vendit në shkolla elitare internacionale, ashtu si dhe ne. Ne kemi krijuar një faqe në FB, në mënyrë që cdo nxënës, mësues ose prind të këtë mundësinë të na kontaktojë lehtësisht. Kjo nismë është mënyra jonë e të kontribuarit në zhvillimin e kombit tonë, duke i dhënë mundësinë nxënësve të talentuar të vendit tonë të aplikojnë për të marrë një edukim elitar dhe të bëhen lidera njësh të së ardhmes. Për më shumë info shihni faqen “Discipuli Aquilae” në adresën: https://www.facebook.com/daquilae/. Duke i kërkuar një mendim se cdo të thotë të studjosh në SHBA? Inxhinjeri i ardhshëm bioteknolog u shpreh se, për mua të studioj në SHBA, është një ndër mundësitë më të mëdha që më është dhënë në jetë. Ndaj po punoj fort t’i marr të gjitha frytet në sajë të një vullneti të hekurt dhe dashurisë për arsimin.

Në të ardhmen kam dëshirë të vazhdoj shkollën a mjekesisë, por më parë dua të punoj në fushën e bioinxhinierisë, shkurt në kërkimin shkencor. I urova dhe njëherë suksese e fat, të parit inxhinjer bioteknolog shqiptar në Harvard, ndërsa vlerësova djersën dhe sakrificat e familjes Shani. Mbështetur dhe në përvojën personale familjare të arësimimit të fëmijëve të mi në SHBA, gjykoj se hapat e hedhura nga Kevini kanë qenë të matura dhe rezultativë. Bashkë me fëmijët e mi kemi konsultuar vullnetarisht mbi 40 të rinj e të reja shqiptarë për mënyrën e arësimimit në universitetet e SHBA. Mjaft prej tyre kanë ecur në rrugën e duhur. Ashtu si ka ecur Kevini, kuptohet që arësimimi në universitetet amerikane ka vështirësitë e veta, kërkon dije, punë sistematike në zotërimin e programit arësimor dhe përgatitje shtesë në anglishte dhe matematikë. Kuptohet që shqiptaro-amerikanët e dinë më mirë këtë. Gjatë vizitave në SHBA kam konstatuar përvoja të mira e të këqija në këtë fushë. Krahas përgatitjes serioze në SAT, GREE e TOEFL duhet dhe mbështetja financiare. Kur më pyesnin miqtë amerikanë se si e përballojnë shqiptarët arësimimin e fëmijëve në SHBA, ja u ktheja, ne për arësimimin e fëmijëve sakrifikojmë shumë, punojmë shumë, bëjmë një jetë të thjeshtë, madje mund të shesim dhe shtëpinë. Po, ka shumë shqiptarë që e bëjnë këtë në emër të dijes, të një formimi cilësor e profesional të fëmijëve të tyre. Kjo është ana më e mirë e karakterit e vlerave të shqiptarit. Kështu shqiptarët përfaqësohen si qyetarë të denjë në shoqërinë amerikane dhe kudo në botë. Nga modeli i kësaj shtrese të shqiptarëve, duhet të marin shembull dhe pjesa tjetër e shoqërisë sonë. Bazuar në përvojën e djaloshit Kevin, themi se eksperienca e tij personale është një mënyrë se sic do i ri shqiptar mund të studjojë në SHBA e gjetkë. Kuptohet që këto janë përpjekje personale dhe familjare të cilat gërshetohen me dicka tjetër. Pasi në Shqipëri, ka dhe një punë të organizuar nga Ambasada e SHBA në Tiranë për këtë qëllim. Kështu ka dy vjet që në vendin tonë funksionon Qendra Informative e Arsimit Amerikan, {Education USA Advising center in Albania}, ku të gjithë studentët shqiptarë që kërkojnë të vazhdojnë studimet në SHBA, mund të marin informacionin falas. {Gazeta“Dielli” e ka përcjellë në kohë lajmin e hapjes së këtij institucioni arësimor}. Kjo qendër ndodhet pranë universitetit “Marin Barleti” dhe mundëson këto informacione: përzgjedhjen e institucionit më të përshtatshëm për arësimim, njohje me kriteret e pranimit për fusha të ndryshme studimi, orientim për testet {TOEFL, GREE, GMAT, SAT, GED, ACT}, etc, testim të gjuhës angleze, mbështetje financiare dhe mundësi bursimi, informim mbi jetën sociale dhe kulturore në USA, etc. Gjithashtu vetë ambasada e SHBA, në bashkëpunim me këtë qendër, me Këndin amerikan në Vlorë, Tiranë, Kukës, me universitete publike e jopublike, shkolla të mesme, etj. ka zhvilluar disa aktivitete promovuese për njohjen e të rinjve shqiptarë me universitetet e SHBA, mundësitë dhe avantazhet e arësimimit në to. Psh. në Panairin e 18-të Kombëtar të Librit, Ambasada Amerikane në Tiranë hapi zyrtarisht stendën e saj. Gjatë ditëve të panairit, Zëvendës Ambasadori David Muniz, i shoqëruar nga Shefi i Zyrës së Marrëdhënieve me Publikun Ryan Roberts, nisën aktivitetet e Ambasadës me një bashkëbisedim të hapur mbi arsimin në Shtetet e Bashkuara dhe rëndësinë e librave për të ardhmen e brezit të ri. Z.Muniz i falenderoi studentët për vizitën në Panair, si dhe ju përgjigj pyetjeve të shumta të studentëve për punën si diplomat në Shqipëri. Po ashtu spikati aktiviteti i Javës Ndërkombëtare të Arsimit, i organizuar nga ambasada e SHBA. Tema e këtij viti “Mundësi për të Gjithë” u theksua nëpërmjet aktiviteteve me nxënës së Medresesë së Tiranës, Qendrës Romani Baxt, Shkollës Bajram Curri, Institutit e Nxënësve që nuk shikojnë, Institutit e Nxënësve që nuk dëgjojnë, Shkollës Ndërkombëtare të Tiranës, Kolegjit “Turgut Ozal” në Tiranë, Panairin Virtual të Kolegjeve Amerikane, etj. Në këto aktivitete, specialistja për programet e shkëmbimit dhe këshilltarja pranë EducationUSA, prezantuan para një publiku të përbërë nga prindër, nxënës dhe studentë sistemin e Arsimit të lartë në Shtetet e Bashkuara dhe mënyrën si është i organizuar, dallimi ndërmjet kolegjit dhe universitetit, universiteteve publike dhe private, diplomat që japin, kostot dhe mundësitë për bursa. Ato shpjeguan procedurat e transferimit nga një universitet shqiptar në një amerikan, provimet e detyruara, dhe procesin e aplikimit. Një aktivitet me vlerë ishte dhe ai i zhvilluar në Këndin Amerikan në Vlorë. Këtu, koordinatorja rajonale e këshillimit për arsimin Cheryl Francisconi dhe dy këshilltaret për arsimin e lartë në Amerikë u takuan me një grup nxënësish nga shkolla e mesme “Ali Demi” dhe bënë një prezantim mbi mundësitë e arsimit në Shtetet e Bashkuara, bursat dhe se si të kërkojmë për universitetin e duhur. Ndërkohë dhe zyra e konsullit amerikan në Tiranë ka disa kohë që ka hapur rubrikën, Pyet Këshilltarin – A keni pyetje për arsimin në Shtetet e Bashkuara? Këtu koordinatorja Rajonale për Këshillimin mbi Arsimin, si dhe këshilltaret e EducationUSA shpjegojnë si të aplikoni në një universitet amerikan, çfarë testimesh të kryeni, mundësitë për bursa, procedurat e vizës studentore, dhe shumë të tjera. Postoni pyetjen tuaj në linkun, Qendra Informative e Arsimit Amerikan në Shqipëri (EDUSA-UMB) Për të mësuar më shumë për këshillimin akademik për studime në Amerikë, ju lutemi vizitoni http://www.educationusa.al. Natyrisht krahas përpjekjeve familjare të sipërpërmendura, ka raste që dhe në univeristete publike shqiptare, pedagogë të vecantë ofrojnë konsulencë falas për të studjuar në universitetet e SHBA. Një rast që duhet inkurajuar, është ai i pedagoges së anglishtes në Universitetin “FAN NOLI”, Korcë, zonja Alda Jashari {Cicko}, e cila ka informacionin e duhur për të sqaruar cdo person, se si mund të studjojë në SHBA? Është një fakt që shteti amerikan por dhe universitetet në SHBA, nuk mund t’ju japë të gjithëve bursë, pjesa tjetër e shpenzimeve duhet mbuluar nga vetë personi, mundësi të cilën nuk e ka kushdo. Dhe shteti shqiptar duhet të bëjë dicka në këtë drejtim. Gjatë vizitave në disa universitete në Pittsburgh, New York, Ilinois, Conecticat, etj, pashë dhjetra studentë nga India dhe Kina. Me sa u informova studimet e tyre i financonte vetë shteti. Përballë kërkesave për teknologji të lartë, inovacione, formim tekniko-shkencor dhe sfidave të ekonomisë, këto shtete kishin gjetur këto zgjidhje. Jo se në Indi dhe Kinë s’ka universitete, por diplomimin e një mase të gjerë të rinjsh në universitetet amerikane, qeveritë kineze dhe indiane e quanin domosdoshmëri. Dhe shteti shqiptar përballë evazionin universitar, sa të harxhojë para për universitete të paakredituar, nivelit të së cilëve s’di cfarë emri ti vë, mirë do ishte që të financonte studentë të talentuar si gurë themeli për të ardhmen e vendit. Por dhe kompani të fuqishme që duan kuadro me nivel të lartë kualifikimi duhet ta shohin këtë mundësi. Teknologjia e re, perspektiva e zhvillimit ekonomik të vendit, por dhe stafi pedagogjik i universiteteve tona, kërkojnë kuadro të arësimuar në këto universitete. Mos e gënjejmë veten. Pak dhe saktë. Kuptohet që ata që fitojnë bursa nga shteti shqiptar, janë të detyruar të kthehen me ligj në Shqipëri, ndërsa ai që shkon me djersën dhe punën e tij, vështirë. Në Shqipëri ende s’ka kompani që të paguajnë persona që janë diplomuar në Harvard apo Carnegie Mellon, që janë akredituar të parët në shkallë globale për shkenca sociale dhe inxhinjerike. Akoma më keq ti vlerësosh e krahasosh këto kualitete me militantë partiakë me diplomë në administratën tonë shtetërore. Duhet strategji, kompleks politikash dhe kohë për këtë. Gjithsesi rruga e arësimimit të shqiptarëve në SHBA, është vazhdim i një tradite shekullore, që nga shkollat e para shqiptaro-amerikane, produkti i të cilave është afirmuar qysh në rrënjët e shtetit shqiptar. Sot mundësitë dhe hapësirat janë të pakrahësueshme me atë të viteve më parë, kur ne nuk kishim as mardhënie diplomatike. Me sa kam parë Ambasada e SHBA, për të rinjtë që kanë fituar të drejtën e studimit në SHBA dhe që plotësojnë kushtet e studimit atje, s”kanë nxjerrë pengesë. Në mbyllje të këtij shkrimi i uroj dhe njëherë Kevinit suksese në rrugën e bioteknologjisë, si dhe gjithë studentëve shqiptarë në SHBA.

 

Ja çfarë kujtoj nga takimet me disa nga studjuesit dhe Krijuesit e Kosovës, në vitet 1972-1981

by

Nga Prof.-Asc.-Dr Thanas L. Gjika/

Gjatë kohës që punova në Institutin e Historisë e të Gjuhësisë (më vonë u quajt Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë) nuk m’u dha rasti të shkoja në Kosovë. Kisha rënë në sy si një studjues i pasionuar i historisë së Shqipërisë që kaloja në shpërthime të zjarrta romantike kur hapej biseda për Kosovën dhe shqiptarët në Jugosllavi. Ndoshta këto shpërthime dikush i kishte përmendur në drejtori dhe më kishin hequr nga lista e atyre që duheshin dërguar në Kosovë, ku dërgoheshin kolegët e mij për kërkime bibliografike e arkivale, ose për të mbajtur ndonjë leksion. Kjo mundësi nuk m’u dha edhe pasi përfundova monografinë Mihal Grameno publicist demokrat, mars 1979 dhe as pasi e botova, korrik 1980. Mirëpo jam i kënaqur se në vitet 1972-1981 pata rast të shoqëroja disa grupe stujuesish që vinin nga Kosova. Njohja dhe bisedat me ta më ndihmuan të krijoja një ide disi të qartë për Kosovën e kosovarët e asaj kohe dhe të krijoja bindjen se shpirti shqiptar i tyre ishte në lulëzim dhe i patjetërsueshëm. Ata ishin në përgjithësi djem azganë nga trupi dhe trima nga mendja, nga përkushtimi ndaj albanologjisë dhe çështjes kombëtare. Në pak vite ata e morrën formimin e nevojshëm shkencor dhe shkruan e botuan vepra që ne të Shqipërisë nuk i kishim shkruar e nuk mund t’i shkruanim. Përmes bisedave me ta dhe leximit të veprave të tyre krijova bindjen se Jugosllavia e Titos e kishte humbur Kosovën. Gjendja e mirë ekonomike dhe politika e hapur kishte mundur të gënjente disa shqiptarë, por jo elitën intelektuale dhe as masat e gjera të popullit.

Në Kosovë po lulëzonte një sasi e madhe me intelektualë që shquhej për përkushtim të lartë ndaj studimeve shkencore, për aftësi interpretimi të problemeve albanologjike dhe mbi të gjitha për dashuri ndaj atdheut mëmë. Përveç bijve të vetë Krahinës Autonome të Kosovës aty ishin grumbulluar dhe po vijonin të grumbulloheshin dhe shumë shqiptarë që kishin lindur në republika të tjera të Jugosllavisë. Përbërja 90 përqind e popullsisë shqiptare dhe përkushtimi i saj atdhetar ishin faktorët që në Jugosllavinë e asaj kohe, Kosova po quhej prej vetë sllavëve Shqipëri e Vogël.

Unë pata rast të njihja në takime të ndryshme ose gjatë kohës që i shoqërova për t’i ndihmuar në Bibliotekën Kombëtare, etj, disa studjues si Rexhep Qosja, Sadri Fetiu, Rexhep Ismajli, Engjëll Sedaj, Mark Krasniqi, Masar Stavileci, Ali Aliu, Agim Vinca, Zekirja Canaj, Anton Çeta, Isak Shema, Mahmut Hysa, Salajdin Mehmeti, Abdullah Zymberi, Abdyl Kadolli, etj dhe poetët Enver Gjergjeku e Azem Shkreli. Disa të tjerëve ua kam harruar emrat, prandaj ju lutem të më falin.

Më ka mbetur merak që nuk pata rast të njihja nga afër të urtin Ibrahim Rugova, largpamësin Fehmi Agani, historianin e shquar Ali Hadri, autoritetin e gjuhësisë Idriz Ajeti. Njoha shumë pak studjuesen e sjellshme Emine Arifi (Bakalli), por nuk njoha dhe as e takova studjuesen shumë simpatike e të kulturuar Resmie Kryeziu…

Natyrisht nuk kam kujtime që vlejnë të shkruhen për të gjithë, prandaj do të riprodhoj vetëm kujtime për disa prej tyre.

MË I TALENTUARI I TË GJITHËVE

(Kujtime për Profesorin Rexhep Qosja)

Në vitin 1970 erdhi në Shqipëri studjuesi i parë nga Kosova për të mbledhur materiale për jetën dhe veprën e Asdrenit. E quanin Rexhep Qosja. Drejtoria e institutit vuri studjuesin Jorgo Bulo për ta shoqëruar disa ditë në Bibliotekën Kombëtare, në Arkivin e Shtetit, si dhe në bibliotekën dhe arkivin e Institutit të Historisë e të Gjuhësisë. Unë kisha disa muaj që kisha filluar punën në këtë institut. Pikërisht në sallën e bibliotekës së institutit pata rastin ta shikoja nga afër studjuesin e parë që kishte ardhur nga Kosova. Rexhepit i kishin vënë mbi një tavolinë një grumbull me libra që do t’i merrte me vete. Unë hyra në atë sallë rastësisht për të kërkuar ndonjë revistë ose libër. E pashë mikun, por Jorgua nuk na prezantoi.

Më bëri përshtypje pamja e tij prej malësori tipik. Atë vit ai do të mbushte 34 vjet, por dukej më i ri. Kishte trup të gjatë dhe elegant, kishte fytyrë të gjatë. Kur fliste me Jorgon fliste ngadalë dhe me zë të ulët. Sivjet në qershor, pas 46 vjetësh nga ai takim, ai do të mbushë 80 vjet, por ka vite që fytyra i ka marrë pamjen e një shenjti, të kujton fytyrën e Jeronim De Radës. Me jetën dhe veprën e tij Rexhep Qosja është kthyer në një ikonë madhështore e mbarë botës shqiptare.

Më vonë Jorgua, shoku im i zyrës, më tha se ky studjues kishte ardhur për të mbledhur materiale për jetën e veprën e Asdrenit, sepse do të hartonte një studim me të cilin do të mbronte gradën Doktor i Shkencave. Sipas porosisë që i ishte dhënë ai nuk tha asgjë lidhur me përgatitjen e tij dhe as për tre veprat shkencore që kishte botuar. Më vonë mora vesh se Universiteti i Prishtinës, kur ai kërkoi për të mbrojtur Magistraturën, i kishte marrë parasysh tre veprat e tij dhe i kishte dhënë të drejtën të mbronte menjëherë gradën Doktor i Shkencave. Ai kshte shkuar për të mbledhur materiale dy herë në Bukuresht, dy herë në Beograd, një herë në Sarajeve dhe pastaj kishte ardhur në Shqipëri, ku mbodhi materialet e fundit.

Nga fundi i marsit 1970 në Prishtinë u organizua Java e filmit shqiptar. Rexhep Qosja i kishte lënë tim vëllai, regjisorit Viktor Gjika përshtypjen e një intelektuali erudit. Gjatë bisedave të tij për filmat shqiptarë dhe letërsinë shqipe, Rexhepi e kishte mahnitur me mendimet e tij për romanin Kështjella të Kadaresë. Në fund ai e kishte mbyllur bisedën me fjalinë: Më vjen mirë që kultura shqiptare ka jo vetëm një Ismail Kadare në letërsi, por edhe një Viktor Gjika në kinematografi. Viktori i kishte thënë se kinematografia shqiptare ishte e re dhe ishte shpejt për krahasime të tilla. Rexhepi i kishte dhënë dorën si shënjë respekti për këtë shfaqje të modestisë.

Nga vjeshta e vitit 1972, Instituti Albanologjik i Prishtinës dërgoi në bibliotekën e institutit tonë monografinë Asdreni Jeta dhe Vepra 500 faqshe. Me të Rexhep Qosja kishte mbrojtur Doktoratën. Ishte një punë madhore. U habitëm me shpejtësinë e hartimit e të botimit, me nivelin e lartë shkencor, analizat e zhdërvjellta, gjuhën e pastër e të pasur, aparatin shkencor të sistemuar saktë, nivelin e lartë të botimit nga ana tipografike, etj. Ishte një model për ne. Askush prej profesorëve tanë të Tiranës nuk kishte hartuar e nuk mund të hartonte një vepër me cilësi të tillë dhe për më tepër në një kohë kaq të shkurtër. Për hartimin e një vepre të tillë ne studjuesve të rinj të Tiranës do të na duheshin të paktën 8-10 vjet punë.

Ky studjues tregoi se përveç pasionit të madh ishte i pajisur dhe me talent të fuqishëm, formim shkencor solid dhe mendje pjellore. Që herët atë e kishte tërhequr ideja për t’i dhënë dimensionet e vërteta jetës dhe veprës së Asdrenit, këtij poeti të begatë por pak të studjuar. Brenda tre vjetësh e shkroi të gjithë disertacionin e tij dhe e botoi. Studimi monografik i Rexhep Qosjes për jetën e veprën e Asdrenit tregoi se ne studjuesve të Tiranës na mungonin talenti dhe formimi i tij shkencor, si dhe metoda e tij aq prodhimtare. Jorgo Bulua studjonte Naim Frashërin, Klara Kodra Zef Sermben, Floresha Haxhiaj (Dado) Çajupin dhe unë Mihal Gramenon. Ne ishim porositur që ta copëzonim studimin e jetës e të veprës së autorit që na ishte ngarkuar në disa kapituj e nënkapituj. Gjatë një viti duhej të kryenim grumbullimin e materialit dhe hartimin e një kapitulli, ose nënkapitulli. Vitin tjetër grumbullonim material e shkruanim kapitullin / nënkapitullin tjetër, e kështu me radhë. Kjo metodë pune e zgjaste kohën e grumbullimit e të hartimit të krejt monografisë për shumë vjet. Asnjëri prej nesh nuk ishte dërguar e as u dërgua në vendet ku kishin jetuar e ku ishin formuar këta autorë.

Ne ishim përgatitur në Fakultetin Histori Filologji të Universitetit të Tiranës për të punuar si mësues të gjuhës e të letërsisë shqipe. Formimin shkencor po e merrnim ngadalë gjatë viteve të punës në institut duke dhënë provime plotesuese herë pas here, duke dëgjuar seminaret teorike prej shefave tanë e duke diskutuar artikujt e njëri tjetrit. Pasi i mbaronim së shkruari veprat tona procesi i mbrojtjes së gradës shkencore vononte dhe një vit tjetër, po aq dhe procesi i botimit të tyre në shtypshkronjë. Për ne, shpejtësia e hartimit dhe e botimit të veprës së Rexhep Qosjes, ishte një shpejtësi marramendëse.

Me studimin për Asdrenin dhe veprat e tij madhore Kritika Letrare (1969), Vdekja më vjen prej syve të tillë (roman 1972), Panteoni i Rralluar (përmbledhje studimesh 1973), Historia e Letërsisë Shqipe – Romantizmi (vol. I-II 1984 dhe vol. III 1986), Porosia e Madhe (monografi për jetën dhe veprën e Naim Frashërit, 1986) dhe me disa drama, etj, etj, Rexhepi u shfaq si personaliteti më i shquar midis studjuesve të mbarë botës shqiptare. Ai na mahniti me talentin e tij të rrallë si studjues dhe shkrimtar. Veprat e tij polemike Morfologjia e një fushate dhe Popull i ndaluar, lexoheshin me kënaqësi si të ishin poema. Ai u bë profesori im i admiruar dhe jo vetëm i imi. Leximi i veprave të tij më shërbente si një shkundje nga klishetë dhe kërkesat standarte të shkencës zyrtare të asaj kohe. Leximi i këtyre veprave ishte një nga kënaqësitë e mia më të mëdha, e njëjtë me kënaqësinë që më jepte dhe leximi i veprave të Ismail Kadaresë. Në vitin 1972 profesor Qosja u emërua drejtoir i Institutit Albanologjik të Prishtinës dhe pas kësaj erdhi shumë herë të tjera në Shqipëri. Unë pata rast të ulesha në një tavolinë me të te kafeneja e Pallatit të Kulturës, ku ai zhvilloi një bisedë me profesorët Koço Bihiku e Dhimitër Shuteriqi.

Dy profesorët tanë ngulnin këmbë se periodizimi që ata kishin bërë për letërsinë shqipe prej Rilindjes e deri në ditët tona, ishte një periodizim shkencor e i saktë. Ata e kishin ndarë letërsinë e kësaj kohe në katër periudha:

Letërsia e Rilindjes Kombëtare, shtrihej në vitet 1878 – 1912.

Letërsia e pavarësisë, shtrihej në vitet 1912-1939.

Letërsia e Luftës Nacional – Çlirimtar, shtrihej në vitet 1939-1944.

Letërsia e Realizmit Socialist, shtrihej nga viti 1945 e këtej.

Profesor Qosja dha sqarimet e veta duke treguar se ky periodizim ishte bërë mbi kritere historike politike, pra mbi kritere jashtëletrare. Ky lloj periodizimi nuk mbështetej në tiparet e krijimtarisë letrare, në tiparet e shkollës letrare së cilës i përkisnin veprat më të mira të sejcilës periudhë. Ai tha shkurt disa nga parimet metodologjike të periodizimit dhe dha emra të rinj për çdo periudhë:

Romantizmi.

Mes romantizmit, realizmit dhe simbolizmit.

Letërsia sociale.

Realizmi integral.

Këto koncepte ai i shtejlloi plotësisht në veprën Prej letërsisë romantike deri te letërsia moderne. Me të tillë periodizim të letërsisë shqipe, profesor Qosja aplikonte në shkencën shqiptare të letërsisë koncepte të shkencës europiane. Ky studjues aq i ri në moshë diskutoi me kompetencë shkencore dhe i rëzoi mendimet e dy profesorëve tanë të moshuar. Natyrisht ata nuk e pranuan konceptin e tij, sepse në mendësinë e tyre sundonte politizimi.

Ishte kënaqësi për mua të shkruaja një recension për përmbledhjen me studime të këtij kolosi që u botua në Tiranë. Ai recension u botua në revistën Studime Filologjike. Simpatia ime për Rexhep Qosjen u rrit edhe më mbasi lexova veprat Fjalori demokratik dhe Popull i ndaluar si dhe disa shkrime me përmbajtje politike e shoqërore, ku ai ka shpalosur më gjerë e më hapur fizionominë e një qytetari të shqetësuar që nuk arratiset nga aktualiteti, por lufton guximshëm. Ai është shprehur shpesh për çështjen kombëtare shqiptare dhe për gabimet e proceseve demokratike në Shqipëri.

Në fillimet e lëvizjes demokratike tek ne, të rinjtë, duke pasur konsideratë të lartë për të dhe për Ismail Kadarenë, dolën me fotografitë e tyre nëpër rrugë të disa qyteteve, për të kërkuar që të tillë personalitete të viheshin në krye të kësaj lëvizjeje. Unë, pasi u botua numëri i parë i gazetës Rilindja Demokratike, shkova te Frok Çupi, kryeredaktor i saj dhe i sugjerova që t’i kërkonte këta dy intelektualë të vinin në Tiranë për të mbajtur leksione e biseda mbi demokracinë. I dorëzova dhe një artikull ku sqaroja pse u bëra anëtar i PD-së. Artikulli im nuk u botua dhe as Ismaili e Rexhepi nuk u ftuan në Shqipëri. Mesa dukej, njerëzit që do të jepnin ndihmesën e tyre për zhvillimin e proceseve demokratike në Shqipëri ishin paracaktuar…

Në muajt e parë të vitit 1991 me sugjerimin e disa politologëve europianë u hodh mendimi që populli shqiptar i Shqipërisë, si popull i vogël e me problemin kombëtar të pazgjidhur ende, duhej të ecte në proceset për demoktratizimin e vet në rrugë paqësore, pa shkaktuar hakmarrje e viktima. Për këtë arsye duhej zhvilluar procesi i pajtimit kombëtar midis forcave politike.

Me dëshirën e mirë për të ndikuar në ecurinë e proceseve demokratike e të pajtimit kombëtar, erdhi nga Kosova dhe profesor Qosja. Mendimet e tij u mirëpritën prej drejtuesve të partive e shoqatave politike. Përjashtim bënë Shoqata e të Përndjekurve Politikë, Partia Demokratike që drejtohej prej Sali Barishës dhe Partia Republikane, që drejtohej prej Sabri Godos. Sali Berisha ish-komunist prej 20 vjetësh dhe Sabri Godo ish-oficer i Sigurimit të shtetit, ishin futur në lëvizjen demokratike prej Ramiz Alisë. Ata i urrenin intelektualët demokratë dhe i mbanin sa më larg. Sali Berisha nxiti Bujar Hoxhën, ndihmësin e tij, një ish-sigurims, që të shpifte ndaj profesor Qosjes gjëra të paqena. Kundër këtyte shpifjeve doli në shtypin e kohës profesor Jorgo Bulua, kurse ne të tjerët heshtëm. Na kishte rrëmbyer entusiazmi i antikomunizmit dhe ishim trullosur prej propagandës zhurmëmadhe të Partisë Demokratike…

Sigurimi i shtetit gjatë diktaturës, duke luajtur rolin e shpatës së mprehtë të partisë shtet kishte lënduar e plagosur mbi 75 përqind të familjeve. Prandaj mund të pranohej vetëm mendimi i Shoqatës së të Përndjekurve Politikë që kërkonte në ato momente para se të kalohej te pajtimi kombëtar duhej të dënoheshin bëmat vrastare të diktaturës komuniste, duke dënuar kupolën drejtuese të PPSH-së dhe duke përjashtuar disa radhët e deputetëve socialistë ata që kishin pasur funksione gjatë diktaturës.

Sejcili duhej të kryente katarsën e tij, për t’u shpëlarë nga gabimet e krimet. Mirëpo shkrimtarët tanë të realizmit socialist dhanë një shembull të keq duke mos i kritikuar veprat dhe bëmat e tyre të kohës së diktaturës. Kurse Sali Berisha e Sabri Godo e konsideruan veten të larë, të rinovuar me kapërcimin brenda natës nga ish-komunist e ish-sigurims në demokrat. Katarsa nuk mund të bëhej prej njerëzve të pandershëm, që lakmomin mbi gjithëçka pushtetin politik. Për të mos u larguar nga postet e tyre drejtuese, këta dy politikanë, nxitën përçarjen dhe jo pajtimin kombëtar. Bënë sikur dënuan kupolën e PKSH-së me disa vjet burg jo për krimet, po për kafet e për disa shpërdorime paresh dhe e futën popullin në një qorrsokak.

Politika e tyre për ta ndarë popullin në copa armiqësore dhe vendosja e shumë kuadrove të paaftë në poste drejtuese, vetëm se ishin besnikë të partisë së tyre, më kthjelloi e më nxiti të dal nga PD-ja që në fillim të vitit 1994.

Lidhur me problemin kombëtar atdhetari Rexhep Qosja ka shprehur vijimisht me guxim mendimet e tij shumë të vlefshme. Ai është shprehur qartë e pa frikë, se zgjidhja më e mirë e problemit të Kosovës është bashkimi i saj me shtetin mëmë. Si askush ai ka fshikulluar gabimet e qeveritarëve të Shqipërisë e të Kosovës së pavarur.

Ky akademik me punën dhe veprat e tij madhore shkencore e letrare, si ka saktësuar studjuesi Sadri Fetiu, përballoi sfidat e dy dogmave të rrezikshme: ideologjinë antishqiptare të titizmit jugosllav dhe skematizmin dogmatik, realizmin socialist, që e karakterizonte letërsinë dhe artet në Shqipëri (Nga Fjala e Hapjes në sesionin shkencor kushtuar jetës e veprës së Rexhep Qosjes në 70-vjetorin e lindjes).

Në vitin 2006 shkova në Kosovë me gjithë bashkëshorten time, poeten Julia, për të vënë lule te varri i të paharrueshmit Ibrahim Rugova dhe tek Jasharajt. Shkuam me taksi nga rruga e vjetër e dëmtuar e plot dredha. Dolëm në Prizren, pastaj kaluam në Gjakovë e ndalëm në Pejë, ku bujtëm te mikesha e Julias, mësuesja Zymë Berisha. Të nesërmen në bisedë me disa pejanë unë lëshova mendimin se Rexhep Qosja është një intelektual i shquar dhe do të ishte një mbrekulli sikur ai të zgjidhej president i Kosovës. Mirëpo një burrë i ri në moshë, i martuar e baba i dy vajzave të bukura dhe i një djali simpatik, nxitoi të thoshte:

–Nuk mund t’ia japësh qeverisjen e shtëpisë një të huaji.

I çuditur shtova:

–Po Rexhepi është bir i Kosovës. Këtu e kreu gjimnazin, fakultetin, këtu ka më se dyzet vjet që jeton e punon.

–Jo, m’u përgjigj ai, ti e di që ai është nga Vuthaj i Malit të Zi.

–Po shqiptarët e Rugovës me ata të Vuthajt, Plavës e Gucisë nuk kanë asnjë ndryshim, theksova unë. Pastaj çdo shqiptar mund të qeverisë Shqipërinë ose Kosovën, mjafton të jetë atdhetar i mirë e të ketë program të qartë demokratik. Fan Noli kishte lindur në Ibrik Tepe të Turqisë dhe populli shqiptar e mirëpriti më 1924 si kryeministër.

–Kemi boll burra të mençur të Kosovës, ma preu shkurt, folësi.

Nuk e zgjata më, por kur shkuam në Prishtinë mësova se Rexhep Qosja kishte mjaft kundërshtarë. Klanet e ndryshme luftonin atje për pushtet, pa i përfillur dhe duke i mbajtur larg intelektualët e shquar, njësoj si në Shqipëri. Nuk dij çfarë emri t’i vë mosrespektimit prej shtetit e popullit të Kosovës ndaj studjuesit dhe shkrimtarit të talentuar, njeriut që ka shkruar e botuar një bibiotekë me vepra madhore e të shumanshme, kur çdo popull e çdo shtet i botës do ta kishte për nder ta kishte një Rexhep Qosje!

Rexhep Qosja është njeri dhe si njeri edhe ai është i gabueshëm, por për hir të kontributit aq të madh që ka dhënë në shkencat albanologjike, në letërsinë shqipe dhe në mendësinë shqiptare, nuk ka gabim që nuk i falet.

Më kishte lënë një shije të hidhur polemika midis tij dhe Ismamil Kadaresë lidhur me identitetin e kombit tonë. Polemika kishte kaluar, sidomos prej Kadaresë, nga analizat shkencore për problemin, në kritika e sharje ndaj diskutantëve. Ky kalim i diskutimit në grindje e zbehu simpatinë time për të dy. Desha ta takoja patjetër profesor Qosjen gjatë vizitës që bëra në Kosovë gjatë vitit 2010. Takimin ma mundësoi z. Abdyl Kadolli, në zyrën e profesorit brenda Institutit Albanologjik.

Mbasi u përshëndetëm, ai më shprehu ngushëllimet e tij për vdekjen e tim vëllai, Viktorit, të cilin e quajti miku im i mirë të cilin e kam çmuar dhe e çmoj shumë, biseda filloi për studimet shkencore. Më tej i shpreha hidhërimin tim për polemikën midis tij dhe Kadaresë.

–Ju të dy jeni Nderi i Kombit, por teprimet e kësaj polemike nuk ju nderojnë, guxova dhe i thashë me drojtje.

–Nuk jam i lumtur për polemikën që kam kryer me mikun tim të dikurshëm, Ismail Kadarenë, filloi ai dhe vijoi: Po si të mos e kritikoj Ismailin. Ai ka shkruar ashtu si ka dashur Enveri. Kur Enveri u nda prej Titos dhe e shau Titon, Ismaili po ashtu e shau Titon; kur Enveri u lidh me Stalinin ai e lëvdoi Stalinin, e kështu me radhë. Tani po hiqet si kundërshtar i regjimit të Enverit, si i përndjekur prej tij. Po e përmirëson dhe zbukuron jetëshkrimin e vet të asaj kohe. Unë nuk e feva Ismailin, ai më feu mua. Këto i bën një njeri pa karakter…

Kuptova se profesor Qosja ndjehej i lënduar dhe se nuk i kishte dalë ende inati. U ngrita dhe, para se të ndaheshim iu luta z. Kadolli të na bënte një foto, të cilën e ruaj si kujtim. Kështu u ndava prej tij duke menduar se kur ta takoj përsëri do të dëgjoj prej tij vlerësime për Kadarenë, si ka shkruar më parë.

Më erdhi mirë që dëgjova para disa muajsh se akademiku Rexhep Qosja kishte dhënë disa sinjale për afrim e pajtim me Ismail Kadarenë, fakt që tregon se ai është Intelektual i Madh, ashtu si e dëshmon vepra e tij.

Shqipëria ka vetëm humbje nga grindjet e bijve të saj të shquar. Ecja e tyre së bashku dhe zhvillimi i diskutimeve dhe kritikave me maturi për problemet, pa sulme ndaj dobësive të karakterit të njëri tjetrit, janë e do të mbeten mësime për shqiptarët…

MODELI I ATDHETARIZMIT DHE I THJESHTËSISË

(Kujtime për Profesor Sadri Fetiun)

Midis studjuesve të shkencave shoqërore të Kosovës, atdhetarizmi ishte një tipar që binte në sy tek sejcili, por unë duke e njohur nga afër Sadri Fetiun, do të shkruaj për të, sepse atdhetaria e tij ishte dhe është e veshur me një thjeshtësi që më ka pushtuar mendjen dhe zemrën.

Unë e njoha Sadriun në shkurt të vitit 1975, kur ai erdhi për herë të parë në Tiranë për të mbledhur materiale për temën e tij të magistraturës. Ai erdhi bashkë me një grup mësuesish të shkollave të mesme që synonin të merreshin me punë shkencore. Midis atij grupi atëhere dhe më vonë u shqua Sadriu.

Ishte tip i qeshur, me një pamje prej babaxhani. Kishte trup të shëndetshëm, me fytyrë ngjyrë gruri. Dukej më i ri se unë, ndonëse ishte dy vjet më i madh. Kishte lindur në një fshat të Therandës (Suharekës), zonë malore. Gjimnazin e kishte kryer në Prizren. Studimet e larta i kishte mbaruar më 1964 në Fakultetin Filozofik të Prishtinës. Kishte punuar si mësues i gjuhës e i letërsisë shqipe në një shkollë të mesme në Prishtinë. Në vitet 1972-1974 kishte kryer studimet pasuniversitare po në atë fakultet. Tani synonte të mbronte magistraturën në fushën e letërsisë shqipe, posaçërisht me romanet me temë nga Lufta e Dytë Botërore.

Sadriu ishte i pari shqiptar i Kosovës, që filloi të fliste për atdhetarizmin e popullit shqiptar të atjeshëm. Një herë duke kaluar pranë një kinkalerie cigaresh, më tha:

–Kur u shpie dikush prej këtu ndonjë paketë cigaresh pleqve të Kosovës, ata nuk e pijnë, por e vendosin mbi oxhak dhe e lenë atje. I japin vlerën e simbolit të lidhjeve me atdheun mëmë. Një paketë cigaresh Partizani ia rrit vlerën shtëpisë së kosovarit.

Një herë tjetër u preka edhe më tepër sa u detyrova të gëlltitja lotët, kur tha:

–Kur kam vajtur nëpër miq në fshatra afër kufirit me Shqipërinë, jo një herë po disa herë, burra të ndryshëm duke kthyer kokën nga Shqipëria, më kanë thënë: Kambët kena kndej se zemrën e kena andej.

Sadriu e mbrojti magistraturën më 1976 me temën Motivet e veprimit të personazhit në romanin shqiptar të luftës. Edhe ai na çuditi me shpejtësinë dhe cilësinë e hartimit dhe të mbrojtjes së kësaj grade.

Në vitin 1977 Instituti Albanologjik i Prishtinës pati nevojë për një punonjës shkencor në fushën e folklorit dhe Sadriu e fitoi të drejtën të punësohej atje si studjues në fushën e letërsisë popullore. Mbas atij viti ai mblodhi krijime folklorike në shumë zona fshatare të Kosovës, Malit të Zi e Shqipërisë dhe hartoi doktoraturën si dhe studime të tjera me vlerë. Ai u bë një nga njohësit, interpretuesit dhe botuesit më të mirë të krijimtarisë popullore shqiptare të mbarë zonave shqipfolëse gege, Shqipëri, Mal të Zi, Kosovë e Maedoni. Me studime të ndryshme dhe me doktoratën Poetika e baladës popullore shqiptare, prej 370 faqesh që mbrojti më 1987 në Fakultetin e Filologjisë së Universitetit të Prishtinës, ai u bë një personalitet në fushën e studimeve folklorike të cilave u dha një nivel të ri të krahasueshëm me studimet ballkanike dhe europiane.

Mirëpo kur ai erdhi në Shqipëri për të mbledhur material folklorik ishte i ftuar i Institutit të Folklorit, prandaj për ta shoqëruar në zonat malore Razëm, Vrith, Theth, Shalë, etj atë e shoqëruan punonjës të atij instituti.

Unë pata rast ta ritakoja në Tiranë në vitin 1992.

Pas shkërmoqjes së diktaturës erdhi Arshi Pipa në Shqipëri dhe hodhi idenë se gjuha letrare shqipe e aprovuar prej Kongresit të Dretshkrimit të vitit 1972, ishte një vendim i dhunshëm dhe duhej mënjanuar. Shqipësisë, sipas tij, i duhej një gjuhë e re letrare mbi bazën e gegërishtes, mbasi gegërishtja flitej prej shumicës së popullit shqiptar. Këtë mendim e mbrojtën dhe disa pedagogë të Institutit të Shkodrës, etj.

Në vitin 1992, me rastin e 20-vjetorit të Kongresit ë Drejtshkrimit u organizua një takim për të diskutuar rreth problemit të gjuhës letrare të përbashkët, asaj që quhet dhe standarti letrar. Nga Kosova erdhën profesor Idriz Ajeti, Sadri Fetiu, Agim Vinca e ndonjë tjetër. Në atë kohë Sadriu ishte emëruar drejtor i Institutit Albanologjik të Prishtinës, detyrë të cilën e kreu me sukses gjatë periudhës së vështirë 1991-2007.

Në fjalën e tij për gjuhën letrare, profesor Sadriu mbështeti mendimin e profesor Idriz Ajetit për mbrojtjen e variantit ekzistues të gjuhës letrare, për përmirësimin e së cilës herë pas here duhej të merreshin vendime prej specialistëve.

–Vendosja e një dialekti në bazë të një gjuhe letrare është rrugë që e kanë ndjekur shumë popuj, tha ai, rëndësi ka të mos e lëmë të nguroset, por ta zhvillojmë gjuhën letrare të përbashkët. Deri sot, shkrimtarë, studjues e përkthyes të talentuar të Shqipërisë, Kosovës, Maqedonisë, etj me veprat e tyre të rëndësishme i kanë dhënë një hov të ri letërsisë, shkencës e kulturës shqiptare. Pra gjuha letrare e përbashkët me bazë toskërishten e ka justifikuar veten. Nuk na duhet të bëjmë një hap prapa duke prishur atë që kemi ndërtuar deri sot e të ndërtojmë një gjuhë të re letrare me bazë një nga nëndialektet e gegërishtes.

Ky ishte mendimi që u pranua nga shumica dërrmuese e diskutantëve, mendim i cili ka mbetur edhe sot mbizotërues e udhërrëfyes.

Kur shkova në Prishtinë për të parën herë më 2006 bashkë me Julian, kërkova të takoja Sadriun. Ai, herë bashkë me zonjën e tij Fetie, herë i vetëm, na shëtiti në disa pika të Kosovës.

Shumë prekëse ishin vizitat tek varri i të paharrueshmit Ibrahim Rugova, tek Varrezat e Dëshmorëve në Skënderaj dhe tek shtëpitë e Jasharajve në Prekaz. Pasojat e luftës ndjeheshin gjithandej. Kjo vizitë e preku shumë Julian. Kur u kthyem në Amerikë ajo shkroi reportazhin Me lule nëpër Kosovë që u botua në disa gazeta si dhe një cikël me poezi për Kosovën, të cilin e botoi në gazeta të ndryshme dhe në vëllimin Muzg, 2008.

Gjatë atyre ditëve vizituam Bibliotekën e bukur të Prishtinës dhe Institutin Albanologjik. Në mendjen time ky institut dhe Fakulteti Filozofik ishin dy inkubatorët viganë ku u ngjizën trimat e trimëreshat që e bënë të mundur ngritjen e Kosovës nga niveli i Krahinës Autonome në shtet të pavarur. Më vinte të bija në gjunjë si në një altar.

Sadriu na tregoi botimet e fundit që kishte bërë instituti. M’u kujtua shprehja e Agim Vincës Popull i pandalur. Ja edhe në kohë krize ky institut kishte vijuar botimet shkencore, ndonëse me rritme më të ngadalshme. Na dhuroi disa kopje veprash, sidomos nga ato që kishte botuar ai vetë.

I zoti i shtëpisë nuk na tregoi për detyrat dhe funksionet e larta që kishte kryer, për veprat e shumta që kishte botuar në mijëra e mijëra faqe. Këto i mësuam duke shfletuar disa nga kapakët e veprave dhe revistave të botuara, ku emri i tij renditej si autor ose bashkautor, si këshilltar shkencor në Degën e Folklorit të Institutit Albanologjik, anëtar i redaksisë së revistës shkencore Gjurmime albanologjike – Seria Folklor dhe Etnologji, si edhe në redaksitë e botimeve të veçanta të materialeve nga tubimet shkencore të Institutit Albanologjik të Prishtinës, anëtar i redaksisë së botimit shkencor “Çështje të folklorit shqiptar” të Institutit të Kulturës Popullore të Akademisë së Shkencave të Republikës së Shqipërisë, etj, etj. Ai është një pasues i denjë i Thimi Mitkos në kohën tonë dhe për më tepër dhe etnolog shumë i kualifikuar.
Ai ishte shquar dhe si organizator i të gjitha aktiviteteve shkencore të Institutit Albanologjik që nga viti 1991 e do të vijonte si i tillë derisa u pensionua në maj 2007. Ai është autor e bashkautor i shumë veprave shkencore, letrare, publicistike dhe përgatitës i një numri të konsiderueshëm të vëllimeve të folklorit shqiptar, botuar prej Institutit Albanologjik. Si qytetar e atdhetar, Sadriu i ka shprehur mendimet e veta në shumë artikuj, të cilat i pëmblodhi në veprën Udhëkryqet e Kosovës Elta BS & Artini, Prishtinë 2005.

Duke dalë nga godina e institutit ra fjala për ngjarjet e viteve 1998-1999, dhunën e ushtrisë sërbe ndaj institutit e studjuesve.

–Dhuna ka qenë presente gjatë shumë viteve që nga viti 1981, si në Institutin Albanologjik dhe në Fakultetin Filozofik, tha duke ulur kokën Sadriu, por ajo e 8 marsit të vitit 1994 ishte e jashtëzakonshme. Dyzet kolegë u lënduan, mua më thyen dhëmbët ja këtu para portës kur desha t’i ndalja ushtarët që të mos hynin për ta bastisur institutin. ..

Me Sadriun duhet të rrish ditë e net për të mësuar peripecitë që hoqën studjuesit shqiptarë të Kosovës në ato kohë luftrash. Histori të tilla të bëjnë të ndjehesh borxh ndaj asaj gjenerate shkencëtarësh trima. Për fat të keq qeveria e sotme e Kosovës nuk u ka lidhur as një pension suplemantar e nuk u ka akorduar tituj nderi këtyre bijve të shquar që përbëjnë plejadën Nderi i Kombit…

LAJMËTARI I SHKËRMOQJES SË DIKTATURËS SHQIPTARE

(Kujtime për profesorin Ëngjëll Sedaj)

Me profesor Engjëll Sedajn u njoha gjatë tetorit të vitit 1990, kur instituti ynë organizoi një simpozium me rastin e 90-vjetorit të vdekjes së Naim Frashërit. Për këtë ngjarje u ftuan studjues e veprimtarë kulturorë nga Jugosllavia, SHBA-të, Italia, madje dhe dy arbërorë nga Greqia, Panajot Xhebeliko dhe një etnologe e Muzeut të Korintit. Unë u caktova të shoqëroja Engjël Sedajn, profesor i latinishtes në Fakultetin Filozofik të Universitetit të Prishtinës, autor i studimit madhor Homeri dhe Shqiptarët.

U dërgova ta prisja te pika kufitare e Qafë Thanës, të cilën maqedonët e kishin shtrembëruar në Qaf-hasan, për t’ia humbur kuptimin dhe lidhjen që kishte ky toponim me botën shqiptare. E njëjta dukuri e dhunshme për ndryshimin e emrave tanë që nga antikiteti, kur grekët e vjetër, emrat ilirë të gadishullit, ose i përkthenin, ose i shtrembëronin, për t’u dhënë kuptim ose afërsi me gjuhën e tyre.

Ky studjues ishte vetëm një vit më i madh se unë në moshë, por fliste me pjekuri prej burri. Për nga besimi ishte katolik, i dyti katolik që po takoja prej Kosove, pas Anton Çetës. Fliste ngadalë dhe me maturi. Kishte një trup jo më të gjatë se timin, por ishte pak i ngjallur. Nga pamja, me ballin e lartë dhe faqet e mbushura, më kujtoi At Gjergj Fishtën.

Gjatë kohës që shoferi ndodhej jashtë godinës dhe punonjësit e doganës po kontrollonin valicat e dokumentet e atyre që kishin hyrë prej Jugosllavisë, profesor Sedaj duke pirë kafen më tha:

–Eshtë fat i madh që kemi Nanë Terezën, e cila na nderon në botë.

Unë kisha dëgjuar se Nënë Tereza ishte një murgeshë që shërbente në Indi, por nuk e dija se ajo ishte një personalitet i shquar i botës, që me jetën e punën e saj na nderonte si komb, prandaj i kërkova të më tregonte diçka për të. Prej tij mësova disa të dhëna për jetën e Nënë Terezës, për çmimin Nobel që ajo kishte marrë, për faktin se Pader Lush Gjergji (sot Arkipeshk i Kosovës) ishte studjuesi dhe biografi i saj, se ajo e bënte lutjen Ati Ynë çdo darkë në shqip, si e kishte mësuuar në fëmijëri, etj.

Pa pritur Engjëlli më tha:

–Ekonomia e tregut të lirë e tregoi superioritetin e vet ndaj ekonomisë së centralizuar. Me planifikim nga lart nuk mund të ecë ekonomia e një vendi.

Mirëpo, format e edukimit që kryenim ne çdo pasdite të premteve, mua dhe shokëve të mij na e kishin bërë kokën dhallë. Na e kishin mbushur mendjen pikërisht për superioritetin e ekonomisë së planifikuar ndaj ekonomisë së paplanifikuar të botës kapitaliste, të cilën Engjëlli e quajti ekonomi e tregut të lirë.

Kur pa se unë mbeta si i hutuar dhe nuk dhashë përgjigje, ai vijoi:

-Në ekonominë e tregut të lirë kryhet natyrshëm seleksionimi i njerëzve që merren me biznes, të dobëtit dështojnë, kurse më punëtorët, më të guximshmit, shkojnë përpara dhe i japin zhvillim ekonomisë. Biznesmenët e aftë nuk mund të prodhohen si zogjtë e inkubatorit, ata i prodhon vetëm lufta e konkurencës.

E ndjeva veten të paaftë për të diskutuar për këtë temë ekonomike dhe bëra shënjë me kokë se e pranoja mendimin e tij. Në atë kohë erdhi shoferi e solli valicen e profesorit. Ky shkoi te sporteli e mori dokumentet. Pastaj dolëm jashtë godinës dhe u nisëm për në Tiranë. Gjatë rrugës bëmë biseda për letërsinë, për studimet letrare në Shqipëri e Kosovë. Unë dija faktin se Naimi kishte përkthyer këngën e parë të poemës Iliada të Homerit, por profesor Sedaj më sqaroi se poeti ynë e kishte ndërmarrë këtë punë për t’u ushtruar si hartues i poemës epike Histori e Skënderbeut.

Pastaj ai më vuri në dijeni se para se të fillonte punimet simpoziumi për Naim Frashërin ai donte të shkonte në Shkodër për të takuar z. Gjon Shllaku, përkthyesin e poemës Iliada dhe të disa veprave të tjera të letërsisë greko-latine në gjuhën shqipe.

Të nesërmen në mëngjez shkova në Akademinë e Shkencave dhe e vura në dijeni Nuri Çaushin, shefin e zyrës për marrëdhënie me jashtë, për kërkesën e profesor Sedajt lidhur me vizitën në Shkodër. Aty ndodhej edhe Jorgo Bulua, shefi im (shefi i sektorit të letërsisë shqiptare të paraçlirimit). Më thanë se mund të shkonim që nesër. Nuriu mori përsipër të vinte në dijeni autoritetet e Shkodrës për ta njoftuar Gjon Shllakun të vinte në Hotel Turizmi nesër mbas dite. Nisja jonë do të kryehej mbas drekës.

Kur po delja nga godina e Akademisë së Shkencave te shkallët më ndalën dy djem të rinj, njërin e njihja, ishte poeti Rudolf Marku, redaktor në gezetën Drita. Tjetri m’u paraqit:

-Unë quhem Shinasi Rama jam student, e kam mik Gjon Shllakun.

Rudolfi shtoi:

–Duam të vijmë dhe ne në Shkodër. Unë dua t’i bëj profesor Sedajt një intervistë për gazetën.

–Më falni, u thashë, ju e dini që unë nuk mund të vendos për asgjë pa pyetur Nuri Çaushin. Dhe u ktheva, të veja te zyra e tij. Nga zyra e Nuriut po delte Jorgua. I thashë dëshirën e Rudolfit dhe dolëm së bashku tek shkallët.

–Rudolf, kësaj radhe profesor Sedaj është ftuar prej Akademisë së Shkencave dhe në makinën që do të shpjerë nesër profesorin në Shkodër do të shkojë vetëm Thanasi, ai është ngarkuar si shoqërues, sqaroi Jorgua dhe shtoi, ti si gazetar mund të shkosh në hotel Dajti e të lesh takim me të për një intervistë.

Rudolfi e Shinasiu u larguan. Kur mbërritëm në Shkodër mendova se do t’i takoja atje, por ata nuk u shfaqën kund.

Profesor Sedaj m’u lut që Gjon Shllakun, të cilin ai e quante me respekt profesor, ta ftonim për darkë dhe sa për ushqimin e tij do të paguante ai. Unë pranova dhe e sqarova se ai nuk kishte nevojë të paguante, mjaftonte të mos e kalonim koutën.

Gjon Shllaku ishte një burrë me shtat mbimesatar, kishte qenë shumë vjet në burgjet e diktaturës. Që në pamjen e jashtme dukeshin vuajtjet e tij, por e kishte ruajtur sjelljen prej zotnie.

Darka për ne u shtrua në një dhomë të vogël. Ishim vetëm të tre. Kamarjeri vinte e shkonte. Pas disa fjalish të përgjithëshme, profesor Engjëlli hyri në temë:

–Në Shkodër duhet m’u mbajt nji meshë. Pastaj duke e ulur zërin shtoi, asht i interesuem instanca, Fort Lumtunia e Tij.

Unë nuk e kuptova se kush ishte i interesuari për organizimin e kësaj meshe. Ula kokën dhe prita mos jepej ndonjë sqarim. Gjon Shllaku fshiu buzët me picetën dhe u ngrit në këmbë. U largua duke na kërkuar të falur.

Me sa dukej shkoi në banjë. Kur u kthye, pasi u ul tha:

–Do të kisha dëshir t’ madhe me e krye un’ kët porosi të shenjt. Por nuk më len prostata. Çdo gjysëm ore më duhet me shkue në banjë.

Mbas pak shtoi:

-Porosia do të kryhet. Do ta gjejmë kush mund ta kryej.

Pastaj biseda ndërroi temë, filluam të diskutonim për mishin e fazanit, që kishim porositur. Gjoni tha se në menu quhet fazan, por nga shija nuk ka ndryshim nga mishi i gjelit. E pranuam të tre duke qeshur.

Unë duke lidhur porosinë për një meshë në Shkodër, me fjalët instanca, Fort Lumtunia e Tij, e mora me mend se porosia vinte prej Hirësisë së Tij Papa Gjon Pali i II-të. Klerikët e Shkodrës e kryen porosinë. Më 11 nëntor 1990 në Vorrezat e Rrmajit, Dom Simon Jubani në prani të 50.000 qytetarëve të krishterë e muhamedanë, e mbajti meshën e parë mbas 23 vjet nga mbyllja e institucioneve fetare dhe ndalimi i ushtrimit të riteve fetare. Kjo meshë ishte hapi i dytë që hidhte populli i Shkodrës për të vrarë frikën që kishte kultivuar diktatura komuniste në zemrat tona. Hapin e parë e kishte hedhur duke përmbysur bustin e Stalinit.

Më 24 tetor, kur kishim mbaruar simpoziumin për Naim Frashërin, u dha lajmi i arratisjes së Ismail Kadaresë. Ky ishte një hap tjetër që tregonte se Perëndimi po interesohej seriozisht për diskreditimin dhe shkërmoqjen e diktaturës shqiptare.

Ishim të gjithë te trotuari jashtë hotelit Tirana dhe po bisedonim për arratisjen e Kadaresë. Profesor Sedaj, ishte disi mënjanë, iu afrova. Ai nuk priti, por më tha me zë të ulët:

–Diktatura edhe këtu do të rrëzohet.

I shqetësuar se mos na dëgjonte njeri, i dhashë një të qeshur me sy, dhe u largova për të mos vijuar më një bisedë kaq shqetësuese. Unë me kolegët e mij, që nuk kishim qënë kurrë jashtë shtetit deri në tetor-nëntor 1990, kur na pyeste ndonjë i huaj: si jeni, i përgjigjeshim: mirë. Këtë përgjigje e jepnim për enerci si më parë, por edhe sepse nuk e dinim sa keq ishim në të vërtetë. Izolimi na kishte trullosur. Profesor Sedaj u përpoq të ma hiqte perden që më kishte zënë sytë…

Në dhjetor, kur plasi lëvizja studentore, unë me Julian shkuam te kodra që në ditën e dytë, disa orë para se studentët të shkonin në takim me Ramiz Alinë. Aty pashë dhe e njoha Shinasi Ramën midis studentëve, i cili sikur të ishte aktor tallej me Enver Hoxhën duke imituar fjalët e tij Patatja është bukë e gjellë, etj. Kuptova se Shinasiu ishte studenti më i avancuar. Lëvizjes së studentëve për përmirësimin e kushteve të jetesës ai përpiqej t’i jepte karakter politik kundër diktatorit dhe diktaturës, por Sali Berisha me shokë, që iu shtuan lëvizjes pas kthimit të delegacionit të studentëve nga takimi me Ramiz Alinë, e spostuan atë.

NJË PROFESOR I BARABARTË ME AKADEMIKËT

(Kujtime për profesorin Agim Vinca)

Agim Vinca, midis studjuesve të letërsisë shqiptare që jetojnë e punojnë në Kosovë është një studjues dhe krijues shumëdimensional. Ai u lind më 1947 në fshatin Veleshtë të Strugës anës lumit Drin i Zi. Pasi mbaroi shkollën e mesme në Strugë shkoi për studime në Prishtinë ku përfundoi Fakultetin Filozofik më 1970. Aty magistroi e doktoroi dhe u punësua pedagog i letërsisë së sotme shqiptare. Prej vitesh ka marrë titullin profesor ordiar. Për nga kontributi shkencor ka shumë vjet që Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës duhej t’ia kishte dhënë titullin Akademik, kurse Republika e Shqipërisë duhej t’i kishte dhënë Urdhërin Nderi i Kombit.

Unë nuk kam pasur rast ta shoqëroja Agimin kur vinte në Shqipësri, sepse ai ishte kuadër i Universitetit të Prishtinës dhe si i tillë pritej prej Universitetit të Tiranës. Vetëm kur erdhi herën e parë u prit prej Akademisë së Shkencave, por asaj radhe instituti ynë vuri dikë tjetër për të shoqëruar atë dhe kolegët e tij. Pikërisht gjatë asaj vizite pune të vitit 1974, ndodhi njohja me të, e cila ishte e ndryshme nga njohjet me studjuesit e tjerë. Ai kishte ardhur me një grup studjuesish të tjerë, kryesisht më të moshuar se ai, për të mbledhur materiale për temën e magistraturës. Grupi pasi kishte punuar në Biblioteken Kombëtare, duhej të punonte dhe një a dy ditë në bibliotekën e institutit tonë. Personi që e shoqëronte grupin e tij, si zakonisht, nuk e kishte prezantuar me ne dhe as i kishte treguar se ku ishin zyrat ku punonim ne. Sipas rregullit grupet e studjuesve kosovarë i priste drejtori në zyrën e tij, e cila ndodhej në katin e dytë, pastaj liheshin të punonin në sallën e bibliotekës në katin e parë. Aty ata konsultoheshin me skedarin dhe porosisnin te sporteli librat që donin të konsultonin. Mirëpo Agimi digjej nga dëshira për të na njohur personalisht. Ngjiti shkallët e duke pyetur e gjeti se ku punonim ne në katin e tretë. Trokiti e shpejt hyri brenda dhe pyeti:

–Desha të takoj shokun Jorgo Bulo?

Dhe pasi pa se shefi ynë nuk ishte, në vend që të delte, hyri në mes të zyrës, u prezantua dhe priti të prezantoheshim dhe ne. Klara, Floresha e unë e kishim lexuar vëllimin e tij poetik Feniks (1972) dhe kishim dëgjuar që ai ishte një nga anëtarët e grupit të studjuesve kosovarë që kishin ardhur, por nuk e njihnim si fyryrë. U ngritëm në këmbë dhe sejcili prej nesh iu prezantua.

Një prezantim të tillë as e kishim bërë as e bëmë në të ardhmen me ndonjë koleg nga Kosova. Dëshira për t’u njohur ishte e madhe nga të dy palët, por nuk guxonte kush të bënte atë që bëri Agimi. Balli i tij i hapur dhe sytë plot dritë, tregonin se ishte poet. Kosovarët që kisha njohur më parë flisnin ngadalë si burra malësie, kurse Agimi fliste shpejt, si të ishte një lab, por që fliste në gjuhën letrare me nuanca fonetike të një gegërishte shumë të butë e të ëmbël.

Pas pak vitesh ai na mahniti me botimet e tij të njëpasnjëshme si studjues, poet, kritik letrar e polemist, ku dëshmohej talenti i tij i shumanshëm. Sot ai është një nga studjuesit e kritikët letrarë më autoritarë, një nga poetët më të talentuar të botës shqiptare dhe një publicist e polemist që lexohet me përfitim të madh.

Në vitin 1992, me rastin e 20-vjetorit të Kongresit të Drejtshkrimit erdhi dhe Agim Vinca për të mborjtur mendimin se gjuha letrare e përbashkët kishte dhënë prova të shumta se ishte duke e kryer më së miri misionin e saj dhe se studjuesit e krijuesit duhej të punonin për ta pasuruar e zhvilluar atë më tej.

Referati i tij u mbajt në seancën plenare dhe i ra radha pas fjalës së profesor Arshi Pipës (në mungesë të të cilit e lexoi një tjetër) ku kërkohej hedhja poshtë e gjuhës letrare me bazë toskërisheten dhe krijimi i një gjuhe të re letrare me bazë gegërishten. Profesor Vinca, ndonëse gegë, mbrojti me argumente shkencore e frymë kombëtare gjuhën ekzistuese letrare, gjë që nxiti lexuesit ta duartrokisnin me patos gjatë gjithë kohës që eci nga katedra deri tek vendi ku u ul.

Në një nga ato ditë unë i ftova për drekë në apartamentin tim kolegët e ardhur nga Kosova, Sadriun, Agimin, Abdulla Zymberin si dhe përkthyesin Robert Elsie. Agimi, si mentar i zoti diti ta mbante muhabetin e të na nderonte me bisedat e tij. Robert Elsie-t i kishte bërë përshtypje duartrokitja e gjatë që i bënë dëgjuesit Agimit dhe e përmendi këtë sukses të tij. Ky tha se asnjëherë deri sot nuk jam duartrokitur kaq gjatë dhe me kaq forcë…

Kur erdhi vitin tjetër u takuam përsëri dhe ai më dhuroi një kopje të veprës së tij të re Popull i pandalur, për të cilin shkrova me kënaqësi një recension, të cilin po e ribotoj në këtë përmbledhje. Në atë vepër profesor Vinca kishte arritur nivele të njëjta me ato që profesor Qosja kishte shpalosur pak më parë në veprën e tij Popull i ndaluar. Fatkeqesisht këtyre dy studjuesve të shquar këto vepra u krijuan mjaft kundërshtarë jo vetëm në klanet serbe e maqedone, por dhe në ato shqiptare, të cilët nuk e duan bashkimin kombëtar të popullit shqiptar në një shtet të vetëm.

Më 2010, kur shkova në Kosovë nga rruga e re e quajtur Rruga e Kombit, pasi u takova me Akademik Rexhep Qosjen, pata rast të takohesha dhe me profesor Vincën. Intelektuali Xhemil Bytyçi, profesor në fushën e mjekësisë dhe poet na ftoi për darkë bashkë me profesor Vincën, veprimtarin Abdyl Kadolli dhe poetin Mazllum Saneja që erdhi drejt e nga Varshava. Oratoria e “labit” nga brigjet e Drinit shkëlqeu dhe aty.

Mazllumi na tregoi për vëllimet e tij poetike, për veprat me poezi që kishte përkthyer nga shqipja në polonisht dhe nga polonishtja në shqip. Ai meritonte të ishte emëruar atashe kulturor i Kosovës në Varshavë, por pushtetarët nuk e kishin mendjen të vlerësonin krijues të tillë, që punonin falas të shtyrë nga talenti dhe dashuria për kulturën kombëtare…

Më tej, si ndodh shpesh në takime studjuesish e poetësh, biseda u hap dhe rreth shkrimtarit tonë më të talentuar, Ismail Kadaresë. Agimi e formuloi qartë mendimin se Kadareja është Shkrimtar i Madh dhe për të nuk ia vlen të ndalesh në dobësitë e karakterit njerëzor.

Veprat e profesor Vincës përbëjnë një gjerdan suksesesh. Asnjëra prej tyre nuk të krijon ndonjë ndjenjë pakënaqësi, si ndodh me disa vepra të mjaft profesorëve dhe akademikëve të Kosovës dhe Shqipërisë.

Më 2012, pasi përgatita për botim monografinë Mihal Grameno jeta dhe vepra, më shkoi menja tek profesor Vinca për të qenë krahas profesor Bulos vlerësues i saj. Ky mendim më lindi sepse ky studjues, publicist e poet kishte jo vetëm formimin e nevojshëm, por i ngjante Gramenos si nga shpirti poetik, nga fryma polemike dhe nga pamja. Me ballin e hapur, flokët e rënë, mjekrën gjysëm të thinjur dhe sytë plot gjallëri, Agim Vinca ma kujton Mihal Gramenon shpesh. I tillë është ai dhe nga përkushtimi atdhetar. U lidhëm me internet dhe pasi lexoi kapitujt kryesorë të monografisë ma dërgoi vlerësimin e tij, ku ndjehet vlerësimi profesional e plot dashuri për jetën e veprën e Gramenos dhe për vlerat e studimit tim.

NJË ATASHE KULTUROR I KOSOVËS

(Kujtime për poetin e përkthyesin Mazllum Saneja)

Poetin, përkthyesin dhe kritikun letrar Mazllum Saneja e njoha së pari përmes leximit të disa veprave të tij, pastaj e njoha personalisht më 2010 në Prishtinë.Mazllumi u lind në Gjakovë më 1945, shkollimin e lartë për gjuhë e letërsi shqipe e kreu në Fakultetin Filozofik të Prishtinëse më 1974. Aty ai kreu dhe studimet pasuniversitare. Gjatë vizitave turistike në Poloni u nxit të mësonte polonisht dhe të ndiqte dhe studimet e larta për gjuhë polake në Universitetin e Varshavës në vitet 1978-1981. Pasi punoi disa vjet si mësues në shkolla të mesme të Kosovës ai u përpoq të gjente mundësi më të mira pune larg Kosovës. Në vitet 1985-1989 jetoi në Berlin Lindor dhe mbas vitit 1990 u vendos në Poloni. Këtu kreu studime të tjera të larta për letërsi polake dhe pasi e tregoi talentin e vet me botime veprash me poezi origjinale e përkthime poezish nga polonishtja në shqip dhe nga shqipja në polonisht fitoi çmimin prestigjoz ZAIKS prej Shoqatës së Shkrimtarëve të Polonisë, po ashtu fitoi të drejtën të jetojë në Poloni si Krijues i Lirë. Eshtë anëtar i Shoqatës së Përkthyesve të Kulturës Europiane në Varshavë. Thënë shkurt, Saneja, është intelektuali, i cili me punën e vet krijuese nderon Gjakovën, Kosovën e mbarë botën shqiptare.

Me punën e tij si poet e përkthyes ai e ka paraqitur në nivele dinjitoze letërsinë mbarëshqiptare në Poloni dhe më gjerë. Për 25 vjet ka kryer, si e kryejnë njerëzit e talentuar, misionin e atasheut të kulturës shqiptare në Poloni pa qenë i emëruar e i paguar prej asnjërës prej qeverive tona, të Shqipërisë ose Kosovës.Sot në moshën mbi 70 vjeçare ai meriton të marrë Pension të Veçantë prej të dy këtyre qeverive si e marrin shumë krijues të tjerë me më pak punë e vepra.

Së pari Mazllumin e njohu në vitin 1974 Julia, në sallën e madhe të Pallatit të Kulturës në Korçë. Atje u organizua një takim midis talenteve të rinj të Rrethit të Korçës dhe grupit të talenteve të rinj nga Kosova (letrarë, piktorë, muzikantë) që kishin ardhur për vizitë në Shqipëri. Të nesërmen këta të rinj e të reja të Korçës dhe ata të Kosovës panë së bashku një shfaqje teatrale te Teatri A. Z. Çajupi, pastaj miqtë u përcollën. Sipas zakonit Julia Naçi (sot Julia Gjika) i dhuroi poetit të ri nga Gjakova vëllimin e saj të parë poetik Ditëlindje (1974). Mbasi mbërriti në vendlindje, mysafiri i dërgoi shoqes korçare vëllimin e tij të parë poetik Këlthitje (1974). Dërgimin ai e bëri dorazi me anë të poetes Natasha Lako, shoqe e Julias. Kjo, duke menduar që t’ia dërgonte sa më parë shoqes së saj dhuratën, ia dha një kushëriri që ndodhej në Tiranë, i cili do të shkonte në Korçë ato ditë. Librin, ky zotëri, në vend që t’ia jepte në dorë Julias, si u porosit, ia dorëzoi një kolegu të Julias dhe kështu libri kaloi dorë më dorë derisa ra në dorë të punonjësit të Sigurimit të qendrës së punës së saj.

Dhurata në vend që të sillte gëzim, solli shqetësime e ngatërresa. Vëllimi poetik me titullin dhe poezitë shprehte nëntekstin: shqiptarët nëJugosllavi nuk kishin të drejtë të formulonin mendimet e tyre për të drejtat njerëzore, ata lejoheshin të lëshonin vetëm klithma.

Mirëpo sigurimsat duhej të kishin punë, të tregoheshin vigjilentë ndaj armiqve të jashtëm e të brendhëm, prandaj filluan të thoshin se vëllimi ka poezi të errëta, të papërshtatshme për lexuesin shqiptar. Ata guxuan të thoshin se autori me këtë dhuratë e ftonte vajzën korçare të arratisej në Jugosllavi. Këto budallallëqe vijuan disa muaj derisa shefi i Degës së Punëve të Brendëshme të Korçës, Rakip Hoxha, e mbylli problemin si të pabazë dhe më vonë libri iu kthye së zonjës.

Nga viti 1974 e këtej poeti Saneja ka botuar dhe shtatë vëllime të tjera poetike në gjuhën shqipe, dy drama dhe katër vëllime poetike në polonisht. Nga letërsia polake ai ka përkthyer e botuar në shqip krijime të poetes Eva Lipska, Karol Wojtila (Papa Gjon Pali II),Tadeusz Rozewicz, Wislawa Szymborska, Zbigniew Herbert, Andrzej Zaniewski, Jerzy Ficowski, Jan Michal Stuchly, si dhe përmbledhjen antologjike Poezi Polake e shek. XX-të, etj. Kurse nga letërsia shqipe në polonisht ai ka përkthyer e botuar në tre vëllime një antologji të poezisë shqipe të shek. XX-të. Për botimet e tij Saneja ka pasur shpesh mbështetjen dhe kujdesin e juristit polak Jan Michal Stuchly, intelektual i niveleve të larta, piktor, poet dhe humanist.

Saneja ka përkthyer e botuar në polonisht poezi të zgjedhura prej poetëve tanë të talentuar si Ali Podrimja, Ismail Kadare, Eqrem Basha, Fatos Arapi, Mihal Hanxhari, Agim Gjakova, Visar Zhiti, Martin Camaj, Naime Beqiraj, Julia Gjika, etj.

Gjithashtu ai ka hartuar e botuar dhe veprën gjuhësore Bisedor i gjuhës shqipe për polakët, me vlera praktike për të mësuar gjuhën tonë njerëz të interesuar midis popullit polak 40 miljonësh.

Në vitin 2010 planifikova të shkoja në Shqipëri e Kosovë. Desha ta takoja këtë krijues e punëtor të palodhur të kulturës shqiptare. E njoftova para se të nisesha, se kur do të ndodhesha në Prishtinë. Dhe ai erdhi në mbrëmjen e caktuar, e u ul me ne në restorantin, ku na kishte ftuar për të darkuar mjeku prof. Xhemil Bytyçi. Aty ishim bashkë me profesor Agim Vincën dhe veprimtarin Abdyl Kadolli. Edhe pse e takoja për të parën herë, ndjeva për Mazllumin afërsi, si të ishim njohur prej kohësh, mbasi i kisha lexuar disa prej veprave të tij, kisha parë portretin e tij në disa foto. Biseda vijoi për krijimtarinë letrare. Poetët Vinca e Saneja na treguan për botimet e tyre të fundit, për planet e së ardhmes.

Më shkoi mendja te krijuesit e Shqipërisë dhe atashetë kulturorë të saj nëpër botë. Shqipëria ka disa poetë të talentuar të nivelit Vinca e Saneja, por nuk ka asnjë krijues e intelektual shumëdimensional si poeti, stujuesi, polemisti i zjarrtë, pedagogu Vinca. Ajo ka poetë e përkthyes si Saneja, por nuk ka një atashe kulturor që punon pa pagesë si poeti e përkthyesi Saneja. Për fatin e mirë të letërsisë e kulturës shqiptare rrugën e Sanesë e ndjek dhe poeti Baki Ymeri, një intelektual shqiptar nga Maqedonia që jeton e punon në Rumani, por edhe ky nuk është shqiptar i lindur e rritur në Shqipëri.

Ne shqiptarët e Shqipërisë jemi bërë pragmatistë, nuk punojmë dot pa rrogë, na lodhi koha e diktaturës me ato punët vullnetare dhe tani duam të paguhemi për çdo punë. Mirëpo në art, në kulturë e në shkencë nuk ecet vetëm me rrogë, duhet pa tjetër dhe shpirti i sakrificës…