IKONA E PARË: LEONARDO DA VINÇI/

Ese nga Xhevair Lleshi/

Po. Të zgjedhësh për ikonë një autor të madh, të pavdekshëm! Jo për t’u bërë si ai, por duke e pasur idhull, një kandil për të ndriçuar rrugën tënde të vështirë. Ti mund t’i biesh violinës, mund të jesh këngëtar, skulptor, të pikturosh në kanavacë, si dhe mund të bësh mozaikart. Pra, je Sajmir Strati i madh. S’di prej kujt mund ta kem këtë trill, thoshte Sajmiri një mbrëmje të bruztë. Mundet prej aromës së trëndafilave, sepse kjo lule e rrethuar nga gjembat vetëmbrojtës ka një përsosmëri të pakrahasueshme, magjike. Aromë dhe ngjyra të pakrahasueshme. Mendova se duke luajtur gjatë fëmijërisë sime në natyrë, në bar e lule, me dallgët e detit, madje duke e parë detin nga lartësia e fiton me siguri artistin. Atje në malin përmbi det trillon, pavarësisht se çfarë, por të rrëmben engjëlli me krahë trilli. Ku mund të shkoja kur të rritesha? Në ç’vend? Në ç’det? Dhe për të gjitha këto u zgjova nga letargjia e tmerrshme mjaft vonë, atëherë kur ra gongu im. Po. Ky do të ishte Leonardo da Vinçi. Ikona ime e parë. Sepse, pavarësisht mjeteve të përdorura (gozhdë, pikërisht ato që mbërthyen Krishtin në kryq!) unë mund të ngrija një madhështi tjetër bote. Kisha lexuar shumë për të, kisha menduar gjatë për rrënjët e fuqishme të madhështisë dhe ngadalë-ngadalë ajo madhështi më ngriti në krahë, më frymëzoi, më bëri të palëndët, një frymor të qiejve. Dhe s’mund të isha më në lartësinë e malit për të parë detin, por nga lartësi të papara qiellore për të zgjedhur rrugën më të përshtatshme për të shkuar drejt Artit të Madh. Ky yll magjie u shërben të gjithëve për t’i bërë njerëz. Mendo, Leonardo po aq urtësisht do të merrte në krahë edhe një dáun, edhe një fukara dhe do të frymonte në qiej bashkë me ta. Dhe e mendova kthjellët plot drithërimë. Ai mund të ishte edhe njëzetepesë metra lartësi dhe një bazë që do t’i shkonte bustit dhe torsit të tij të shumëfishuar. Pastaj mjekra do të varej poshtë si dallgët e detit në sublimitet. Por fillimisht mund të ishte me përmasa të vogla dhe njëherësh eprane e me to të luaja me ngjyra, me thërrmija, si hojet e bletës që instinktivisht ndërton diçka të mahnitshme. Kjo do të thotë se duhej t’i dorëzohesha instinktit, nuhatjes së pavdekshme, që rron me ty edhe pasi ke mbaruar punë me këtë botë dhe i dorëzohesh një bote tjetër… Më dukej se do të rrija shtrirë mbi bar, duke vështruar qiellin lart, me sy mbyllur, nëpërmjet përfytyrimit dhe fytyra madhështore e Leonardo da Vinçit herë zmadhohej dhe herë zvogëlohej. Mendoni pak nëse i jeni dorëzuar vetes ndonjëherë kështu? Thashë që sikur të mendoheshit. Dhe për mua duhej vizatuar gjithçka nëpërmjet magjisë së Artit të Tij. Dhe me dridhje jo konvulsive, por nga ato dridhje të ëmbla që t’i fal vetëm Arti, të rrija përballë fasadës bosh, ndoshta siç bënte Onufri i madh para se të pikturonte ikonat e tij. Jo, mos mendoni që unë të paktën ta lë mënjanë Onufrin dhe një prej ikonave të tij. Por në këtë rast le të shkoja tek njëzetepesë metrat lartësi, pse jo në një nga fasadat madhështore të Tiranës, fundja edhe të Nju Jorkut. Se Onufri u përket të gjithëve, botës dhe shpirtit të saj, ndonëse Berati i çmendur pas birësimit, nuk lë dy gurë bashkë për ta mbajtur të fshehur në gjirin e Kalasë. Them nganjëherë se ashtu mund ta çosh edhe atë, Beratin, në qendër të botës, në Nju Jork. E, pra, le të kthehem te Leonardo…

Puna me të ishte sikur t’i kthehesha një vizite të zakonshme te gjyshja ime, buzë detit në Vlorë. Ajo teksa më mbante për dore, qeshte me erën dhe valët, më përkëdhelte mua, nuk ma lëshonte dorën dhe më pas më linte të lirë, të vrapoja buzë detit, të thithja gjithçka mundja, të ngrihesha kas e të bëhesha gati për fluturim. Kjo ndjesi më ndoqi gjatë gjithë punës. Lodhja fluturonte diku sipër meje. Skela herë zmadhohej e herë zvogëlohej ndërsa syri im bëhej qiklopik. I madh. I madh dhe ndalonte pak te drita e diellit. Sikur ndizej e gjithë bota në flakë, ndërsa pika e djersës, si kripë deti futej ngadalë brenda syrit tim dhe ma përcëllonte pak. Ndërkaq ngjyra para meje bëhej si e bruztë duke e larguar dritën të zbriste poshtë valëve të mjekrës. Domethënë se  asaj dritës tjetër, nesër që do të projektohej poshtë portretit të madh, duhej të krijonte një sintoni energjie së poshtmi, nga Toka, aty ku qëndronte përjetësisht ky njeri i qiellit, i botës së etertë. Ky do të ishte trillimi i të vërtetës artistike dhe unë fare mirë së këndejmi mund të filloja rrugën time të lartësuar artistike. Këta do të ishin ikonat e Artit të Madh, ikonat e mia të madhërishme. Ikonat! E pse jo. Më ndihmoi Onufri i madh, Leonardo da Vinçi shqiptar që ta gjeja formulimin e vërtetë.  Dhe ai do besuar patjetër, se është biri i shenjtë i tokës sonë, ikonë më vete, bashkë me ikonat e vjetra. Onufri si dhe Leonardo da Vinçi mos vallë më mbajnë për mendjelehtë? Jo pse iu futa një rruge të tillë, që çdo dembel tjetër, çdo qenie njerëzore që merr frymë do të largohej prej kësaj sëmundjeje e çdo frymori me një fat të shenjtë. Kur isha i vogël gjyshja më mësonte ato që edhe vetë nuk i dinte mirë, se nuk i përkiste ortodoksisë, më thoshte që të gjunjëzohesha para Shën Mërisë që mbante Jezu Krishtin në krahë dhe se si duhej të qaja. Ajo ishte një ikonë e Onufrit, por mjaft që ishte e Zotit. Mjaftonte. Edhe emrin e ka të bukur thoshte gjyshja. Mëria e shenjtë, që askush tjetër nuk do ta pranonte. Po kjo Mëri e shenjtë (jo Mari e shenjtë!) më shihte në sy teksa vendosja një pas një mbetjet e kthyera në mjete artistike e për t’i vendosur në portret, duke ruajtur raportet e burimit të dritës, thyerjen e saj, këndin, vendosjen, refraktimin e saj, lidhjet, hapësirat. Dhe lodhja gjithnjë largohej tej duke më vështruar e përmallur, e dëlirë, e këndellur. Atë ikonë të trashë e të brejtur, me ngjyra të drithëruara gjyshja ime myslimane jo e thekur nuk dihet nga ç’kohë e mbante në arkëzën e saj me ngjyrë më të zvetënuar nga ikona. Gjyshja e mbështillte me shami mëndafshi dhe e vendoste në vendin e saj duke belbëzuar ca fjalë të kthjellëta dashurie. Nuk e pyeta dot asnjëherë, nuk e kisha atë fuqi magjike për të arritur deri tek pyetjet, ndonëse kërshëria më gërryente së brendshmi. Vonë sigurisht do ta dija saktë se gjyshja ime e trashëgoi atë ikonë, ashtu siç e kishin trashëguar të parët e saj, derisa arriti gjer tek unë, duke më mbajtur para syve e duke më ushqyer me Artin e Madh, me dritën e saj të mekur që t’i shihja gjërat brenda çudisë së tyre, edhe pse drita kurrë nuk mjaftonte… A duhej të sakrifikoja më shumë se kaq, ndonëse trembesha mos më prishte punë befasia e mënyrës së vështrimit të gjërave më të mëdha se unë. Eh, ikona ishte e vogël, aq sa mund të mbështillej me një shami të trashëguar mëndafshi që mbante erë ftoi… Ndërsa unë ndodhesha përballë ikonës sime të madhe: Leonardo da Vinçit. Me shqisën e Onufrit, me sytë e detit të Vlorës, me shikimin e vendosur qiklopik. Pa këtë sy s’mund të bëhej ajo vepër. Po edhe me durimin e harbuar mbi veten time, shoqëruar nga intuita dhe me lëvizjen e smirtë të instinktit të sertë, agresiv. Duhej shkuar përpara, duhej bërë edhe pak më shumë sot, se dje. Dhe flija në këmbë si kali, ndonëse me përfytyrim të ndezur, si somnambul. Somnambul të Artit. Vetëm kjo ndjesi mund ta mbante në këmbë idenë, pa më tradhtuar asnjë sekondë. Të drejtën, këto që ju rrëfej janë gjëra të shpirtit, të padukshme, të pamjaftueshme kurrë që të ngrihet në këmbë e tëra, që të lëndohet paksa e djeshmja, që… O Zot! Ç’po bëja? Ndoshta një mëkat tjetër? Ndoshta një imazh të kthjellët, prej të verbri? Ndoshta. Atë ikonë më duhej t’ia falja jo kishës, por gjithë botës, duke ia lënë në gji mëmës, vendit tim, i cili më bëhej se më shihte shtrembër, madje edhe pa përkrahje, të dridhesha në duart e erës. Qeshja pakëz me trishtim, sepse kjo qe bërë për mua, pa më bekuar kush, pa ma dhënë uratën kush, duke më nxitur indirekt drejt një rruge pa krye, pa mecenat, sepse këto ikona nuk i ka për zemër askush dhe unë këtë gjë e dija kaherë dhe bash për këtë duhej të më vente mbarë. Po flisja me gjuhën e plakave, po me atë vështrim të vagëllyer përmes trishtimit. Se ka forcë të habitshme trishtimi. Ua them unë. Trishtimi sakrifikon edhe ikonat, edhe Leonardon tim, edhe Onufrin, sigurisht për mua. Po e vërteta rron, rrojnë edhe mecenatët me dorën e largët të uritur, ose më saktë për të më mbajtur kurdoherë të lodhur e të uritur. Duhej t’i kthehesha ikonës që ma kishte lënë trashëgim gjyshja, që kurrë nuk i dha emrin e ngatërruar të Shën Baba Aliut, as e ngriti mbi Tomorr, as e çoi në rrëzë të Nemërçkës, as e lëndoi me ngatërresën e emrave të tjerë. Dhe darkave kur sigurisht edhe unë prehem ledhatoj shaminë e mëndafshtë të ikonës onufriane, mbetem si pa frymë duke mos menduar kurrë më për mecenatët, për Makbethët, për Shekspirët. Ah, Shekspiri! Shekspiri i madh ulëritës, agresori më i madh që kam njohur, dashnori i lavdishëm, ikona njerëzore pa dritë të jashtme por me dritë magjie. Pse jo, ai duhej të ishte një ikonë tjetër e mua s’duhej të ma prishte marrëdhënien time me Leonardon dhe Onufrin. Ishte vendosur një raport i rrallë, një marrëdhënie biunivoke dhe e pa tradhtuar nga ide të tjera… Po shihja se portreti po merrte formë. Ditë pas dite. Eleganca e gishtave që më dukej se zgjateshin pa fund, që drithëronin edhe ata me ndjeshmëri. O Zot i madh! Çfarë paskam pritur! M’u bë se kjo ishte shqisa ime e tetë: gishtat. Harroja se ata janë simbol i prekjes, e vërteta e kulluar e prekjes. Dhe kështu jo shqisë e tetë, e tepërt, por krejt e njohur. A nuk marrin formë edhe vetë format nga lëvizja plot solemnitet shtypës dhe këndelljeje të majave të gishtave? A nuk bëjmë të mundur të zgjojmë dashuritë e fjetura me majën e gishtave, sidomos me mollëzën e parë të tyre? A nuk japim jetë e dashuri me prekjen tonë magjike? Ishte vetë prekja e lumnueshme, vetë magjia e saj? Ndaj dhe merrte formë përditë e më shumë Leonardo im, duke pasur pranë edhe syrin e Onufrit tim, ndoshta edhe të vështrimit të fshehtë të ikonës sime të vjetër…

Por së brendshmi rritej edhe frika. A do ta përfundoja? Sytë, vështrimi pak i errësurar. Format e plota të fytyrës, mjeshtëria e lartësuar e ballit, këndi i dritës. Ah, kjo dritë lemeritëse që ma trazonte aq keq shpirtin e mbyllur brenda një pike vështrimi. Tundja kokën me vete dhe e shihja nga kënde të ndryshme, duke vrapuar, duke ndenjur një orë të tëra se ku mund të mbyllej depërtimi i vështrimit të atyre syve të jashtëzakonshëm. Me sa ngjyra e shihte ai botën, me ç’dritë e mbështillte pikën ku ngulitej i përqendruar? Si në një film për Leonardon. Ku mund ta shihja apo thjesht më ndihmonte imagjinata ime e pakursyer? Duhej të ishte një skenar madhështor diku në Firence ose në Romë, apo më saktë në Mangalemin e Onufrit, një nga njëmbëdhjetë ikonat e mia. Po për këtë duhet dashuri tjetër. Se edhe Mangalemi mund të ishte një ikonë për njerëzimin. Edhe ai do të kalonte nëpërmjet këtij kaleidoskopi krijues? Pse jo? Një rrafsh Gjirokastre po ashtu, një lab duke kënduar e duke qëndruar si shkëmb, një malësor Veriu duke i rënë lahutës, një… Zot i Madh, ku më vete mendja! Jam me Leonardo da Vinçin tim! Dhe pikë! Këtu të robtohem, këtu le të vdes! Kjo është ikona ime e parë për njerëzimin. Bota do të kujtohet për këtë. Bota më përket mua. Përse? Për… Kurrë jo! Bota nuk ma shpërblen dot kurrë, edhe sikur të isha nën sqetullën gjigande të ndonjë Sorosi. Hm. Pikërisht atëherë do të ndodhte dhe tragjedia. Do të plakesha, do të rrëgjohesha, do të luaja mendsh me siguri. Se tjetër gjë më fal kjo punë. Tjetër shpirt. Tjetër kënaqësi: e lëbyrtë, plot drithërimë, aq shumë frymë dashurie!… E them solemnisht: nuk mund ta kem, madje as të kem të bëj me këtë gjë…

E pashë tek e mori formën. Mora frymë thellë për t’u siguruar që do të jetoja. Se një ikonë edhe të merr me vete, të mban në gji, duke menduar se së shpejti të ngjall përsëri. Eh ç’nuk bën fryma e shenjtë. Mund të marrësh sërish rrugën për të qenë në bregun e Vlorës dhe të shohësh lëkundjen e përshpirtshme të valëve të detit dhe pastaj të hedhësh vështrimin nga Çika. Brrrr. Ç’do të thoshte kjo? Çika mund të ishte sogjetimi i tretë drejt klasifikimit të ikonave të mia. Retë që vallëzojnë sipër. Një vallëzim makabër, i përbindshëm, duke dashur ta bëjnë për vete vashën, çikën, dritën e syrit. Përfytyrojeni pak. S’ka Perëndi që e mposht këtë frymëzim qiellor e të shenjtë për të vajtur te Çika! Ky frymëzim i maleve mund të më shpjerë tek Tomorri, te Bjeshkët e Namuna, te Gryka e Rugovës, tek solemniteti i Grykës së Kaçanikut, tek Qafështama që bekonte Skënderbeun, ose Skënderbeu duke vështruar detin nën furinë e erës në Kepin e Rodonit… Dhe ndalem, do t’i lë pak mënjanë malet dhe do të kungoj ikonën time të parë, ta lajë me dritë dielli, madje t’ia lë diellit, reve, shiut, syve njerëzorë dhe… kurrë mos u mbylltë në magazina të mëdha pritjeje. Se një ikonë, qoftë edhe Arti, duhet të jetë për njerëzit, ata duhet t’i falen, pikërisht në atë udhëkryq ku kalojnë më shumë, ndoshta në një grykë Gjibraltari ose në një grykë Otrantoje dhe të vështrojë detet. Se edhe ikona do hapësirat e saj, ashtu siç i kërkon me këmbëngulje sytë njerëzorë. Kjo më kujton Danten e gdhendur prej erës në Duino, pa hyrë në tunel. Si e gdhendi era Danten? Si? Pse të mos gdhendë era edhe Leonardon? Mos vallë kjo frymë Perëndie, Era, do ta gdhendë edhe Leonardon? Cila dorë skulptori do ta bënte këtë? Cili Fat do të përlindej për të rënë nën duart e daltës së Erës? Zot, ma jep këtë fuqi shkatërrimtare, këtë ndjesi të freskët puhize, për të vajtur tek e vërteta, për t’i vënë pikën e fundit Leonardos. Dhe e vështroja. Thellë, atje ku vështrimi bëhet një pikë e vetme. Dhe mbylla sytë. Dy lot kokërrmëdhenj më shpëtuan. Bekuar qoftë! Kjo është ikona e parë, rekordi im i parë Guinness… Amen!…

Tiranë, më 05.03.2016