ESSE – Page 415 – Dielli

NOLI DHE SHQIPTARËT E UKRAINËS

November 20, 2015 by dgreca

Në 50-vjetorin e vdekjes së Nolit/
Nga AVZI MUSTAFA/
Noli një intelekt i çuditshëm që lë gjurmë të pashlyeshme në historinë dhe kulturën tonë. Më duket se ai ngel një ndër njerëzit që meriton të nderohet si njeri i tokës dhe i hyjnisë. Kjo fytyrë markante me tërë qenien e vet veproi dhe qëndroi më pranë njerëzve dhe që shkroi e përktheu në gjuhën e ashpër të veprave. Ashtu siç thotë Ralf Emerson-i se “të besosh në atë që mendon, të besosh se ajo që është e vërtetë për ju, thellë në zemrën tuaj, është e vërtetë për të gjithë njerëzit, ky është gjeniu.” e ai për kombin tonë është Noli. Noli ishte dhe mbetet një personalitet që jetonte me shqetësimet e kohës, një personalitet dinamik me horizont të gjerë, ide krijuese dhe nisma të guximshme për përparimin e popullit”.(1)
Kjo vjen prej formimit të tij nga një familje me tradita fetare, me një arsim fetar prej gjimnazit, përjetimit të besimit, të angazhimeve të tij në funksionin e këndonjësit në kishë (psalt), të mësuesit të fesë edhe muzikës kishtare bizantine kudo ku shkonte në Greqi, Egjipt etj.
Noli qe njeri i ditur, klerik i lartë, kryeministër, poet, shkrimtar, përkthyes, diplomat, themelues i së parës kishë ortodokse shqiptare në SHBA më 1908, me shugurimin e tij prift më 8 mars po të këtij viti.
Noli ka qenë gjatë gjithë jetës dhe krijimtarisë së tij i prirur nga kërkesa për të bërë të mirën dhe për të sjellë sadopak dritë tek lexuesi i tij, tek besimtari. Ai përmes shkrimeve e sidomos poezisë shpreh luftën e ashpër që zhvillohej brenda shpirtit të tij për të arritur të mirën hyjnore, vëllazërinë dhe barazinë. Edhe pse kërkesat e tij janë idealiste, mënyra se si përballet me situatat e jetës është shumë realiste.(2)
Bëri pa përpjekje të vazhdueshme për të nxitur zhvillim dhe përparim të popullit tonë, duke kërkuar rrugë të ndryshme, por mbështetur në idenë dhe veprimtarinë e gjerë kulturore që kishin zhvilluar mendimtarët më shquar të Rilindjes Kombëtare.
Dihet se gjatë historisë e sidomos në fund të shekullit XIX dhe në fillim të shekullit XX në gjitha trojet shqiptare, por edhe në diasporë apo në ngulimet shqiptare në vendet e huaja u formuan shoqëri të ndryshme, u ngritën klube, u themeluan organizata të ndryshme me qëllim që të së pari të propagandonin dhe ndihmonin intelektualët për ngritjen e vetëdijes kombëtare në të gjitha sferat e jetës. Të gjithë njerëzit e organizuar në klube e shoqata, solidaritetin e bënin në shumë mënyra, por mënyra më e mirë ishte fjala e sinqertë, që dilte nga zemra e pastër e çdo patrioti, që ato shoqata e klube ktheheshin në vatra edukimi dhe arsimimi.
Një njeri siç ishte Noli, gëzonte respekt, sepse ishte i thjesht e i dashur, gojëmbël e serioz. Vetëm me një bisedë me të, do të mësoje shumë gjera. Kulturën që posedonte nuk e mbajti për vete, por e përhapi kudo gjatë veprimtarisë së tij. Ai ishte njeri i sakrificës, i solidaritetit dhe i miqësisë, të shpreh shpirtin e bujarisë, gjë që e shpreh edhe gjatë jetës së tij, edhe përkundër që asnjëherë nuk qe në gjendje të mirë materiale.
Më 1903 shkoi në Egjipt, ku filloi punën si mësues i greqishtes për dy vjet (mars 1903 – mars 1905). Aty u takua me shumë patriotë, si me Spiro Dinën, Thimi Mitkon, Jani Vreton e shumë intelektualë të tjerë që punon dhe vepronin në këtë vend.
Në prill 1906, Noli e lëshon Egjiptin dhe niset për në Amerikë. Biletën e trajektit për në këtë vend të largët ia kishte siguruar, Spiro Dine.
Noli me intelektin e tij shfaqej si enciklopedi diturish, një thesar i paçmuar njohurish, njohës i disa gjuhëve. Me të hipur në avulloren dhe në palubën e trajektit ku rrinin plotë njerëz, aty bashkë me të tjerët shikonin si çaheshin dallgët e detit që i linin pas, ose duke medituar për gjithçka, për familjen vendlindjen e shumë mendime që u shkonin vërdallë ndërmend. Rruga e gjatë udhëtarët i afronte i shoqëronte secilin me shumë njerëz të racave dhe të gjuhëve të ndryshme. Kështu ndodhi edhe me Nolin, me të cilin falë inteligjencës dhe diturisë që kishte shumë shpejt i bënte njerëzit për vete. Vlera atij i shtohej edhe më shumë, sepse gjithsecili që i drejtohej për diçka Nolit, ai u përgjigjej në gjuhën e tyre. Çdokush që pati rastin të bisedojë me Nolin, fitoi përshtypjen se ka të bëjë me një njeri modest, të urtë, dijetar me një personalitet të zgjuar e të sinqertë.
Pas një muaji, gjegjësisht më 10 maj të vitit 1906 arrin në botën e re dhe më pas punësohet në një fabrikë druri ku punon tre muaj e pastaj kalon në Boston. Në Bruklin më 9 shkurt 1908 Fan S. Noli u shugurua në prift me qëllim, për të çliruar kishën ortodokse shqiptare nga ajo greke. Noli e bëri këtë me shume për motive atdhetare, duke parë se shteti grek trumbetonte me të madhe nëpër dyert e Evropës se gjoja ortodoksët e Shqipërisë na qenkan grekë dhe në baze të saj kjo tokë duhet t’u jepej atyre.
Shugurimi i Nolit si prift u bë në praninë e tre priftërinjve: të priftit të Rusisë, Ukrainës dhe të Rumanisë. Meshën e parë në gjuhën shqipe e tha më 22 mars 1908.
Kishte lexuar shumë libra të filozofëve antikë, e pastaj edhe të letërsisë botërore , histori, muzikë etj. Por, ai do të theksojë se libri që i jepte më shumë kënaqësi dhe paqe ishte Ungjilli. Këtë ai do ta deklarojë në pesëdhjetëvjetorin e themelimit të Kishës Ortodokse Shqiptare:
“Jam marrë me histori, letërsi dhe muzikë me raste, por feja ka qenë puna e jetës sime, sepse e fillova karrierën time si njeri i Kishës në 1909 dhe jam akoma njeri i kishës mbas 50 vjetësh”.(3)
Noli i kishte vënë detyrë vetvetes që të vizitojë të gjitha vendet ku kishte koloni shqiptarësh në ngulimet e ndryshme të botës. Noli dinte se ku ka shqiptarë, përfshirë edhe të Ukrainës, sepse miku i tij Milto Sotir Gurra e kishte njoftuar për këta shqiptarë, por nuk dinte numrin e tyre. Nga bisedat e ndryshme me priftin rus Platonin si dhe atë të Ukrainës kishte marrë informata të sakta se në vendet e tyre ka shqiptarë të fesë ortodokse me një numër të konsiderueshëm dhe se gjatë historisë së tyre janë dëshmuar si punëtorë e trima të mirë.
Shumë shqiptarë pas Paqes së Jashit kaluan dhe u ngulitën në Odesë dhe rrethinë siç quhej dikur Haxhi Beg, pushtuar nga Rusia.(4). Shqiptarët në Ukrainës kanë emigruar aty kah vitet ’60 të shekullit XIX dhe kanë krijuar një koloni shqiptarësh.(5). Kjo koloni shqiptarësh së pari ishin vendosur në Dnjevna afër Varnës në Bullgari. Në çerekun e parë të shekullit XIX këta u shpërngulën dhe u vendosën në Besarabi ku themeluan fshatin Karakurt. Një pjesë e këtyre migrimeve janë si rezultat i vuajtjeve të shqiptarëve në Perandorisë Osmane gjatë luftërave ruso-turke të viteve 1806-1812 dhe 1828-1829, por edhe migrime në rrugë të ndryshme të tërthorta, veçmas ajo me shtytjen e konsujve rusë që ndodheshin në shumë qytete të perandorisë, sidomos me ndërtimin e hekurudhës transiberiane, që filloi nga fundi i shekullit XIX. Kështu që emigrime të shqiptareve kemi në shumë vende të Rusisë, si në Odesë, në Krime, në Kaukaz e gjetiu.
P. Kërpeu, që ka bërë hulumtime në vitin 1850 te shqiptarët e Karakurtit, shënon se atu jetojnë 109 familje me 1060 frymë. Ai gjithashtu njofton se shqiptarë kishte edhe në qytetin Boograd – 10 familje me 37 frymë, në Kombart – 28 familje me 164 frymë në fshatrat Çishme-Qoj 1 familje me 9 frymë, Voolkanesh 3 familje me 41 frymë si dhe në Çadar Lunga, Bash Gjor. (6)
Qemal Haxhihasani me ekspeditën që ka bërë në rrethin e Kolonjës jep të dhëna se shumë shqiptarë shkuan në Rusi në fillim të shekullit XX që ishin me origjinë nga Shqipëria Juglindore nga Kolonja, Bezhan, Kreshovë, Korçë, Ohër, Çermenikë, Gollobërdë e gjetiu. Kështu që shqiptarët në Rusi përhapën që nga Kaukazi, Odesa e Krakovi e gjerë në Irkusk e Vladivostok.(7) . Po ashtu, në Hush të Moldavisë kanë jetuar familje shqiptarësh të ardhur nga Shqipëria dhe Italia. Këta banorë i takonin besimit katolik, por qenë të shtypur nga rusët dhe ishin të detyruar që të konvertohen në ortodoksë.(8)
Ukrainasit nuk dinë shumë për komunitetin shqiptar, i cili është rëndësishëm. Shqiptarët janë të njohur si Arnaut, edhe atë nëpërmjet të dy rrugëve në Odesë që janë pagëzuar “Arnauska e Madhe dhe Arnauska e Vogël”.
Sot në Ukrainë, sipas regjistrimit të vitit 2001, jetojnë rreth 4000-50000 shqiptarë, shumica jetojnë në regjionin e Odesës, në 3 fshatra: Taz sot Devnenskoje, Tyshki sot Gjeorgjevka, Xhandran sot Gamovra. Tokën ku u ngulitën këta shqiptarë ia dhuroi Katerina II e Rusisë. Edhe pse para shumë shekujsh janë shpërngul nga vendi amë, edhe krahas shumë faktorëve të ndryshëm mbijetuan dhe e ruajtën shenjën kryesore të kombit – gjuhën. Gjuha që flitet sot në këto katër fshatra: Karakurt (Zhovtnjovoje), Taz (Devneskoje), Tyshki (Gjeorgjevka) dhe Xhandran (Gamovra) është një përzierje e shqipes toske me rusishten. Por megjithatë, zakonet, veshjet dhe tiparet e tjera dalluese mbeten të njëjta. Banorët e këtyre fshatrave e identifikojnë veten si shqiptarë. I ruajtën me xhelozinë ma të madhe: gjuhën, zakonet, doket dhe veshjen kombëtare.
Shqiptarëve të mërguar në Ukrainë nuk u lejohej të merreshin me asgjë, përveç me punë fizike, por me nacionalizimin e tokës nga socializmi rus iu mor edhe ajo pak tokë që kishin. Ata ishin të pambrojtur dhe të harruar nga të gjithë.
Noli ishte i pari që kishte shprehur dëshirë që t’i vizitojë dhe kështu më 10 gusht 1911 u nis për në Evropë, ku qëndroi katër muaj.
Së pari erdhi në Bukuresht, ku u prit nga Shoqëria e mësimit shqip “Drita” e Bukureshtit e më pas shprehu dëshirën për të vizituar shqiptarët e vendosur në Molldavi e në Ukrainë. Noli s’kishte se çka t’u dhuronte këtyre shqiptareve, përveç t’i lutej Zotit që t’i bekojë e t’i mishërojë dhe t’u fusë në shpirt dritën e mesazhit hyjnor. Zoti kurrë nuk i harron ata që kanë besim në të.
Noli gjatë qëndrimit të tij, kreu edhe shërbesa kishtare në gjuhën shqipe për kolonitë në Bukuresht, Kishinjov, Odesë dhe Sofje.
Me interes është shërbesa kishtare në Ukrainë. Meshën e mbajti në një kishë lokale që kryenin shërbimet fetare unijatët.(9). Meshën për të cilën e mbajti, Noli u përputh me festën fetare të “Shën Mërisë së Madhe”. Atë ditë kisha ishte mbushur plot e përplot me besimtarë ortodoksë e sidomos nga katër fshatra kishin ardhur për të dëgjuar meshën. Shqiptarët e Odesës ishin më të gëzuarit sepse për herë të parë pas 4 shekujsh do të dëgjojnë meshë nga një peshkop që do të “zallahitë” e do të “shqyptojë “ si ne. Të veshur me kostume kombëtare, secili mbante në dorë një qiri dhe secili kërkonte t’i afrohet e t’i puth dorën peshkopit. Noli do të deklarojë se “i këndoj lutjet ashtu si dini në shqip, po pastaj lartë i rregullon perëndia.”
Përmbajta e meshës që e mbajti në gjuhën shqipe ka këtë tekst:
“Vëllezër dhe motra, besnikë të shumtë që merrni pjesë në këtë meshë sot. Për mua qe një kënaqësi dhe njëkohësisht një lumturi e madhe që të parit m’u dha rasti që ta nxjerr këtë meshë përpara anëtarëve të kollonisë shqiptare në gjuhën shqipe, në gjuhën tonë amtare, në atë gjuhë që kanë folur baballarët, gjyshërit dhe stërgjyshërit tanë, gjuhë me të cilën jemi mëkatuar, që me të na ka rënë koka në dhetë. Grekërit thonë se sa janë të krishterë janë grekë, sepse janë orthodoskë. Por orthodoksia ëshë një gjë, kurse kombësia është diçka tjetër. Ne nuk jemi as grekë, as bullgarë, por jemi thjesht shqiptarë. Këtë vëllezër dhe motra të dashura, na e vërtetoi më së miri dhe mesha jonë sot, të cilën e dëgjuat me aq vëmendje, sepse e kuptuat se ajo u mbajt në gjuhën tuaj, që është e ëmbël për ne si qumështi i nënës! Të bekuar qofshi të gjithë!”.(10)
Pas këtyre vizitave që u bëri kolonive shqiptare, Noli kthehet përsëri në Amerikë. Por, temperamenti i tij nuk e la të qetë. Mendja i rri në tokën amë ku dëshiron që të themelojë kishën autoqefale në Shqipëri dhe këtë edhe e realizoi.
Krahas angazhimit kishtar, Noli merret edhe me politikë, me shkrime e me organizime të ndryshme, por të gjitha në interes të njerëzve e të Shqipërisë për emancipim dhe afirmim kombëtar e ndërkombëtar. Këtë fytyrë të ndritur e të mençur të kombit, në bazë të dokumenteve e fondeve të Arkivit të Punëve të Jashtme të Federatës Ruse, shohim se Noli do të behet një nga emrat më të përmendur në kohën kur Federata Ruse dëshiron që të lidh marrëdhënie diplomatike me Shqipërinë gjatë viteve ‘20 dhe ‘30 të shekullit XX. Qeveria Ruse duke u nisur nga dëshira për lidhjen e marrëdhënieve normale, duke u thirrë pikërisht në shqiptarët e Odesës të Ukrainës për riatdhesimin e shtetasve shqiptarë, të cilët jetojnë në Rusi si pretekst për të filluar bisedimet.(11)
Përfaqësuesi i autorizuar shqiptar për riatdhesimin e shqiptareve Z. Kolombi i drejtohet komesariatit për punë të jashtme M. M. Litvinov me 2 qershor 1923 “se ekziston dëshira, thuhet në një dokument, për lirimin e vartësisë religjioze prej Patrikut grek të Konstatinopojës për t’u themeluar kisha e pavarur dhe se për këtë është autorizuar ish-Ministri i Punëve të Jashtme, kleriku Fan Noli për zbatimin e kësaj reforme dhe dëshiron të vijë në Rusi”.(12). Sipas dokumentit, edhe pse i është lejuar shkuarja e Nolit në BRSS ende nuk kishte shkuar. Nga nënraporti për shtetet ballkanike të KPPJ informohet Ministria e punëve të jashtme se:” Fan Noli planifikon të vijë në Rusi për negociata me kishën e gjallë në lidhje me formimin e kishës autoqefale shqiptare”.(13)
Mirëpo, më 21 korrik 1924 G.V. Çiçerin-in e njoftojnë se Fan Noli ka formuar qeverinë dhe është kryeministër dhe ministër i arsimit popullor. Në dokumentin nr. 29 nga Jurinev njofton Çiçerini se edhe pse Fan Nolit iu dha viza për t’u njohur me lëvizjen e përtërirë të kishës ortodokse për arsye të panjohura nuk erdhi ta marrë, por sipas asaj si ka dëgjuar thuhet se “ai (Noli) ka shkuar në vende të ndryshme, përtej kufirit ka tentuar të lidh njerëzit tanë, diku si duket në Zvicër apo në Vjenë, priste ndonjë përfaqësues prej tre muajsh, por nga këto tentativa të tij nuk doli gjë”.(14). Edhe pse shpesh Nolin e quajnë si “njeri të kuq” dhe “simpatizues i socializmit”, diplomacia Ruse dyshonte ndaj Nolit duke thënë se Fan Noli është krijesë e diplomacisë Italiane. Ajo e shfrytëzon atë qysh nga viti 1917 kur “ai me ndihmën e ambasadorit italian në Uashington, Konti Maki di Çalere, filloi të bëjë propagandë në mesin e kolonisë shqiptare në SHBA, duke botuar me këtë rast revistën “Vatra” dhe gazetën e përditshme “Dielli”. Mjetet për këto botime u dhanë nga ambasadori italian në Amerikë”.(15)
Rusët edhe pse ende po shpresonin, Noli ishte një njeri ditur e diplomat dhe nuk ngutej, sepse lidhja e marrëdhënieve me BRSS nuk mund të lidhej, sepse Rusia nuk i përtërinte marrëdhëniet e saja me Antantën.
Nolit nuk iu realizua kjo dëshirë për të shkuar edhe për së dyti te shqiptarët e Ukrainës për të realizuar misionin e tij historik dhe për t’u ndihmuar atyre shqiptarëve të varfër që punonin në heshtje, me djersë e me durim në një kënd të botës, në vatrën e tyre të lënë pas dore e të vetmuar, duke ushqyer një dëshirë të zjarrtë me shekuj për gjuhën shqipe e për kishë të pavarur.

Referencat:

. Gazeta “Ngjallja” nr. 1, janar 2012.
2. Fabiola Kadi, Tema fetare në poezinë franceze dhe shqiptare, Punim për gradën Doktor i shkencave në Letërsë, Tiranë, 2014, f. 162.
3. Cit., J. Pelushi, Fan. S. Noli në 130-vjetorin e lindjes –1882-2012, Konferenca shkencore ndërkombëtare, Korçë, 2012, f. 26.
4. Shih: prof. dr. Ismet Dermaku – Nikola Naço, Korça – apostull i shqiptarizmit, Prishtinë, 2000, f. 196.
5. S. Islami, Matrial gjuhësor nga kolonitë shqiptare të Ukrainës, Buletin për shkencat shoqërore, 1953, 2, f. 163, 164.
6. Mark Tirta, Migrime të shqiptarëve, Etnografia shqiptare nr. 18, Tiranë, 1999, f.133.
7. Letra e Ivena Qesku i Moldavisë me 8 maj 1903 dërguar Nikolla Naços në Bukuresht.
9. Këtë e ka pohuar oficeri shqiptar që ka jetuar në Rusi, Ramadan Çilku i lindur në Dibër.
10. Fjala e Lirë, June 2, 2014.
11. Lenina Zhila dhe Vlladi Poposki, Marrëdhaniet Sovjetike-Shqiptare në vitet ’20 dhe ’30 të shekullit XX, Notë e dorëzuar përmes përfaqësuesit të autorizuar të BRSSS në Gjermani, për kryeministrin e Shqipërisë. A Zogu, 3 janar 1924 9 doku. (Dokumenty vnesej politiki SSSR.M, 1962. T.6 dok. 61), Tetovë, 2012.
12 Ibid, f. 40.
13. APJ FR F. )144. Psh 6 Fashikul 101. Nja 8 F. 30 (dokumenti i plotë-F 27-31 ( kopje shkrim makine)
14. Lenina Zhila dhe Vlladi Poposki, Marrëdhaniet Sovjetike-Shqiptare në vitet ’20 dhe ’30 të shekullit XX, Letër udhëheqësit të Nënseksionit për shtetet ballkanike të KPPJ G. B. Sandomirski për komisarin e popullit për punë të jashtme, G.V. Çiçerin, 22 korrik 1924, Tetovë, 2012.
15. Lenina Zhila dhe Vlladi Poposki, Marrëdhanietë Sovjetike-Shqiptare në vitet ’20 dhe ’30 të shekullit XX, Raporti i përfaqësuesit të autorizuar në Itali K.K. Jurenev, 4 gusht 1924 nr. 430 të dt 4/8, Tetovë, 2012.

VARGJET E POPULLIT PËR TËRËSINË ETNIKE SHQIPTARE

November 20, 2015 by dgreca

Nga IDAJET JAHAJ/
Sa mallëngjim shkaktojnë vargjet e popullit për dertin e madh të kombit-atë të çështjes etnike! Me muzën e tij të madhërishme, ai i kënduar qëndresës heroike të shqiptarëve në shekuj dhe krenarisë për këtë mbijetesë. Janë shumë të njohura vargje të tilla – sintezë për Shqipërinë e flamurin:

Ç’bën, moj Shqipëri sërmaja?
Qysh të qiti haritaja,
Të shoi topi e mortaja,
Që kur është zënë dynjaja,
Lufton shtetet e mëdhaja,
Se kërkon flamur’ e saja…

A nuk gjëmoi e llamburiti edhe në fundin e shekullit që shkoi, lufta legjendare e kosovarëve për pavarësi e flamur? Ai flamur e ai gjak që u derdh për ‘të, u pa me admirim nga të pesë kontinentet e botës.
Sa aktualizim të përhershëm kanë shprehur e shprehin vargjet e famshme:

Shqipëri, shkëmb’ e gur,
Kështu ke qenë që kur,
Vrite, prite për flamur,
Pesëqind vjet e kusur,
Bota hiq e tinë vur…

Jo pak përpjekje ka sot në pjesë të tjera të Ballkanit që duan ta lenë në hije, ta eklipsojnë flamurin shqiptar, i cili drithëron në vatrat e në duart e popullit të pamposhtur. Por loti i madh i shqiptarëve për ndarjen etnike (që i bënë fuqitë e mëdha më 1913) pasqyrohet edhe në folklor me një epicitet tragjik të rrallë. I derdhi lumenjtë e gjakut populli, por atdheun ia copëtuan, duke i lënë pjesën më të madhe jashtë. Këtë tragjedi muza popullore e pasqyroi me tonet më elegjiake:

U mbëlodhë gjithë tok,
Tërë njësh-gegë e toskë,
I shtërnguan duart fort,
Rreth zhgabës me dy kokë…

Kështu më 1878-tën, me 1912 – tën etj, por më pas gjëma e madhe ndodhi: Kosova e Çamëria mbetën jashtë trungut amtar! (Ulqini u ish dhënë të huajve më përpara).

Ç’bën, e shkreta Shqipëri,
Rreth e rreth si në avlli,
Ndarë në katër sini…

Loti ka shprehur dertin, por edhe thirrjen, kushtrimin, mbajtjen gjallë të ndjenjës së atdhetarisë:

Qaj, Kosovë e Çamëri,
Që kini mbetur në botë,
Ca Greqi, ca në Sërbi,
Jini këputur si zogjtë,
S’është e mirë ajo zoi,
Që jini ndarë me shokë…
Me ne do kini bashki,
Ësht’ e shkruar në Evropë.

Poeti popull kujton, por edhe mediton: Nuk mund të ekzistojë Shqipëria ashtu e coptuar (më katërsh!) si asnjë komb tjetër në botë! Ka kombe të tjerë, që janë ndarë në dy pjesë, po jo në katër!
Vetëm në fundin e shekullit të 20-të Shqipëria pati gëzimin e madh të çlirimit të një pjese të saj – të Kosovës. Po pjesët e tjera? Sa shekuj duhet të punojnë për ‘to, që t’i kthehen gjirit të MËMËS?
Çamëria martire, Çamëria e përgjakur dhe e shkulur, thërret në dhjetëvjeçarë:

-Pse po klan, moj Çamëri?
-Ç’të mos klaj, moj Shqipëri,
Gjithë huduti i Çamërisë
I mbeti resto Greqisë!

Dhe pastaj ajo vazhdon kushtrimin e mbijetesës nën dimrin e shovenëve të jugut:

Klajn’ Preveza me Janinë,
Klan Narta me Thesalinë,
Kërkon Shqipja Shqipërinë
S’rrojmë dot nën Greqinë!…

Dhe vaji çam për kombin e coptuar është i gjatë, drithërues, lebetitës:

…Pa shikoni varret tanë,
Për një pikëz ujë qajnë.
Në varret e të parëve tanë
Lulet e bari janë tharë!…
Aty lule duhen mbjellë,
Kombi ujë duhet të hedhë…
Në buzët e detit Jon,
Ku gjaku i shqipes kullon…

Pra, populli, nëpërmjet megafonit të madh të vargjeve kërkon vetveten, të drejtat e tij natyrore, të ligjshme. Duke prekur plagët e historisë së tij, ai evokon krenarinë e bukurinë e vetvetes, të historisë e etnisë:

Shënëdreu trembëdhjetë,
Më këmbë u ngrit vegjëlia.
Ç’e gjeti Sazan’ e shkretë?
Na e mori Italia!
Trëndafil me katër fletë,
E kish zili Evropia.

Aludimi është i qartë: Kur ish e bashkuar, me të katër vilajetet e saj së bashku, Shqipëria hijeshonte në Ballkan si komb e popull i barabartë me të tjerët. Me të katër vilajetet, pra, katër fletët e lules së rrallë – trëndafilit. Evropa e kish zili. Më pas, po ajo Evropë e coptoi, ia veçoi petalet. (Tashmë kohët kanë ndryshuar.)
Të tilla simbolika brilante gjen folklori për të shprehur dashurinë e madhe për këtë atdhe të shumëvuajtur. Populli ynë është humanist i vërtetë, demokrat e përparimtar. Kjo nuk thuhet për propagandë. Shtetet e afërt-fqinjë, por edhe të largëtit, i kanë shumë borxhe popullit tonë. Por ky, si demokrat e progresist që është, në natyrën e tij, nuk mban mëri me ta, përkundrazi, shpreh aq pastër, aq çiltër, me aq urtësi:

Ne jemi në tokën tonë,
Gjë të huaj nuk kërkojmë;
Gjitonët i lajmërojmë,
Mos na ngisni në punën tonë,
Ne duam demokracinë,
Me gjitonët – miqësinë…

E kështu, në linjën e vet, në filozofinë historike, populli ynë nënvizon atë që Udhëheqësi e flamurtari i tij i madh – Ismail Qemali, shkroi pas vitit 1913: “Kjo ndërtesë Ballkanike mund të forcohet vetëm me forcimin e Shqipërisë, e cila përbën kollonën e katërt që e mban”.

Universalizmi dhe Nacionalizmi

November 20, 2015 by dgreca

Shkroi: Mihal Zallari*/
Qysh prej shekujsh vazhdon lufta midis këtyre të dy botëkuptimeve. Kjo luftë filloi aty nga i XII shekull me Kartën e Madhe. Filloi në mënyrë të dukshme kur populli englez vendosi të shkëputet prej ndikimit së kishës universale. Lufta vazhdon e ashpër edhe sot nën forma të ndryshme. Nga ana e universalistave lufta bëhej dhe bëhet në bazën e një arsyeje shumë herë gjeniale, por gjithmonë arësye të ftohtë dhe spekulonjëse. Kurse nacionalistët i ka shtytur instikti, kishte me thanë vetë natyra. Natyra i do individet, do shumëllojshmërinë ndër njerëz, ndër kafshët dhe bimët. Për me i dalë zot këtij qëllimi, jo vetëm i ka krijuar racat, llojet e kafshëvet dhe të bimëvet, por iu ka dhanë armët dhe mjetet ma të rafinuara për t’u mbrojtur.
Universalistat nuk pranojne kufi nga jashtë, por aq më të ngushtë i venë kufijtë nga mbrenda. Flasin për njerëzin mbarë, për ide të përgjithshme, për njësi dhe vllazëri të përbotshme. Forma e universalizmit eshte imperializmi, qofte fetar ose shekullar. Siç thashë imperializmi përdor si parim të domosdoshëm shprehjen: “kufi të gjërë nga jashtë dhe të ngushtë nga brenda”. Që të kuptohemi ma mirë, po iu jap disa shembuj. Çdo fe e organizuar që ka prirje universale thotë: Më fal arsyen tënde, gjykimin tënd dhe unë të zbuloj të vërtetën absolute. Imperializmi shekullar romak ose englez etj., ka thënë ose thotë: falmë urinë tande si individ ose si komb dhe une do të ngreh një shtet i cili përfshin gjithë njerëzinë dhe gjithe dheun, ku do të sundojë rregulli dhe paqa. Komunizmi, një tjetër formë e universalizmit, thotë: Hiq dore nga vëllau tënd i gjakut dhe unë të bëj vëlla me të gjithë njerëzit e kësaj bote. Kjo bie erë diçka si ajo puna e shejtanit, i cili i paska thënë Krishtit: Bjer në gjunjë, falmu mua dhe unë të fal gjithë pasurinë e kësaj bote. Shkurt, çdo imperializëm, në emrin e një ideje universale, kërkon dhe ka kerkuar: Hiq dorë nga personaliteti tënd dhe nga lirija personale. Universalizmi ka patur gjithmonë një fuqi të madhe dhe tërheqëse në njerëzit e ligshtë. Mirëpo njeriu i fortë nuk e pranon. Ai gjen në kraharorin e tij, në familjen e tij, në popullin e tij një botë pa kufi, të cilin ai nuk e shkëmben me gjithë universin dhe me gjithë yjet e panumurt të tij. Nacionalisti i ka vënë vetes kufij nga jashtë, për të ruajtur personalitetin e vet dhe kërkon kufij të gjërë nga brenda, për me qenë i lirë në zhvillimin e natyrshëm të vlerave të tij, të prirjeve të tij, shkurt të karakterit të tij. Kurse universalisti thotë: bëju si unë; nacionalisti përkundrazi lyp: bëju siç je, me fjalë të tjera, qëndro besnik i vetvetes.
E vërtetë që nacionalisti pranon që njeriu ashtu edhe kombi nuk mund të qëndrojnë për vehte dhe të veçuar, se bëjnë pjesë në një tërësi, në të cilën secili është mbështetje dhe mbeshtetet. Por njerëzia, si një tërësi, është e interesueshme dhe mund të lartësohet vetëm atëhere kur individi ose kombi ka dhe di të ruajë karakterin e tij. Nacionalisti i jep një rëndësi të veçantë personalitetit dhe lirisë vetjake. E quan për detyrë të shenjtë të ruajë dhe zhvillojë vlerat e tij; e çmon vehten dhe kërkon që ta çmojnë dhe të tjerët; lyp që ta ketë fatin e vet vetë në dorën e tij; nuk duron të humbasë në turmën e popujve; nuk duron të bëjë pjesë si një numur i një shoqërie anonime; nuk do të fshihet prapa një pseudonimi, por del para botës me gjithë personin e tij përgjegjës, si ai burri i Tepelenes i cili çdo letër e mbaronte me këto fjale: “Unë, Aliu, shkruaj”.
Që ta presim shkurt në një mënyrë konkrete: Ne shqiptaret duam idenë tonë, virtytin tonë, të mirën ose vetveten tonë. Nuk e duam idenë e këtij, atij ose të gjithë botës. Siç thashë, nuk duam të jemi pjestarë në një shoqëri anonime. As duam të jemi dëkorative brenda suazës së një perandorije. Por në një çast fatzi ligështije dhe të krrupës së madhe na sulmoi armiku befas dhe na mashtroi. Hodhi fare të keqe midis nesh dhe organizoi anarkinë e shëmtuar. Ne, që si popull kemi dhënë burra shteti dhe ushtarë të mëdhenj, jetojmë sot turpin, të na heqin nga hunda të huajt! Por krenaria e jonë kombetare na ndalon të organizohemi nën priz të huaj. Vetëdija e jonë kombëtare dhe instikti i vetëmbrojtes na ndalojnë ndër këto kohe fort të rrezikshme të vrasim njeri tjetrin. Mbi te gjitha, nderi i jonë kombëtar na ndalon të gënjejmë, të intrigojmë dhe të shpifim! Jemi vëllezër. Duhet të bëhemi shokë!

Mihal Zallari
Gazeta Kombi 17.10.1943

Marrë nga libri: Elza Poga, Babai im Mihal Zallari, Sh.B. Albass, Tiranë, 2001(E dergoi per DIELLI-n, Saimir Lolja)

TRI PAMJET KONTRASTIKE

November 19, 2015 by dgreca

(Një rezyme e trishtme)/
Nga Rexhep Kasumaj,Berlin/
Pas çdo rrokullime, trazuese a përmbysëse, një pasmendim i distancuar rreh të rikonstruojë imazhin e saj. Në mbresëlënjen për turbullirat e Prishtinës, pas një nate reflektimi, do t’më thadroheshin tri pamje të habitshme kontrastike.
1.E para kje shpërpjestimi i madh mes palëve në udhë e sheshe. Askund nuk më ka rënë të shoh në përplasje të tilla, disaherë më shumë policë sesa demonstrues!
Përse? Sepse, me gjasë, oligarkët jepnin kumtin e trëmbjes, jo nga “fëmijët e gurëve”, veç nga Akuza e tyre. Por a fishket ideja dhe a fshehet faji nga tymi a mburojat?
2.Mandej, dhe pamja e dytë do të shfaqej poaq groteske në absurdin e saj. Ndërsa kudo të shket këmba gropave dhe gjithçka të vret syrin në ambientin e irnosur kryeqytetas – mbanë tjetër, si një kontrastim pervers, në ndjekje të kundërshtarëve politikë dolën tërbueshëm aradhë e karro policie plot arrogancë e shkëlqim mondan. Dinastët e barrikaduar primitivë, ngasin ashtu, ti përgjasojnë Botës së lirë me mjetet moderne të rendmbajtjes, por vijojnë të mbeten dëshpërimisht e kundërta, fundërrina e saj me kulturën e shtetit dhe moralin e shërbesës.
3.Dhe e treta, do rezultonte sërish përjashtimore. E si mund të ndodhte ndryshe? Ishte metaforë e vetë miljeut që shenjëzonte. Zotimet rituale të guvernantëve për një Republikë të “Egal-Libertesë”, ku shejtnohen vlerat e qytetnisë europiane, do ti trathtonin represaljet e brutale të komandove të maskuar ndaj atyre që, si lisat, ishin shenjuar për tu prerë: në rrugët e mësuara me qizme tiranësh, në trotuaret paqësore, në shtëpitë që gëzojnë të drejtën e denjësisë. E kjo shpaloste, tutje, dy dimensione t’ndryme të së keqes: ndërhyrja e paralajmëruar e, më pas, e porositur, si shpërdorim privat i monopolit të forcës dhe tjetra – urrejtja aq barbare e njësitëve specialë për rivalët e zotërve të tyre, që i shndërronte ata në falanga të fashistizuara regjimesh të Slobodanit të afërt a Trujillos së largët..!
Fantazma e tyre, me ç’duket, endet akoma hakmarrshëm në horizontet e Republikës së brishtë. I pari me dhunën e mashtrimin, kurse i dyti me qejfërinë shpërfillëse e guacën e fildishtë autokratike..!Bota është zvogëluar dhe qiejëve të saj transmigrojnë, tashmë, përvoja e hire që nxijnë a ndrijnë jetën…

EDITH DURHAM – “MIKESHA E PËRJETSHME E SHQIPTARËVE”*

November 17, 2015 by dgreca

NGA PËLLUMB GORICA/
Krahina e Sulovës, që shtrihet rrëzë malit të perëndive, Tomorrit hijerëndë (në pjesën veriore dhe perendimore të tij) në shekuj nuk i ka shpëtuar syrit të huajve. Udhëtarë, studiues, historianë, ushtarakë të lartë, shkrimtarë, inxhinierë, të kombësive të ndryshme: anglezë, austriakë, italianë, gjermanë, francez, etj. Dhe nuk janë të paktë ata që kanë shkruar: Ami Bue, Pukvili, Johan Georg Fon Hann, Edith Durham, Gjergj Veith, Dayrrell Oaklej Hill, D Thurn etj. Janë interesante përshkrimet e tyre. Një pjesë, duke e përmendur kur ua donte qëllimi apo misioni i caktuar, të tjerë, duke shkruar me mbresa nga natyra, dukuritë, gjëndja sociale e ekonomike. Përshkrimet e Edith Durham flasin për këtë krahinë, me imtësi interesante dhe informacione për gjeografinë, ndërtimet, traditat, karakterin origjinal të banorëve, probleme të kohës siç ishin gjakmarrja, mjerimi i ulur këmbëkryq, për vështirësitë e udhëtimit etj.
Edith Durhami udhëtoi nëpër shumë krahina, fshatra, qytete, male, fusha e lugina lumenjësh të territoreve shqiptare. Asaj i pëlqente të futej në krahina të thella, rrallë të shkelura. Duhet theksuar se ishin udhëtime të rrezikshme e me plot të papritura, dhe sidomos për një grua në vështirësitë e gjëndjen që ndodheshin territoret shqiptare në atë kohë. E frymëzuar nga gjeografia, historia, mikpritja shkroi me simpati për popullin shqiptar, për virtytet e larta morale, të besës, zakoneve dhe trimërive të tyre, por edhe gjëndjen ekonomike, sociale, fetare, etj. Edith Durham ishte realiste me dëshmit e saj për të cilat janë të domosdoshme të dihet më shumë për të kaluarën tonë tragjike. Edith Durhamin e kanë përshkruar si mbretëreshë e pakurorëzuar të çështjes shqiptare. “Mikesha e përjetshme e shqiptarëve.” e cilësonte Faik Konica. Mbreti Zogu i Parë e dekoroi me titull nderi me motivacionin: “Ajo na fali neve zemrën e saj dhe fitoi si këmbim vëmëndjen e malësorëve tanë.”
Po kush ishte Edith Durham? Eksporatore, humaniste antropologjike rreth jetës në trojet ballkanike. Lindi më 1863 në Londër. Ajo rrithte nga një familje e madhe dhe e pasur angleze. Edith ishte më e madhja nga 8 fëmijët e kirurgut Artur Eduart Durham. Pothuajse të gjithë nga shtatë vëllezërit dhe motrat e saj u bënë të njohur në profesione të tilla si mjekë, inxhinier, avokat, mësues. Në moshë të re, shëndetlige, me vullnetin e përkulur, Edith Durham udhëtoi në Ballkan. Ajo bëhet dëshmitare e shumë ngjarjeve historike në Ballkan, rreth të cilave shkroi 7 libra, duke u fokusuar më shumë në çështjet shqiptare. I tregoi qartë botës për Shqipërinë dhe shqiptarët në një kohë kur kombi ynë rrezikohej të shuhej, e kur villej vrer nga armiqtë, e sidomos kur i kanoseshin rreziqe të shumta si në Jug nga shovinistët grekë ashtu dhe në Veri nga serbët e malazezët, që kishin shkelur trojet tona e kryenin masakra ç’njerëzore kundër popullsisë së pambrojtur. Dihet nga historia se në fillim të shekullit XX, dyndja e ushtrive ballkanike dhe ndërluftuesit e Luftës së Parë Botërore e vunë fatin e Shqipërisë në tehun e mbijetesës. Perandoria turke e dobësuar shumë, ndodhej në buzë të greminës dhe në territoret me popullsi shqiptare i kishte ditët e numëruara. Serbia, Mali i Zi, Bullgaria, Greqia sipas një marrëveshjeje midis tyre, shfaqën lakmitë grabitqare për përvetësimin e tokave shqiptare.
Edith Durhami udhëtoi nga Berati në Elbasan, brigjeve të lumit Devoll , Sulovë në fillim të shekullit XX(viti 1906), e shoqëruar nga një suvari (xhandar kalorës). Nga botimi “Brengë e Ballkanasve’’ faqe 293-294 po sjellim përshkrimin e saj:
…“U larguam nga Berati për në Elbasan në orën 6 të mëngjesit, unë me kalin tim më të dobët që kam parë, sepse ai as vraponte, as mundte të ecte, por lëvizte gjithnjë duke u hedhur. Nuk mërzitem nga hedhjet e një mëzi për një farë kohe, por kur kjo zgjat për 12 orë rresht është e lodhshme. U gëzova që rruga ishte shumë e keqe që kali të ecte ngadalë, përndryshe udhëtimi qe i këndshëm. Shpejt arritëm në lumin Devoll dhe vazhduam gjatë bregut të tij.
Suvaria (xhandar kalorës), një djalë i qeshur i zhdërvjellët i cili e quante udhëtimin tim çështje sporti, për qejf, gjë për të cilën ai e aprovonte plotësisht. Tha se përveç një pengese të vogël të tij private, rruga ishte plotësisht e sigurt. Prindi i tij plak e i mjerë, i cili në atë kohë nuk mund të zgjidhte vetë atë çështje nderi i qe dashur të largohej nga ai rreth. Gjendjen e tij djali nuk e quante aq të keqe përderisa ishte futur në xhandarmëri. Kjo ishte një mbështetje mbrojtëse për të sepse ishte i armatosur mirë. Për hatrin tim ai tha që shpresonte që të mos hasnin atë ditë me ndonjë nga armiqtë e tij dhe derisa fliste kështu ai shikonte nga të gjitha anët me sytë e tij boje hiri prej shqiponje. Për fat të mirë ai nuk banonte për gjatë rrugës që do të kalonim në, por po ta shihte njeri mund ti zinte pritë kur të kthehej. Sigurish ai s’ishte i marrë që të kthehej prapë nga kjo rrugë. Numrin e varreve të humbur që gjendeshin rrugës ishin dëshmitë e atyre fjalëve që na thoshte ky djalë.
Të gjithë burrat që lëronin tokën mbanin gjeverdarë (pushkë). Barinjtë e kodrave kishin martina dhe gjerdanët plot me fishekë. Disa prej tyre ishin shumë të rinj, çunakë të errët, fort të pashëm, të hedhur dhe sqimatarë me paraqitje krenarie sikur donin të thoshin “veri gishtin kokës, jam unë këtu” Jeta në këtë krahinë është shumë e rëndë, prandaj ata më të fortët mund të mbijetojnë. Gati një çereku i tokës ishte i punuar, por brenda disa pyjeve shihej se po hapnin toka të reja të cilat ishin të shëndosha. Dolëm në një shesh të gjerë në mes të cilit gjendeshin dy drunj arrash të mëdhenj. Këtu suvaria ndali për t’u kënaqur me kujtimin e shenjave të plumbave në qitje me pushkë që kishin pasur bërë në këtë vend njerëz të ndryshëm. Një vit më parë dy katundarë, atë e bir qenë qëlluar nga të zotët e asaj shtëpie në kodër derisa u vranë të dy. Tani s’kish mbetur gjë veç qivuri i tyre, një grumbull i madh me gurë. Pse i vranë ? Suvaria nuk e dinte ndoshta kishin armiqësi gjaku. Po të kenë qenë ashtu ata duhet të kenë qenë të marrë që s’kanë qenë të armatosur. Që të dalësh jashtë pa qenë i armatosur në këto rrethana është aq budallëk sa si të dalësh jashtë pa pasur ombrellë në Angli dhe pastaj të ankohesh pse u lage. Gjykatësit i kishin çuar në ferr. Ky një vend paganë, që quhet Myslim, por as kishte as xhami, prift a hoxhë. Nuk gjendet në katundet e shumta të shpërndara nga të gjitha anët.
Në çdo kryqëzim degësh të pemëve gjatë rrugës ka të vendosur nga një gur si shenjë për të përforcuar besimin e njerëzve. Ata vendosën mbi degët që të mos shkelin për çlodhje njerëzit e tyre të vdekur kur kalojnë fluturimthi. Ndër të gjitha rrugët ka shumë nga këta gurë, më duket se edhe qiraxhiu im vendosi një mbi degët e një lisi.
Kur thirren ushtar njerëzit e kësaj krahine shpesh e deklarojnë veten të krishterë për t’u përjashtuar dhe pastaj kur vijnë tagrambledhësit për të kërkuar taksa ata i përzënë me duar thatë e me kërcënimin e armëve, duke thënë se nuk i paguajmë taksa se jemi myslimanë.
Më në fund zbritëm në luginë dhe hasëm në ca hunj dhe një qemer të cilat tregonin se këtu kishte qenë urë. Ju drejtuam bregut të lumit dhe suvaria, duke bërtitur e llomotitur me disa katundarë në anën e përtejme pyeti se ku ishte lumi i kalueshëm dhe pastaj preu dhe hyri i pari në lum. Kurajua që më dha ky më detyroi të ndjek nga pas pa asnjë dyshim. Uji na arriti deri aty sa nuk na u desh të notojmë, porse të tjerët u zhytën duke nguruar. Prej këtej vazhduam drejt një rruge të mirë dhe pamë Elbasanin që shtrihej në një fushë të gjerë me minare të bardha, një xixëllim në mes qiparisave që na dukej se nuk do të mundeshim ti aviteshim kurrë…”
Duhet të shkruhet e të rifreskohet kujtesa për miken tonë të madhe Edith Durhamin, për këtë zonjë të devotshme, që vështroi deri në imtësi e admirim të vërtetën e popullit tonë të vuajtur, por fisnik dhe fatin e tij tragjik nga shumë padrejtësi të mëdha ndaj kombit tonë në fillim të shekullit XX.

*“Mikesha e përjetshme e shqiptarëve.” Thënie e Faik Konicës