Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Mustafa Kruja mbeti shqiptar,nuk u bë kurrë fashist

by

Nga Ilir ikonomi*/
Vlera e fjalëve të një publicisti, studiuesi a politikani matet me jetëgjatësinë e kumtit që ato përcjellin dhe, në këtë kuptim, autori i librit që keni në duar e ka kaluar me sukses provën e kohës.
Ai është Mustafa Merlika – Kruja, njëri ndër njerëzit që nënshkruan pavarësinë në Vlorë më 28 nëntor 1912. Ky akt i vetëm e kualifikon atë për të hyrë në histori.
Por historia shqiptare e njeh Merlikën edhe për shumë vepra të tjera. Ai ka qenë një gjuhëtar i dorës së parë, një studiues i hollë e i lëvruar i shqipes. Ka kryer studime me vlerë për historinë e Shqipërisë dhe na ka lënë përkthime prej mjeshtri. Ky libër është kryesisht një përmbledhje e mendimit të tij si polemist dhe politikan.
Pas pavarësisë, jeta e Mustafa Krujës vërtitet mes luftës, arrestimeve, mërgimit, rikthimit dhe përsëri ikjes. Çdo njeri që i provon këto duhet të ketë një mendje të shëndoshë e sidomos një karakter të fortë për të mos u ligshtuar. Mbi të gjitha duhet të jetë patriot me zemër.
Për hir të këtij patriotizmi Mustafa Merlika u tregoi shqiptarëve të vërtetën, edhe kur ajo nuk ishte fort e ëmbël. U foli për dobësinë e tyre kryesore, dasitë dhe përçarjet që ua errësojnë pamjen. I këshilloi se “para se me u zânë për karrika e zyra të Shtetit, duhet t’a bâjmë Shtetin,” fjalë me vend edhe sot e kësaj dite.
Në fund të vitit 1941, kur Shqipëria ishte e pushtuar nga fashizmi, Mustafa Kruja pranoi postin e kryeministrit. Mund të debatojmë sa të duam nëse ky ishte një gabim apo një veprim i mençur në atë kohë kur nuk kishte zgjedhja të lehta. Por, gjatë pak më shumë se një viti në krye të qeverisë, ai tregoi me vepra se, në mendimin e tij, ideologjitë nuk ishin veçse sende kalimtare dhe se atdheu ishte rrapi madhështor që i pështillte të gjitha nën hijen e vet.
Merlika nuk u bë ndonjëherë fashist. Ai mbeti shqiptar, po të gjykojmë nga fryma e shkrimeve dhe fjalimeve të tij.
Në nëntor 1942, duke folur në Tiranë përpara një audience ku nuk mungonin zyrtarë të lartë italianë, ai tha: “Nuk e fshehim se zêmra kishte me na dëshirue nji Shqipní krejt të pavarun, pa asnji lidhje të përhershme me kurrkênd, sidomos pa asnji lidhje t’imponueme.” Qartazi, Merlika e kishte fjalën për lidhjen me Italinë.

Viti 1942 ishte kohë lufte. Ishte edhe një kohë kur komunizmi kishte filluar të shihej nga një pjesë si ilaçi çudibërës që do të zgjidhte të këqiat e botës. Këtë iluzion të kuq e përqafuan qindra mijëra njerëz në Evropë, të cilët ose nuk i dinin ose i mbyllnin sytë përpara krimeve që bëheshin brenda gulagut të madh sovjetik.
Prandaj, është meritë për ata intelektualë në Shqipërinë e vogël, që jo vetëm nuk u infektuan, por u përpoqën të gjejnë mënyra për t’i dalë përpara rrezikut. “Shihni në ksulat e çetnikvet të këtyne idealistave palaço shqipen dykrenare me nji hyll të kuq në mest. E kanë bâ gati edhe flamurin e asaj republike të kuqe,” tha Merlika në të njëjtin fjalim të vitit 1942. Parashikimi ishte i saktë. Madje, republika e kuqe në Shqipëri rezultoi më e egra e Evropës Lindore.
Gjatë disa dekadave diktaturë, ata që u hodhën në anën e komunizmit u përpoqën të tregojnë se zgjedhja e tyre ishte më e mira. Për ta, Merlika ishte thjesht një “kolaboracionist” dhe “tradhtar”. Shkrimet e tij u ndaluan, vepra e tij kryesore, Fjalori kritik i gjuhës shqipe, nuk u përmend në publik. Nxënësve të shkollave nuk u thuhej kurrë që Merlika ishte ndër firmëtarët e pavarësisë në Vlorë, sepse përndryshe ata mund të pyesnin: Si ndodhka që dikush i cili firmosi pavarësinë të quhet tradhtar?
Mërgimi nuk iu nda Mustafa Merlikës deri sa ai vdiq më 27 dhjetor 1958 në Niagara Falls të Shteteve të Bashkuara. Deri atë ditë të mbrame ai nuk rreshti së shkruari, shkëmbeu letra të panumërta me miqtë dhe solli prova të tjera se komunizmi nuk mund të ishte e ardhmja e Shqipërisë, as e ardhmja e botës, por thjesht një sistem që nuk funksionon. Në të gjitha këto shkrime ndihet zemra e Merlikës si atdhetar, rebel, polemist dhe dijetar. Çdo studiues i ndershëm instinktivisht priret të pijë ujë te burimi sa herë që etja i kërkon të hulumtojë mbi të kaluarën. Shkrimet e Mustafa Merlika – Krujës janë një i tillë burim.
* Kjo eshte parathenia e librit“Gjysmë shekulli me pendë në dorë”, botim i shtëpisë botuese Omsca-1”. Ne kete liber përmblidhet gjithë publicistika e shkruar në vite nga Mustfa Merlika Kruja.

Abdullahu ynë, ç’bëhet?

by

Shkroi:Faik Konica/
Këtu e nj’a dhietë viet më parë, isha duke hyrë në Shqipëri me udhë të Sërbis.Në Zibefçe – emëri i kufirit – zbritme. Me një herë na rethuan zaptienj e meëmurë me fytyra të kungullta e t’egëra, e, duke na përmbledhur përpara, po-si dhën, na kallnë në një katua, ku, pas pakë, na suallnë edhe plaçkat e vogëla që kishim. Pastaj, me një “tullumbë” plot me ujë të fenikuar zunë të na lagin e të na çpëlajnë. Në protestime t’udhëtarëve të qullur, të ndotur e të zëmëruar, një “bash-meëmur” thosh me rëndësi: “Irade var. Karantëna-nun nëzamnamesënë idshra idiorëz”. Do me thënë, në gjuhë shqipe: “Kemi lejë të viedhim udhëtarët, se diku ka dalë kolera”. – Kolera kish dalë tre viet më parë… në Turqi, dhe Turqia kish urdhëruar karantinë për ata që vijin nga jashtë. Kolera kish shkuar, urdhëri kish mbetur.
Si na lagnë e na “qëruan”, na shpunë në një shtëpi të drunjtë e aty na lanë gjer të nesërmen. Tre a katër rogosë, e nj’a dhietë ndenjëtore të kalbura: aty duhet t’a shkojim natën. Ishim nj’a dy mbë dhietë veta, nër të cilët një Frënk me të shoqen, edhe gruaja e një ish-ministori bullgar në kabinet të Stambullofit, pshatarake me një bark si kade e me këmbë si magje, me një palë duar të trasha e të piekura, e me një fytyrë të fryrë e të kuqe si piper t’Ohrit. “Zonja ish-ministoreshë”, në mënyrë bullgare, kthehej në pshat të saj në “Maqedoni” bashkë me të birin e saj gjashtë-mbë-dhietë vietsh e me një vajzë dy vietsh. Nuk më bie nër mëntt në kish shërbëtore.
Kjo katundare e shkretë e shihte me frikë të qasurin e natës: jo vetëm nuk kish kamare për gratë, por s’kish as vënt për të fietur. Çoj pra fialë te meëmurët, që ish gati të jipte një lirë për të gjetur vënt për të fietur; po, nga që kish thënë këtë me zë të fortë dhe sicilido kish dëgjuar, Turqtë nukë deshnë të duken se janë njerës të ergjëndit. Pra, e mira grua u-shtrëngua të rijë tërë natën më këmbë.
Për të shkuar kohën, diali i saj, i cili dinte pakë frëngjisht, nisi të flasë me mua. Më thosh që, sikur të veja në Bullgari, do t’më mirjin për pakryetar (anarkistë), se në Bullgari si duket të gjith’ ata që i lënë leshërët të gjata i marin për pakryetarë. Një Turk që hiqte çibukun këmbë-kryq afër nesh, e që kuptonte pakë zuri të qeshë: “Ojle-më? Hajr, hajr: uzun saç birakan felesofdur”. D.m.th., kush i ka leshërat e gjata është filosof.
Ashtu, duke dëgjuar gomarërira të tilla, e pashë të gdhirët. Me mëngjes, erdhi, që të na shohë mos kishim kolerën, mjeku, i veshur vetëm me këmishë të natës e me brekë. Zonja frënge, duke parë këtë Turk aqë çuditërisht të veshur, zu të skuqet nga turpi, e burri i saj u-qas të më pyesë në ish zakon në Turqi të dalin ashtu përpara botës.Thashë se, me të vërtet, moda e lartë në Turqi është të dalin përpara botës me këmishë të natës.
Si e pa mjeku se s’ishin të sëmurë – do me thënë si e lozi lodrën që loste që nga tre vjet për të zhveshur udhëtarët – nxuarmë të paguajmë “visitën”, e zotëria e tij u-hoq i kënaqur. Aherë na qitnë nga kësolla e na shpunë në “jumryk” që të na vështojnë plaçkat dhe “pasaportin”.
* * *
Me të parë se kisha libra, një “meëmur” u-mvrejt dhe më tha: “Puna jote ësht’ e ligë; ne këto libra nuk i kuptojmë; do t’i dërgojmë pra në Stamboll, e ti do të presh këtu. Dale të shohim ç’ke tiatër”. Zura të bie në çdo farë mendimesh; më kishin shkruar se një fjalë nga an’ e Valiut te kryetari i kufirit do t’më kish çliruar edhe nga të tilla punë edhe për pasaport që s’kisha; ç’ishin këto tani, e ç’më duhej të lëja vëndet e lira që të vete të bije në duar t’egërsirave? … Isha duke menjtuar ashtu, kur meëmuri më thotë me një zë t’egër t’i rëfej pasaportin: si s’kisha, i rëfeva “nufus-tesqerenë”. – “Bu ne?tha duk’ e marë. Para etmez”. Po me të parë emërin t’im u-habit: “Hata-olldu” thiri, e, me një herë, libra, plaçka e gjithë ç’kisha i mblodhi, e, duke më rëfyer udhën, më shpuri tek kryetari i jymrykut. Këto u-bënë në më pakë kohë se sa duhet për t’i shkruar, aqë shpejt sa s’pata kohë të mar vesh. Atie, meëmuri më kërkoj prapë ndiesë, duke thënë se kishin shkruar për mua, e se, sikur të më kish njohur, as do të kish hapur plaçka as do të kisha ndënjur me të tierët.
Turku përpara të cilit isha, ish një Anadollak në mënyrë të vietër, do me thënë njeri baba e i mirë, i egër po e ngave në fe, po në të gjitha të tierat i urtë. Më priti fisnikërisht, e, duke pirë kafenë që, si në pralla magjish, erdhi me një herë, po shikoja këtë fytyrë të gjerë me miekër të gjatë e me një palë sy gjithënjë si të hapura këtë çast nga gjumi.Po hiqte çibuk, duke menjtuar.Zumë të flasim.I thashë se, në mes t’udhëtarëve, ndodhej edhe e shoqia e një ish-ministori në kabinet të Stambullofit, e cila hoqi shumë në kësollë të karantinës. Si e pashë, Anadollaku ynë kish një mendim të math për Stambullofin, se, me të dëgjuar këtë emër, çoj e thiri zonjën e i dha një ndënjëtore (në funt të kamares). “Vaj, vaj, biçare kadën!” vente duke thënë. Mierisht, gruaja e shkretë kish një vajzë dy vietsh, e cila i a dha të qarit. “Artek senda… Gjel” thret Anadollaku më në funt, e, shërbëtorit që vien, “nxir-e këtë jashtë”, i thotë.
* * *
Kish rënë fjala përmi Europë (Avropa), – kur, me një herë, Anadollakut i qeshi buza, e duke lënë çibukun, më pyeti me interest: “Bëzum Abdullah ne ollijor?” – Abdullahu ynë ç’bëhet?
Mbeta një çast, i habitur. Ç’do të jetë ky Abdullah?
Pa fjalë nonjë i njohur e që ndodhet n’ato vise ngaha vij. Po t’i rëfej se nukë di ç’ësht’ Abdullahu, do t’më marë për njeri të humbur… I u-përgjigja, pra: “Shumë mir’ është. Ju dërgon selam”.– “Falem nderies, tha Anadolloku i mierë, sa-do-mos i habitur. Po ay s’më njeh: si më dërgoj selam?” Eh dreq, rashë në grackë! po shpejt e mora veten, e: “Vërtet, i thashë, nuk ju njeh, po më tha që sa Turq të mirë të gjej udhës, t’u thom selam nga an’ e tija”. Në këto fjalë, u-kënaq shumë.Po mua s’më jipte dorë t’i zgjat fjalët përmi Abdullahun, zura pra të flas për të tiera.Lumtisht, erdhi edhe koha për t’ u-ndarë, e e lashë Anadollakun duke hipur në tren t’udhës-së-hekurtë.
Në qerre ku hipa unë, hynë edhe dy veta tierë: Njëri, kryepolici i kufirit; tiatëri, mjeku, po këtë herë i veshur. Vejin gjer në Shkup. U-hap fjala me një herë, e kryepolici nukë më çuditi pakë duke nxierë një librë turqishte për të mësuar frëngjisht! Një njeri i policës turke të mësojë gjuhë të huaja! Dhe nuk dinte pakë fjalë.“Ne, më tha, kemi nevojë të mësojmë gjuhë të huaja, që të dimë se ç’thonë Avropada për ne”. Në këto e sipër, zuri të qeshë si një njeri të cilit i bie nër mentt një gjë për t’u-gëzuar, e më pyeti: “Bëzum Abdullah ne ollijor!” – Abdullahu ynë ç’bëhet?
Me të vërtet dita nisi liksht për mua!… Ç’është ky Abdullah që s’më lë në paqe, i vërtetë mundim, e vërtetë persecution! Isha i shtrënguar të gjej një udhë për të shpëtuar nga Abdullahu.
“Po ngaha e njihni Abdullahun?”, i thashë, – “E kush nuk e njeh Abdullahun t’onë? Ay ka bërë aqë punë të mbëdha”, m’u përgjigj kryepolici. Do me thënë, thashë me vete, Abdullahu unë s’ësht’ një mik i veçantë i këtyreve, po qënka një njeri botërar, homme public. Mirë “Vërtet, vërtet. Ka bërë, ka bërë.Po jo dhe punë aqë të çuditshme”.U-hoth polici; -“Ne demek!Abdullahu ynë i ktheu Inglizët me mijëra n’islamësi.Abdullahu ynë ësht’ njeri i math”. E, duk’ e lënë të flasë, menjtohesha: Do me thënë, Abdullahu ynë qënka një njeri që ka vajtur t’islamësojë Inglizët. Mirë. Po nga ç’vent është? Këtë të kuptojmë. “Ka kthyer e do të kthejë. Abdullahu ynë është njeri me mënt, thashë. Po do të kish bërë edhe më tepër punë sikur t’a dinte më mirë inglishten”. – “Po s’i s’e ditka?më tha polici. Abdullahu ynë është Ingliz. Si e dini, e si e di gjithë bota, ay u-bë musliman kur ish një-zet-e-pesë vjetsh”. E prisha punën pakë, e, kur përpiqesha t’a ndërtoj, qëndroj treni në çast, e hyri një mylazim në kamare t’onë. Me të mësuar se vija nga Perëndimi: “Allah ashkëna, thirri duhe u-qasur, bëzum Abdullah ne ollijor?” Për dashuri të Perëndisë, Abdullahu ynë ç’bëhet?
“Për atë flisjim, thashë. Evropa e tërë Abdullahun ka në gojë”. – Hamd ollsun, tha mylazimi. Inshallah e kthen Evropën e tërë”.– “Inshallah.Po kam frikë se mos vonojë sado-mos ajo dit’ e madhe”.– “S’vonon, thotë polici, s’vonon.Siz korkmainiz.Japar bëzum Abdullah”.– “Mutllak japar bëzum Abdullah”, tha mjeku.– “Uallaha japar bëzum Abdullah, tha mylazimi.Po në sa vjet, pas mëndies s’uaj?” më pyeti, pa pakë.“Në nj’a pesë-dhjetë vjet, Inglizët do të jenë të gjithë muhamedanë”, thash unë.“Ne demek?i’ a bëri polici. On sene-de japar bëzum Abdullah!…” D.m.th.: Në dhjetë vjet e mbaron atë punë Abdullahu ynë.
“Në Shkup, më thotë mylazimi, mos harro, në u pjeksh me Ferikun, t’i zësh në gojë Abdullahun t’onë, se edhe atij shum’i k’ënda Abdullahu ynë”.
Udhëtimi u-mbarua. Pashë Shkupin. Vajta në shumë vise të Shqipëris: e, kudo që gjeja një Anadollak, e para fjalë qe: “Bëzum Abdullah ne ollijor?”; aqë sa, më në funt, zunë të më tingëllojin në vesh nat’ e ditë ato fialë. Zura të shoh Abdullahun n’ëndër, herë nënë fytyrë të nonjë hoxhe që, me çallmë të gjelbër të lartë sa një minare, falej duke kënduar; herë, nënë fytyrë të nonjë shehu të hipur me një kalë të zi e të rethuar prej Arapësh me kama të zhveshura… U-bë nevojë, për shëndetin t’im të largohesha sa më shpejt nga një qark i tillë; punë q’ e bëra pa pritur.
Mësova më tutje se “Abdullahu ynë” ish një Ingliz i Mançesterit i kthyer n’islamësi, e besonj të jet’ ay që, sot për sot, u bë “Sheh-Islam” i Inglizëve e për të cilin u-bë fjalë, më sipër, në këtë numër t’Albanies.
Kur u ktheva, shkova prapë me atë udhë me të cilën kisha ardhur. Në Zibefçe, treni qëndroj vetëm pesë minute: pra, me-zi pata kohën të përshëndoshem me efendijtë. Por kur u-ngrit treni, kryepolici më briti me një herë: “Bëzum Abdullaha selam!”.
Sqarime:
Meëmurë – turq.mehmurë, nëpunës osman
Ujë i fenikuar – përzierje e acidit fenik me uthull dhe kolonjë, përdorej dikur si antiseptik.
Jymryk – turq.gjymryk, doganë.
Nüfus teskere – turq.çertifikatë lindjet.
Ferik – gjeneral divizionit.
Abdullah Henry Quilliam (1856-1932) – avokat anglez nga Liverpool-i, u kthye në besimin islam dhe bëri prozelitizëm duke patur një farë suksese. Me vdekjen e tij pasuesit pothuajse u shpërndanë.
*Revista “Albania”, tetor 1903. Titulli origjinal i shkrimit është: Kuitim.

Letra e Taulantit

by

…Keshtu nuk te do Europa Taulant…/
Nga Ilir Levonja/
Si gjithmone ti Taulant na ke felliqur. Edhe me kete leter. Biles e ben me shume qejf. Me zell publik. Ndofta nga qe je nje nga ato dhjetra kokrra ku ka deshtuar riciklimi. Rigjenerimi i breznor. Duhet thene se nga paraardhesit e tu, nga politikanet, je kopja ku permblidhen te gjithe te keqijat e tyre. Ke marre me te keqijat e F. Nanos te S. Berishes, te I.Metes…, padiskutim edhe te Rames. Dhe ne menyre populiste i drejtohesh Europes, i kerkon llogari, i ve faj per shkak te inisiatives bllokuese, sic i quan ti, ate te tre deputetve franceze. Per kundershtimin qe i bejne anetaresimit te Shqiperise ne Bashkimin Europian.
Kerkova neper shtypin shqiptar, per te pare nese ka ndonje reagim, te pakten nga profesionistet, apo nga ata qe merren me asocimin e Shqiperise ne Europe. Nuk kam gjetur gje deri kete ore. Vetem nje reagim te nje profesori me A. Fuga ne Koha Jone. Pasi se sa ndikim ka ne te vertet nje leter kundershtuese, karshi votuesve aty ne Keshill, do te na e thonin me mire keta. Qe jane marre gjate gjithe ketyre viteve me anetaresimin e Shqiperise ne Bashkimin Europian. Nga ku edhe te mund te kuptonim se ia vlen gjithe ky zell publik, i formes leter e hapur, karshi tre zyrtareve te Europes. Nuk kam gjetur gje.
Por une do te ndalem pak te kerkesa e llogarise, tek toni qortues apo disi kercenues i letres. Kjo nga nje fare eksperince me te huajt. Sidomos perendimoret. Qe asnjehere nuk e kane per qejf debatin e vazhduar. E themi edhe ne shqip, u be terkuze. Ose me nje brime i bie fyellit etj. Sidomos per te njejten ceshtje. Kur behet fjale per rregullat e shkruara, per te zbatuar ato. Kur behet fjale per rendesine e balances midis pushteteve.
a) Aludimi me Je suis Charlie u be me, bajat. Ne fakt nuk je, nuk jemi aspak ashtu sikur kerkon te na tregosh ti. Dhe kete ata e dine. Me 8 janar nje forum rinor mysliman i Prishtines kritikoi Francen per mangesi ligjore ne raportet e medias me islamizmin. Ti u flet europianeve per persekutim fetar, kur u bene cerek shekulli demokraci dhe nuk i ke kerkuar falje martireve te besimive fetare. Per krimet e kryera.
b) I akuzon ose e akuzon Europen per tentative te saj duke na quajtur islamike, te korruptuar, jo stabilitet ekonomik, vend trafiqesh etj. Nese nuk jemi islamike,i kemi marreislamizmit me te keqijat e predikuesve fondamentale. Ekonomia jone nuk eshte ekonomi, per shkak teinformalitetit. Vend trafiqesh sigurisht qe je. Madje ne krye te listes. Te jane rreyuar fluturake nga Divjaka deri ne gadishullin iberik.
c)Permend potencialet hidrike, kur kemi cmimet te larta per kilovat se cdo vend ne Europe.Permend moshen e re, kur akoma epidemite e emgrimit, ikjeve masive nuk po reshtin. Kur moshat ngrysin jeten te vetmuar me syte nga deti, kufiri me Greqine. Dhe ajri. Kur edhe ato qytetare te mbetur, te rinj sipas teje,jetojne te papune dhe presin nga pensionet e prinderve.
d) I kujton Europes deshtimiet?Akoma me zi. Perpjekja e vazhdueshme e kombeve te saj per rimekmbjen e Greqise. Per mos shkuarjen ne anarshi. Per daljen nga depresioni shoqeror social etj. Nuk jane deshtime. Por nese jane sipas teje,perse kerkon te besh vendin tend psjese te ketij deshtimi?
Me mire nga te gjithe ne, e dine ata qellimin tend . Keshtu me leter te hapur. Eshte faqja me mbrapshte e politikes per dukje elektorale. Ti sot je shtetar, kur ke thyer kordonet forces se shtetit. Ti sot je kuvendar, kur ke bojkotuar vite me radhe kuvendin. Ti sot je kerkues llogarie, kur nuk dhene llogari asnjehere.
Keshtu nuk te do Europa Taulant. Nuk ka per te na dashur.

SONATA E HENES-TË GJALLËT DHE TË VDEKURIT

by

LETER PER EDITORIN E DIELLIT NGA AUTORJA EGLANTINA MANDIA/
Z.Editor i Diellit,ky ështe kapitulli i fundit i “Sonatës së Hënës”,botuar në Tiranë ,njëzet vjet më parë.
Ka qenë një punë që është bërë me adhurim dhe pasion,e cila nuk duhet të harrohet,sepse është shkruar pothuajse së bashku me bashkëvuajtësit e saj,të cilëve nuk u është kërkuar Falje,përvec zhurmës të hapen a të mos hapen dosjet, një përrallë shumë e vjetëruar tashmë.Libri Sonata, është vetë një dosje e madhe e hapur.
Unë u jam shumë mirënjohës që e botuat pikërisht ju,të Gazetës DIELLI me të cilën kam edhe një lidhje të vjetër,që nga gushti i vitit 1916,kur është shkruar për herë të parë për gjyshin tim Kamber Benja(Përmeti) ,nga BOLENGA me titullin “Një dëshmor atdhetar”, sigurisht që ka qenë një pseudonim,të cilin prej vitesh kam dashur ta zbardh.
Në qoftë se keni në arkivat tuaja një informacion për emrin e gazetarit ,ju lutem ma postoni,me nderime,Eglantina…*(lexoni përgjigjen e editorit të Diellit në fund të Sonatës)
****
VETMIA E VETËKËRKUAR/
ENGLANTINA MANDIA*
(Fillimi-Dielli 6 Shkurt 2015)
“… Njoha kulturën demokratike, njoha tragjedinë e përmbysjeve të mëdha revolucionare dhe të gjitha ndryshimet që pasuan nga ky tërmet i pandërprerë, për të konsoliduar diktaturën e proletariatit…
Njoha VETMINË E VETËKËRKUAR. Njeriu i vënë para të papriturave të hidhura, për të mos ardhur në kundërshtim me vetveten, nuk ka rrugë tjetër, veç tërheqjes, “humbjes”, në botën e vet të brendshme… Arrita kështu, të shoh Shqipërinë e përmbysur . Po të mos kisha kaluar këtë rrugë sa tragjike, aq edhe tronditëse, ndoshta s’do ta kisha njohur dot realitetin e vërtetë”.
MUSINE KOKALARI
Rrëshen, 31 dhjetor 1972
TË GJALLËT DHE TË VDEKURIT
8 tetor1961
Në lindje të Urës së Fanit makina e burgut, që po transportonte Musinenë për në Rrëshen, çau renë e mjegullës, që e përcillte nga liqeni i Ulzës, bëri edhe dy kilometra e ndaloi në Fushë të Vjerthit. U kaluan dokumentet në Degën e Brendshme. Kështu kaloi gati gjithë mëngjesi e dreka.
Musinea nuk u çudit aspak që nga dritaret e Komitetit, iu faneps fytyra e Enver Behurit. Ai po e vështronte nga kati i lartë i ndërtesës, kur kaloi sheshin e vogël, që sundohej nga busti i Stalinit dhe bari që harlisej. Një lopë me gjinj të fryrë, kulloste ngeshëm e qetësisht, pa e çarë fare kokën për njerëzit, aq më tepër për hijen e atij busti që shtypte edhe këtu, kaq larg, kaq larg botës së vet, të gjallët e asaj humbëtire, edhe tetë vjet pas vdekjes. Vetëm qetësia e lopës që kulloste mu në hundën e Enver Behurit, i krijoi Musinesë idenë e ditës së parë të “lirimit” nga burgu dhe të qeshjes së brendshme.
Ishte e sigurt që në mos ai Enver çizmellustruari, do të qe një tjetër sozi e përafërt me të, që hynte e dilte në librarinë e saj, që pastaj u çfaq në dyert e hetuesisë, e sigurisht, sa herë fillonte izolimi i saj në burg.
Izolim, kur pritej koka e trashë e Koçi Xoxes, izolim edhe kur bëhej divorci me Josif Broz Titon. Anatema. Mallkime. Shfaqje teatrale në skenë e sheshe publike. Autolavde shpëtimtari dhe parulla të shkruara kudo nëpër muret e burgjeve, deri në majat e maleve, me germa kapitale: “PARTI-ENVER”. Gjithnjë më lart, e më lart e më lart… Po qielli ishte tepër lart dhe ZOTI, LART E MË LART.
Izolim, kur vdiste Stalini. Nëpër burgje vërshuan plot njerëz, që nuk u gjunjëzuan në sheshin “Skëndërbej” dhe që nuk i kuptuan lotët e turmave dhe kujet e konviktorëve, që qanin me “oi”! Pra, rrezikshmëri e lartë!
Izolim, kur mbërriti Nikita Hrushovi (megjithëse vuri një gur themeli për një pallat kulture në kryeqytet), për Musinenë përsëri hapje e mbyllje dyersh të hekurta dhe vetëtimthi surrati i Enver Behurit apo i ndonjë biçimi tjetër, si ai kokëviçi, drejtori i burgut të Burrelit, i dhjamosur dhe katror, që gratë e burgosura thoshin për të: “Debili, sa s’ha morra”, por që të kërdiste me kopaçe dhe mund të të linte të vdekur në vend, sapo nuhaste ndonjë pakënaqësi nga eprorët për “rrezikshmërinë e lartë!”. Kishte një grua trupvogël, rrondokope dhe këmbështrembër, si një orangutang dhe pesë orangutangë të vegjël, gjithashtu, këmbështrembër e kokë-tul, që thërrisnin gjatë tërë ditëve të izolimit së bashku në kor: “Parti-Enver. Jemi gati kurdoherë!” dhe rrotulloheshin e rrotulloheshin në oborrin e burgut, si kuajt në lëmë, të gjithë të veshur e të mbathur, si gica të vegjël (nga që hanin ajkën e gjellës së të burgosurve).
Ishin kështu ballë për ballë, Enver Behuri dhe busti i Stalinit, i mallkuar në Rusi, po që bënte “dritë” mbi Mirditën e Shqipërinë.
Zoti, siç dukej, desh t’i vinte në të gjitha provat shqiptarët. Musinea i njihte fort mirë sytë e bardhë pa qerpikë, sy peshku, të rrëshqitshëm, pa asnjë shprehje njerëzore, pa asnjë ndriçim truri, sy të zbrazur, pa tru, sy instinktivë të qenieve të vdekura qëmoti, me emrin Enver-Zhaver, Zef, Ndoc apo Ndre. S’kishte asnjë rëndësi emri. Nuk do t’i ndahej kjo hije. E dinte që do ta shihte pikërisht, ashtu, nga katet e larta të ndërtesës, për ta vëzhguar se si do të ecte nëpër rrugë, pa i ngritur sytë, sepse s’kishte asnjë dëshirë të ndeshte Enver-Zhaverin. S’kishte asnjë dëshirë më, i vinte për të vjellë. Ishte lodhur duke e parë. I kishin ardhur në majë të hundës ato kafka boshe, boshe, krejtësisht boshe, që i drejtonte vetëm avulli i hashashit, që pinin çdo ditë.
Musinea qeshi hidhur. Edhe ditën e parë të “lirisë” së saj në humbëtirën e humbur, ku po e degdisnin, në atë godinë me baltë, fare në buzë rrugës automobilistike, për në zonën e minierave Perlat-Kurbnesh, po e përcillte, pra, Zhaveri.
Nuk e harronte, sidoqoftë, atë ditë, para se ta arrestonin 16 vjet të shkuara, kur i pat hyrë në librarinë e saj, në qendër të kryeqytetit, kur edhe sahati ishte kthyer në një kafkë të zbrazur dhe orët e Shqipërisë kishin ndalur. Ai pat kërcitur çizmet e lustruara dhe i kish ulërirë: “Hiqe atë sharp të zi, që po e mban për dy KRIMINELË LUFTE!” Musinea i kishte shtrënguar gishtat, sa i ishte gjakosur dora dhe i ishte përgjigjur: “KOHA DO TA RRËFEJË SE CILËT JANË KRIMINELËT E VËRTETË!”
Dhe pikërisht atë ditë, kur e po dënonin me 20 vjet burg, midis turmave ulëritëse “Kriminelët në litar!”, ajo dalloi sytë e peshkut pa qerpikë dhe buzët e lëngëzuara, të lëpira, të një perversi, që kishte shumë haqe për të marrë. Dhe tani, kjo kafkë e zbrazët, ky i vdekur për së gjalli, do të vigjilonte mbi shpirtin e saj. Ai as që kish mundësi të kuptonte sa i lirë mund të qe një shpirt në burg, apo në internim dhe sa i burgosur ishte ai vetë, shtaza, egërsira, që s’do të krijonte dot kurrë ekuilibrin e vetvetes. E megjithatë, makut, do të regjistronte çdo lëvizje të trupit apo shpirtit të saj. Do të lumturohej, kur të shihte që do të ecte në mëngjeset e mjegullta, nëpër baltën dhe në llucën e kësaj shtëpie në periferi të rrugës. Ai do të qe atje në majën e Kubesë, kur ajo do të hapte kanale dhe themele ndërtesash, duke thithur lagështi e mjegull, do ta lartësonin atë tejlargësi bote, si një plagë, që do të mbledhë qelbin e saj.
Kjo, pra, qenka edhe dhomëza e vogël, ku do të jetonte paskëtaj. Musinea erdhi disa here rrotull nëpër dhomën e zbrazët me dy çantat e një këndes plaçka. Nuk dinte ç’të merrte më parë nga ato çanta. Ishin thjesht, sendet e saj personale, të shumë viteve të shkuara. Anea ia kishte larë e hekurosur me kujdes dhe ato mbanin erën e mirë të duarve të saj, por Musinea s’kishte asnjë dëshirë t’i hapte dhe të merrej me to. Ishte tepër e lodhur nga ajo udhë e gjatë. Dita po thyhej. Ajo u ul mbi plaçkat e saj pa kujdes dhe deshi të harronte. Të harronte gjithçka. Të mos mendonte për asgjë. Të flinte, mundësisht. Po ku do të flinte atë ditë tetori, që ishte aq e acartë dhe me erë bore? Dhe vetëm atë çast, kur u ngrit nga topitja, vuri re se fare pranë shtëpisë së tyre, thuajse në oborr, llaçkaviteshin katër fëmijë sa grima, fëmijë me SY NJERËZORË, me flokë të qethur me gërshërë brigje, brigje, me faqe të kuqe flakë, veshur vetëm me këmishë të grisura, që s’kish ku t’i zinte qeni.
Instinktivisht, deshi të dilte jashtë, t’i rrëmbente ata palavozë, t’i fuste në dhomën bosh, t’ua fshinte qurrat, që u vareshin dhe t’u tregonte një përrallë. Përrallën e karrocës së artë, që zbriste nga yjet e largët dhe u sillte fëmijëve këpucë e rroba të ngrohta, që të mos kish në botë foshnja me këmbë të skuqura, të ënjtura nga të ftohtit, as hundë të fryra nga të qarët dhe as lloçkovitje nëpër baltëra… E sapo e ndjeu që filloi të ecë, madje të vrapojë, i thirri vetes me zë të lartë: “Mblidh veten, Musine!”
Vetëm atë çast, vuri re që drejt shtëpisë po vinin dy vajza të reja, që dukeshin si dy zogj të braktisur, të trembur, të hedhur pa pritur në një shkretëtirë.
Intermexo:
Rrëfim: lldishane Kalo
“Kur po ktheheshim me motrën time në shtëpi, në dhomën e vogël ngjitur me tonën, pamë një grua me disa çanta, që rrinte në mes të dhomës. U prezantuam: “Jemi motra, vajzat e Ajet Osmanit, të dyja para një viti kemi qenë studente në Universitetin Shtetëror të Tiranës. Unë në vitin e fundit të Mjekësisë dhe motra ime, Muzua, në vitin e dytë, në Gjuhët e Huaja.
Ajo na u përgjigj shkurt: “Musine Kokalari”. Mua ky emër m’u kujtua në çast, se njëherë, hetuesi Stavri Xhara, nuk e di nëse qëllimisht apo i shpëtoi goja, më pati thënë: “Mirë, nuk do të tregosh? Shko e rri atëherë, me Musine Kokalarin!” Po ç’të tregonim ne të gjorat? Na kërkonin të tregonim, se si ishim takuar me babanë tonë, Ajet Osmanin, që prej vitesh, e dinim të vdekur Na nxirmin dëshmitarë që na “paskëshin parë”, që ne ishim takuar me babanë tonë. Se ai, pra, na paskësh qenë një spiun i rrezikshëm dhe ne tani duhej të tregonim se si ishte ngritur nga varri babai ynë (i shpallur dëshmor, i varrosur në varrezat e dëshmorëve) dhe vinte e na takonte ne të dyjave, nënën tonë dhe bënte lidhjet me Teme Sejkon. Dëshmitarët zinin be e rrufe, që e kishin parë të gjallë. Ishte me të vërtetë një çmenduri. Ne po luanim mendsh nga e gjithë kjo, që po na ndodhte. Babai na u ngjall së vdekuri. U bë spiun i lidhur me njëqind agjentura dhe ne, nga vajza të një luftëtari të nderuar, u bëmë armike të rrezikshme të pushtetit, të përjashtuara nga fakultetet dhe të hedhura në lulen e rinisë, të ëndërrave dhe gëzimeve në atë Ferr, që kishte emrin Rrëshen.
Kështu filloi njohja jonë me Musinenë.
Javën e parë kemi fjetur të tria në një shtrat me dërrasa, e në një dyshek kashte dhe me një jorgan, që na i dha një komshi. Mbas një jave erdhi Anea dhe i solli teshat Musinesë.
Ne kishim një vit në Rrëshen dhe akoma nuk kishim hyrë në punë, se prisnim të na jepnin punë të mirë, unë pretendoja të hyja në spital, sapo të mbaronte ndërtimi i tij, si studente e vitit të katërt të Universitetit të Mjekësisë, po Musinea, që i dinte mirë punët, na e bëri të qartë se s’do të na jepnin kurrfarë pune të mirë, prandaj duhej të fillonim menjëherë të punonim. Dhe ashtu bëmë. Filluam punë të ndryshme shumë të lodhshme. Na dhembnin dhe na ënjteshin këmbët, po ashtu edhe duart. Na caktonin në punët më të rënda dhe na paguanin më pak, se punëtorët e tjera. Aneja dhe nëna jonë gjithmonë na prisnin te dera me ujë dhe me sapun në dorë”.
Ndoshta, kjo ishte bukuria e atyre ditëve. Musinea punonte pa e ngritur kokën në Ndërmarrjen e Ndërtimit e veshur me çizme dhe rrobat e dokut, po sapo shihte Anenë e saj, atë engjëllin e saj mbrojtës, që kishte jetuar gjithë ato vite në moshën më të thyer të jetës dhe e kishte ndjekur burg me burg, pa i lëvizur qerpiku dhe tani, si nënua plakë dikur, me leshra të bardha, i dilte përpara me ujë dhe sapun në dorë. Ujë i ngrohtë. Dhoma ishte e vogël, shumë e vogël, po atje i ngrohej uji në zjarr. Zjarri dhe gruaja i jepte dhomës butësinë e jetës, ngjyrën e saj të humbur. Asnjeri s’mund ta dijë sa i ngrohtë është gjiri i nënës, pasi ke kaluar 16 vjet nëpër burgje. Dhe ja, tani, afro 45 vjeçe, përsëri mund të të duket vetja aq e vogël, si dikur, kur vrapoje nëpër rrugët e fëmijërisë, si dikur, kur shtëpia ishte e madhe, e mbushur me njerëz dhe Anea të thërriste: “Po ku je, moj e bekuar?”
Fëmijët tani ishin rritur. Mbesat e vogla ishin bërë nuse dhe nënua ishte plakur, ishte plakur shumë. Hamiti ishte martuar e ish gëzuar me dy djem. Pra, nuk ishte tharë trungu i jetës. Edhe ajo do të vinte, mund të vinte fare mirë, rregull në jetën e saj. E kështu, çdo ditë, pas banjës dhe një pushimi, Musinea dilte në Rrëshen. Vishte një bluzë të bardhë të kollarisur, një fund të zi, trikon apo pallton e saj, që e kish blerë në Romë, shumë e shumë vjet më parë, që dukej tani tepër e çuditshme, tepër e shtrenjtë e luksoze në atë qytet, ku fëmijët ecnin këmbëzbathur edhe në dimër. E dinte, që e quanin “Cariste” dhe kur shkonte në kinema, ku luheshin filma vërtet me caristë, si “Doni i qetë” apo “Motrat e Tolstoit” dhe njerëzit i iknin dhe e linin vetëm, si të kishte një sëmundje ngjitëse, Musinea nuk hidhërohej, nuk zemërohej me asnjeri.
Ç’faj kishin njerëzit e shkretë, kur Stalini i madh, i VDEKURI I MADH, do të sundonte jetën e Shqipërisë dhe as njeriu, as vendi nuk i shpëtonin dot fatthënës së vet?
Dhe ai dimër, dimër i parë “i lirisë” së saj, kishte qenë i ashpër dhe tepër i ngatërruar, pikërisht, për shkak të Stalinit. Shqiptarët ishin rreshtuar përkrah Stalinit të madh! Musinea s’deshi të mendonte më, se ku po e shpinte vendin ai fanatizëm frenetik. Ku po ju shpie mushka o të çmendur? Ku po shkoni kështu, o njerëz të marrë, si po vetmoheni dhe po e shkretoni vendin?
“Caristja” vërtet ishte me çizme dhe me lopatë, po kush mund ta ndalonte të shihte ç’po ndodhte përreth? Dhe, as që e priste që atë ditë, ditën e lindjes së saj, të gjente ëmbëlsirën, që i pëlqente më shumë. Duart e plakura të anesë e kishin gatuar për merak atë drekë. Dhe ato po hanin të dyja në heshtje, po Musinea ishte e gëzuar. Ishte me të vërtetë e gëzuar dhe nuk e besonte, se do të hapej dera pikërisht, atë çast dhe do të shfaqej polici e ta thërriste në Degën e Brendshme.
“O Zot! – thirri Aneja – Ç’kini kështu, që s’na lini as të marrim frymë”.
“Janë disa libra, – tha polici.- Ca libra, që shoku Enver Behuri kërkon t’i sqarojë!”
Musinea u vesh me qyrkun dhe me rroba të trasha. Flokët ishin thinjur vërtet, po ishin të lara dhe nga lagështira i dukeshin kaçurrela e fytyra i kishte marrë një shkëlqim të bukur. “Dalim!”, i tha prerë policit. I bëri me shenjë Anesë: “Mos u mërzit”, dhe doli. Qyteti ishte mbuluar i tëri nga bora dhe ata mezi arritën në Komitet. Musinea s’kishte asnjë emocion. Ishte fare e qetë. Mendoi se do të ishte një nga ato truket e zakonshme të Zhaverit për t’ia nxirë jetën, dhe nuk besonte kurrë ta gjente ashtu, me sy të zgurdulluar jashtë mase. Mbi tavolinë ishin tre libra: “Bethoven”, “Shopen” dhe një dorëshkrim: “Shënime nga shtëpia e të vdekurve”, të adresuara në adresën e saj, të postuar në Tiranë, por pa adresën e dërguesit.
Behuri po lëpinte buzët e lagura dhe asaj i erdhi t’ia flakëronte surratit, po gëzimi i atyre librave ishte aq i madh, aq i madh, sa e mbajti veten të mos klithte nga gëzimi. Dorëshkrimin “Shënime nga shtëpia e të vdekurve”, e njohu menjëherë. Ishte përkthim i A.Xh., adhurues i Dostojevskit dhe dy librat e tjerë ishin ëndrra e shumë e shumë viteve të shkuara, të Dita Osmanit. Tani kjo kafkë kërkonte adresat, autorët, etj. etj.
– Cilët janë këta, që fshihen pas këtyre librave?- tha përsëri Behuri, duke rrotulluar sytë e peshkut, po Musinea, sa nuk fluturonte nga gëzimi.
Pra, A.Xh. qenka gjallë. Dita kishte shënuar në librat e saj: “Gëzuar ditëlindjen! Dëgjo në darkë “Sonatën e hënës!”
– Ç’është kjo parullë? Ç’është kjo parullë? – thirri i shkumëzuar Behuri. – Adresën, adresën!
– Kam 16 vjet, që i kam humbur lidhjet me kryeqytetin, – i tha Musinea.
– Këtu s’ka asnjë parullë. Qetësohuni, zoti Behuri! Këtu s’ka asnjë sabotim, asnjë komplot kundër shtetit. Hapeni edhe ju sonte radion dhe dëgjoni “Sonatën nën dritën e hënës”, të Bethovenit!
Në dhomë sundoi për një kohë të gjatë heshtja.
Mos kujton, se nuk do t’i identifikoj? – klithi Behuri.
– Oh, jo, jam e bindur, që nuk shpëton as miza pa u identifikuar, – u tall Musinea.
Kur u kthye në shtëpi, ishte ngrysur tashmë. Anea ishte si e ngrirë, po zjarri ishte i ndezur dhe ajo Musine Kokalari, pas shumë e shumë vitesh, ishte e lumtur tek dëgjonte Sonatën e Hënës, ndërsa flokët e borës përplaseshin butësisht, si mijëra flutura lajmëtare të gëzimit njerëzor, të dashurisë dhe miqësisë njerëzore. Dhe Musinea nuk e dinte, se ajo ishte ditëlindja e fundit, që festonin që bashku me Anenë.
Intermexo:
Rrëfim: Tomi Kokalari (djali i Hamitit)
“Musinenë e takova për herë të parë në vjeshtë të vitit 1963, kur vdiq Anea (gjyshja nga babai). Atëherë, unë isha trembëdhjetë vjeç. Në fillim e pashë në oborrin e shtëpisë së Hektorit. Anea qëlloi që vdiq tek shtëpia e Hektorit. Anea në atë kohë ishte kthyer nga Rrësheni të na shihte dhe të rrinte te shtëpia jonë, në rrugën “Riza Cerova”. Pra, ajo kishte shkuar te Hektori dhe vdiq atje. Unë Musinenë e pashë në kohën, kur po nxirrnin arkivolin e Anesë. Mendova se do ishte ajo Musinea, megjithatë dyshova, duke e krahasuar me pamjen që kisha parë në fotografitë, kur ishte e re, përpara se të hynte në burg. Musinea ishte zbardhur krejt nga flokët. U takuam në mbrëmjen e asaj dite në kohën e darkës së përmortshme, unë po vija nga jashtë, kurse ajo qe ulur në tavolinë. Në atë çast se kush më tha: “Takoje hallën!” – dhe tregoi me gisht në drejtim të saj. Unë iu afrova dhe ajo më përqafoi dhe më puthi në të dy faqet.

Rrëfim: Selfixhe Ciu (Broja)
“Kur mora vesh vdekjen e Anesë, shkova në mort. Dhe aty e takova Musinenë pas afro 18 vjetësh, që nuk ishim parë. Jeta na kishte përplasur sa andej këndej. Dhe ajo qe Musinea, njëra nga të paktat vajza të brezit të saj, që filloi të punojë. E para vajzë që hapi një dritare për një brez, brezin e viteve 30. Atëherë, shkonin shumë kuriozë të shihnin, si punonte një vajzë e re në librari dhe gjenin një grua të lirë dhe plot dinjitet, siç qe Musinea.
Nuk e harroj dot kurrë çastin që iu hodhëm në qafë njëra- tjetrës, tashmë të plakura para kohe nga vuajtjet Dhe qamë. U bashkuan lotët e gjithë hidhërimeve tona. Më në fund e pyeta: “Do të rrish ndonjë ditë?”
“Këta të shtëpisë duan që ta shtyj lejen e qëndrimit, po unë do të iki nesër. Me vdekjen e Anesë, u këputën edhe lidhjet e mia me botën”, – më tha.
Qëndruam, ashtu të dyja, pa u ndarë gjithë ditën, me parandjenjën, që s’do shihemi më kurrë”.
Rrëfim: Reiz Haxho
“E takova Musinenë pas aq e aq vitesh, në fund të bulevardit të madh. Më tha se i kish vdekur e ëma, për këtë kishte marrë leje dhe po kthehej përsëri në Rrëshen. Ecëm disa hapa, por ajo nuk më lejoi ta shoqëroja deri në stacionin e trenit.
“Njerëzit e ndershëm duhet t’i ruajmë”, më tha, prandaj s’deshi të na shihnin, duke biseduar. “Nuk e shikon? Këtë lloj regjimi, vetëm frika e tmerri e mban në këmbë. Njerëzit kanë frikë nga njëri-tjetri. Ja, këtë na bënë, na ndanë nga FAMILJA”, – më tha dhe iku. Unë nuk lëviza. Qëndrova një copë herë dhe e ndoqa me sy, sa u fut në stacionin e trenit.”
Rrëfim: lldishane Kalo:
“Musinenë pasi e liruan nga burgu, e kishin dënuar edhe 5 vjet internim. Për këtë ajo i bëri një letër ministrit të Punëve të Brendshme, Kadri Hazbiut, por ai nuk i ktheu përgjigje. Kur mbaroi 5 vjet internim, e liruan, po Musinea s’desh të kthehej në Tiranë. “Do të rri më mirë këtu, me ju”, dhe ne na erdhi mirë, se ishim mësuar me të.
Ajo ishte një verë e nxehtë edhe në Rrëshen, që tani ishte mbushur me buste heronjsh. NDREC NDUE GJOKA – PAL MËLYSHI – BARDHOK BIBA dhe në qendër, monumenti i katër heroinave të Mirditës. Pallati i Kulturës dhe klubi përballë, lulishtja dhe dalëngadalë, qyteti i shumë monumenteve, po kthehej i tëri në këtë ngrirje statujash me sy të ngurtë. Musinea shkonte çdo ditë nëpër atë rrugë. Takohej me statujat dhe bustet e atyre njerëzve, që kishin qenë shkëndijat e shpirtit të kësaj treve, po që secili kishte një jetë, një jetë, që ishte aq e fshehtë, pas atij guri, pas atij vështrimi të ngurosur. Qyteti nuk e dinte se në atë verë të nxehtë, kur vërshuan aq forca rinore të revolucionit, që patën shkatërruar si një tërmet kishën e Rubikut dhe të Oroshit dhe gurin e gdhendur të shqiponjës, me stemën e fisit të arbrit, nëpër rrugët e tij, ecte me hapa të ngadaltë, të barabartë, ajo grua, që ishte monumenti i gjallë i tij.
Ata çunat e vegjël flokëkashtë, që kishte parë ditën që kishte ardhur, të zhytur deri në brez në baltë, bashkë me motrën e tyre, Lizën e bukur, kishin qenë të fundit, që dinin të bënin kryqin dhe atë natë kur të gjithë shkonin në kishë, ajo i kishte
parë edhe ata fëmijë të vraponin pas berihajt, megjithëse njeri prej tyre kollitej pa pushuar, thuajse do t’i pëlcisnin mushkëritë. Ajo kish dalë në dritare dhe kish pyetur: Ku po shkoni?
“Në kishë! Në kishë! Në kishë!”
Rruga ishte e mbushur me pluhur dhe makinat s’pushonin as ditën, as ratën. Po ditët ishin të gjata në verë dhe Musinea rrinte deri vonë në lulishte, pas pune, e lexonte, seleksiononte materialin e të saj të mbledhur nga folklori i Mirditës. E pasuronte me përralla dhe tregime. Lexonte e lexonte pa pushim, për të kuptuar ç’po ndodhte me të vërtetë, atë vit të llahtarisur, kur shqiptarët u ngritën edhe kundër Zotit.
“Quo vadis Shqipëri? Ç’është kjo verbëri kolektive, që të ka verbuar?”
“Kudo të shkruhen me shkronja të mëdha… Fletë-rrufe – Fletë rrufe? Po qielli nuk kishte asnjë rrufe, nuk i pat mbetur asnjë rrufe, kur përdhoseshin shtëpitë e Zotit?
Dikur, në Romë, megjithëse ishte myslimane, kishte kaluar në të gjitha kishat e veçanërisht, në kishën e “Santa Maria degli Angeli”, që e kishte pranë shtëpisë. Ulej në një qoshe mbrëmjeve, kur kisha mbushej me tingujt e zërave delikate të të rinjve që këndonin. Në atë orë s’kishte veç ndonjë peshkop, që përsëriste e përsëriste lutjet, ndonjë grua me të zeza, që qante para altarit, e ndonjë plak i drobitur, që ecte rrëshqanthi mbi bastun dhe afrohej pranë bankinave, për t’u ulur.
Aq e aq herë, Musinea qëndronte ulur, e vetmuar, krejt e humbur në qoshen e saj, midis kolonave nën dritën e zbehtë. Fjalët e librit që lexonte, ndoshta s’kishin fare rëndësi. Brenda shpirtit të saj bridhte kënga e hershme e Abaz Aliut, shpëtimtarit të fëmijëve të etur, që vrapon e vrapon kaluar…
Ishte një qetësi e tillë përreth. Ishte një çlodhje të humbje në trevat e fëmijërisë tënde, të mbyllje sytë dhe të prisje një përgjigje. Cilën? Nuk mund ta përshkruaj. Ishte zemra që gëzohej dhe kënaqej pa e ditur aspak arsyen. Ishte shpirti i ndezur nga drita hyjnore aq sublime dhe ndjenjat që rridhnin brenda tij, si burime ujërash të kulluara, që askush s’di t’i shpjegojë. Ishte vetë bekimi i Zotit. Dëgjonte kambanat, duke dalë nga ai vend i shenjtë dhe i dukej se pati ëndërruar me sy hapur një mrekulli. Bekimi qiellor. Musinea kthehej në shtëpi gjithë gëzim.
Dhe ja, aty, fare pranë shtëpisë së saj në Rrëshen, nga ata katër fëmijë këmbëzbathur e qurravecë, kishte mbirë ai lastar aq i bukur, me emrin Liza, (më e bukur se Mona Liza), që para dy vjetësh, vetëm para pak vjetësh, këndonte në korin e kishës së vogël, e veshur me atë jelek të bardhë dhe e krezmuar, sa dukej si një engjëll i zbritur nga qielli.
Musinea nuk u afrohej atyre fëmijëve që i donte vërtet shumë, sepse e vinte re FRIKËN. S’deshi të trembte asnjeri, veçanërisht fëmijët. “Në mes të ferrave mbin trëndafili”, mendoi Musinea. Po edhe trëndafili më i bukur, që të mos e këputin menjëherë, të shpon dorën me gjemb. Kurse kjo Mona Liza e lagjes më të pluhurosur të Rrëshenit, s’kishte asnjë mjet mbrojtës, sepse trupi po i rritej lastar, sepse sytë blu i merrnin dritën e qiellit me re, sepse shkonte me një fustan arna- arna në shkollë. Musinea i kishte punuar një triko, i pat qepur një fustan me duart e veta dhe në prag të Krishtlindjeve, në një natë me furtunë e me shi, ia kishte lënë “Si dhuratë e Babbo Natales”, te dera e shtëpisë, dhe gjithë atë mbrëmje kish pritur në do të hapej dera, dhe dikush të merrte dhuratën e saj, biskotat e gatuara me recetat e Anesë së gjorë dhe ato rroba për fëmijët e vegjël, për të tre djemtë e vegjël dhe për Mona Lizën.
Dhe të nesërmen, të nesërmen e asaj dite, ditën e festës, kur i kishte parë të katër fëmijët të veshur me rrobat, që i pat përgatitur vetë, nuk dinte se si ta falënderonte Zotin, që ia pranuan dhuratën. Sepse ajo kishte një Zot, ZOTIN E SAJ. Ajo i drejtohej atij dhe fliste me të, pa zë sigurisht. Fliste gjithnjë me të, dhe ai u përgjigjej dëshirave të saj. Dhe një nga dëshirat e saj, ishin fëmijët. Engjëjt e botës. Ajo u rrinte larg. Nuk desh t’i trishtonte, po kur shkonin në kinema dhe shumë prej tyre s’kishin as një pesë lekësh, që të futeshin bashkë me shokët, ajo ua blinte biletat dhe ia bënte me shenjë sportelistit. Dhe ata hynin të zhurmshëm e gjithë gaz në dyert e atij tempulli të ndaluar, për shkak të varfërisë së tyre të tejskajshme, që sigurisht e trishtonte pa masë, edhe Ndrec Ndue Gjokën, edhe 4 HEROINAT, njëra nga të cilat kishte vdekur me besimin se: PARTIA SOLLI DRITËN! Të shkretët njerëz!

Intermexo:
Rrëfim: lldishane Kalo
“Kur mbaroi internimin, Musinea shkoi edhe dy-tri herë te vëllai i vetëm në Tiranë. Dhe kur kthehej nga Tirana ishte shumë e gëzuar. Nuk pushonte së foluri për njerëzit e saj, veçanërisht, për nipat, që po i rriteshin. Megjithëse nuk i kishim takuar asnjëherë, i njihnim të gjithë njerëzit e saj. Kur shkoi herën e fundit për të bërë lejen e zakonshme, u kthye pas dy-tri ditësh shumë e mërzitur. Puna e parë që bëri preu një hardhi, që e kishte mbjellë vetë nën dritare. Asnjë nga ne nuk guxoi ta pyeste, pse e preu, pse erdhi kaq shpejt? Kurrë nuk e morëm vesh ç’kishte ndodhur dhe pse nuk shkoi më tek i vëllai. Edhe të vetmin gëzim që i kish mbetur, Musinesë ia hoqën. Po çnuk na kanë punuar! Mua dhe motrën na tretën nëpër male rininë dhe jetën, duke na nxjerrë dëshmitarë të gënjeshtërt, që na paskëshin parë të takoheshim me babanë e vdekur e të varrosur moti. Ç’vlerë kishte jeta jonë për ta? E dinin fare mirë që ishim krejt pa faj dhe aq u bënte, edhe që mund të shkatërroheshim, se ishim të reja e të pambrojtura dhe megjithëse universitare, punonim në ndërtim me Musinenë. Kur vinte ndonjë nga Komiteti, gjithmonë do të na shanin e poshtëronin, aq sa mallkonim natë e ditë “babanë tonë të vdekur”. “Ç’na bëre kështu, o atë? Ku na hodhe kështu, o baba?” I shkreti, edhe kockat nuk i gjenin rehat nga mallkimi ynë. Dhe tani, që i kam pyetur dëshmitarët që më dilnin në hetuesi, u kam kërkuar të ma gjenin babanë, që e kishin parë të takohej me ne, më thonë pa pikë turpi, se i kishin detyruar të gënjenin.
Edhe sot nuk e di si është ajo histori e tim eti, që mbeti as i gjallë e as i vdekur. U dogjën përfundimisht jetët tona të reja! Jeta e mjekes dhe studentes së gjuhëve të huaja, motrës sime, Muzos.
Rrëfim: Tomi Kokalari
“Musinea erdhi në shtëpi te ne, edhe nja katër a pesë herë të tjera. Ajo vinte kur merrte lejen e zakonshme dhe rrinte afro dy javë. Halla ime lexonte shumë. Megjithëse rrinte pak në Tiranë, një pjesë të mirë të kohës e kalonte duke lexuar. Mua më vinte shumë keq për Musinenë, kur mendoja vuajtjet që kishte kaluar dhe që ishte e pafajshme me gjithë propagandën që bëhej për njerëz si Musinea.
Herën e fundit Musinea erdhi te ne në shtator të vitit 1972, në shtëpitë te Varri i Bamit. Ishte një mbrëmje që ne ishim të dy në kuzhinë. Halla ishte ulur në minder, ndërsa unë isha ulur pranë saj, në një karrige dhe po bisedonim. Se si erdhi muhabeti dhe unë i thashë: “Tani nuk është më ashtu (domethënë diçka ka ndryshuar), por ajo nuk foli. Në atë vit kishte një zbutje të luftës së klasave dhe unë mendoja, se lufta e klasave nuk do të ashpërsohej më. Ato fjalë Musinesë unë ia thashë, që ajo të vinte përsëri te ne, por ajo nuk u duk më”.
“Rrëshen, 31 dhjetor 1972 (fragment ditari)
Njëmbëdhjetë vjet pune të “lirë” në ndërtim kanë qenë për mua një zhgënjim, po të krahasohet me superioritetin e organizimit, intensitetin dhe rendimentin më të lartë të punës së detyruar të të burgosurve. Sa i fortë është një brigadier i “lirë” dhe sa abuzime bën! Sa e vërtit punëtorin e shkretë, kur ky merr guximin ta kundërshtojë. Sa lekë ha ai duke mos punuar, sa ditë shkruan jo për vete, por edhe për atë që e mbron dhe ka leverdi. Ai është një qehaja, që vjedh punëtorët dhe shtetin, një tiran i vogël, që ia helmon jetën për ditë punëtorit, një nga diktatorët e vegjël të këtij shteti që e krijoi. Punëtori është i pandihmuar dhe varet nga një brigadier dhe nga një teknik, që e paguan si dhe sa t’i pëlqejë. Punon me orë të zgjatura dhe kur kthehet në shtëpi, nuk ka fuqi të rrijë në këmbë. Në socializëm, thonë se klasa punëtore është në fuqi, po punëtori mbetet gjithmonë në fund, si në dituri, ashtu dhe në pagesë…., i mbyllur brenda katër mureve të ndërmarrjes. Kultura, shtypi punëtor, nuk është një armë që të udhëheqë punëtorët, t’i frymëzojë ata të shprehin mendimet jashtë mureve të ndërmarrjes. Punëtori i krahut vuan për një moskuptim nga inteligjenca e shtëpive të kulturës.
Këtë njoha dhe ky është realiteti. Dhe po të mos kisha kaluar këtë rrugë, unë do ta quaja veten se kisha bërë një punë kushedi sa me rëndësi, po të vazhdoja të merresha me letërsi. Talenti dhe kultura duan vërtet studim dhe punë të lodhshme, por punëtori i bujqësisë, i minierave, i ndërtimit, bëjnë punën më të rëndë. Ata luftojnë çdo ditë me kolektivin dhe me vetveten, me lodhjen e me pafuqinë. Bashkë me të gjitha këto, kanë edhe familje për të mbajtur, kanë fëmijë për të rritur…
Le ta mbyllim vitin 1972 me këto shënime. Nuk do ta harroj kurrë sa padrejtësi bëhen në shpinë të punëtorit, sa i pakulturuar mbetet ai dhe sa pak interesim ka inteligjencia, e cila bën reportazhe, shkruanin një roman, por asgjë nuk ndihmon në zgjidhjen e problemit jetik të tij”.
** *
Kur po mbaronte këto shënime, ra dera. Postieri solli kartolinën e përvitshme: “Gëzuar Vitin e Ri! Le të jetë me të vërtetë i Ri!” Musinea që e priste atë kartolinë, doli e gëzuar nëpër rrugët e Rrëshenit. Njerëzit i qanin hallin se ishte vetëm! Po ajo s’kishte qenë kurrë, kurrë vetëm. I ra mes për mes qytetit të monumenteve të gurta të ngurosura, si në përrallën e ngurosjes së njerëzve nga e Bukura e dheut.
“Qëndro aty, o njeri dhe bëhu gur, apo zemër gur!”
Nënua plakë njëherë i kishte shpjeguar Hamitit, se zemërgurët nuk i tret as dheu. Ata mbeten gur. Po zemra e saj gëzonte atë mbrëmje në atë humbëtirë dëbore, kur çizmet bënin “Shkllap shkllup” dhe qyrku i vjetër endej, si një korb i zi nëpër trevën e bardhë.
Shpirtin e kishte plot dritë. I ndriçonte si ato mbrëmjet e saj në Kishën e “Santa Maria degli Angeli” të Romës. Krishti i saj i kryqëzuar, Isuf Qenani, i përrallës së vjetër persiane, i dërgonte së largu lajmin e shpirtit të dëlirë dhe ngrohtësinë e DASHURISË njerëzore, që kapërcen kufijtë përtej jetës…
A.Xh. ishte bërë një nga përkthyesit më të njohur. Gjuha e tij, shqipja e tij, ishte një këngë, që mund të barabitej vetëm në përkthimet e Nolit të madh.
Rrëfim: lldishane Kalo
“Më 1973 Musinea plotësoi moshën për pension, por meqenëse s’kishte vjetërsi pune, doli vetëm gjysmë pensioni, me një pagesë që mund ta quash qesharake, më 1750 lekë (të vjetra). Me këto lekë përballonte shpenzimet e jetesës, blinte edhe libra. Me ato lekë, Musinea jepte borxh dhe asnjëherë nuk mbetej pa to. Ushqehej me një pjatë supë dhe gjysmë panine. Luksi i saj i vetëm ishte një kafe. Pasi hiqte rrobat e dokut, vishej me rrobat më të mira dhe ndonjëherë, shkonte dhe pinte një kafe. Nuk u nda asnjëherë nga mbledhja e folklorit, pasionit të saj.
Sapo shihte ndonjë plak, i afrohej dhe e pyeste për doke e zakone të Mirditës. Por ditën tjetër, plaku i largohej dhe ia bënte me dorë që të mos i afrohej, se e kishin thirrur në Degën e Brendshme dhe e kishin pyetur për çfarë kishte biseduar me të. Gjithë kohën e pensionit ia kushtoi studimit. Studionte deri në orët e vona. Ka pasur raste që nuk e zinte gjumi gjithë natën. Dhe kur e pyesnim në mëngjes se pse nuk kishte fjetur, ajo na përgjigjej: “Po ja, ishte një pjesë, që nuk mund të ndahesha dot”.
Kishte shumë vite që Musinesë i qenë tharë lotët. Nuk e mbante mend qyshkur. Ndoshta, që nga ndarja me Anenë. Dhe nuk e besonte që do të mallëngjehej aq shumë atë ditë dimri, kur në kinema po jepej “Festivali folklorik i Gjirokastrës”. Ishte shumë ftohtë dhe kinemaja ishte mbushur me njerëz me përjashtim të rreshtit, ku ishte ulur Musinea, që mbetej gjithnjë bosh. Po kjo s’i bënte asnjeriu përshtypje. Që në sekuencat e para, qyshkur folkloristët po ngjiteshin mbi gurët e kalldrëmeve, ajo e ndjeu se po i njomej fyti dhe kjo donte të thoshte, që malli po zbuste edhe gurin.
“Gjirokastra”,- mërmëriti me vete. “Të paskan bërë nuse, o mikja ime e vjetër”. Amfiteatri natyral rrethuar nga muret e kështjellës, ku kishte qenë i burgosur dajkua dhe më vonë, vëllezërit e saj. Me qindra folkloristë që ngjiten mureve të kështjellës dhe daullet janë vendosur në pikën më të lartë. Ndërsa aty, në Rrëshen, ishte ftohtë. Kinemaja ishte shumë e ftohtë. Musinea ndjeu të rrëqethura. Me mend kaloi rrugë më rrugë e shtëpi më shtëpi gjirokastrite. Ja edhe qiparisat e saj. Qiparisat kishin mbetur po ashtu, ashtu si atëherë, kur Musinea vraponte duke kënduar nëpër to. Dhe iu duk vetja tashmë, njëqind vjeç. Sa vjet kishte kaluar vërtet? Ç’kishte ndodhur me kohën, me përrallën, me zogun e nënos plakë? Tani ajo vetë, ishte bërë sa nënua plakë. Edhe e kishte shpirtin të mbushur me këngë, me dritë. “O Zot, o Zot. Ç’ishte ai zë i bukur vajzëror, që po e rrethonte? Cilat ishin ato vogëlushe, që këndonin në atë lëndinë? Musinea ishte veshur me fustan të bardhë dhe kurorë lulesh dhe Urani Rumbo midis tyre:
“Nusja jone arbërore
arbërore
E bukur si lule bore
lule bore”.
Si e humbi kështu rrugën ajo nuse e vogël?
Musinea u tremb nga buçitja e zërit të spikeres së filmit dokumentar. Meqenëse operatori në kohën më të madhe ishte i dehur, zëri dhe muzika buçisnin sa dëgjoheshin deri larg… Ajo u mundua të kalonte te zhgjëndërra e ekranit, që po sillte një grup grash në skenë. Gra të bukura dropullite, që këndonin:
“Ç’jetë e bukur për ne gratë
dje pa diell e sot pa natë”.
Pastaj komenti i spikeres së filmit dokumentar:
“Gjashtë ditë e gjashtë net, lulëzuan sokakët e Kalasë së madhe në Jug. Asnjëherë një qytet nuk ndjeu mbi supe një stuhi të tillë këngësh, vallesh, ngjyrash, që sjellin me vete gjelbërimin e bjeshkës, gurin e pjekur, hapësirat e qiellit të kthjellët, kreshtat e bardha të valëve. Gjashtë ditë e gjashtë net të paharruara, u hapën horizontet e shpirtit të popullit e ngritën një mal me valle, e mbushën një det me këngë. E derdhën një oqean me ngjyra. E në këtë mal me valle, shpërtheu vullkani i shpirtit të gruas me gjithë përsosmërinë e ndjenjës së hollë, gjithë delikatesën, elegancën e harmoninë e lëvizjes…”
Në skenën e festivalit hyri grupi i Mirditës. Salla e kinemasë buçiti: “Urra, Urra!”
Sekuencat afronin me germa të mëdha:
‘FESTIVALI FOLKLORIK KOMBËTAR – MANIFESTIM I SHKËLQYER I UNITETIT PARTI-POPULL”
Dhe në skenë doli Liza, e cila këndonte me sa kishte në kokë:
“Erdha nga qyteti
Në fshat të jetoj
Vllazën e ju motra
Me ju të punoj.
Refreni: O mirse na erdhe!
O mirse ju gjeta!
Këtu midis malesh
Ka lulzue jeta!”
…. Salla e kinemasë shungëlloi: “LIZA-LIZA JONË E PËRBASHKËT”.
Musinesë i rrëshqitën lot kësaj here, po ata ishin aq të hidhur, sa mund të helmonin një det. Mona Liza e saj. Ajo vogëlushe, kishte qenë takimi i parë me jetën njerëzore atë ditë që kishte ardhur në Rrëshen.
Mona Liza, që kishte parë të rritej, si një lastar i pastër, si ato lulet alpine që mblidhte dikur A.Xh. për ditëlindjet e saj, lule të pa prekura nga dora e njeriut, veçse nga era e bjeshkëve dhe fryma e zanave. Lule, që mbinin edhe mbi akull, edhe mbi shkëmb dhe që dëshmonin sa e pathyeshme është BRISHTËSIA.
Ajo vogëlushe, që ishte zhgërryer atë mbrëmje në baltovinat e oborrit të shtëpisë dhe kishte ngrënë thupra me vëllezërit e saj qurramanë. Ajo vogëlushe, që ishte shfaqur aq e bardhë dhe e bukur atë ditën e krezmimit të saj në kishën e vogël, e që dukej si një engjëll, me sytë e bukur, jashtëzakonisht të bukur, të pastër, qiellorë…
O Zot, ç’akullnajë! O Zot, ruaje njeriun nga kafshërimi!
Dikur, ato dy vajza, Musinea e Dita Osmani kishin bërë atë bisedë për mundjen e shtazës apo bishës dhe ruajtjen e fytyrës njerëzore. Për luftën titanike brenda shpirtit të njeriut, një luftë tepër e hershme, sa edhe vetë jeta!
Musinea po ngrinte vërtet. I shkonin të rrëqethura. Ekrani i kinemasë u mbulua: “MOJ PARTI – DRITË NË MALE, DRITË E DRITË NA FALE!”
Liza po këndonte me sa kishte në kokë apo ulërinte me damarët e qafës të fryrë…
“Gjithë shqiptarët janë Mic Sokola”
Musinea e ndjeu vetminë e saj dhe boshllëkun e karrigeve, sikur të qe një rrethim zjarri, që digjte engjëjt e bukur, si Mona Liza dhe i kthente në LIZËN E PËRBASHKËT, me sy pa asnjë shprehje, sy të pacipë, tallës, përbuzës, hakmarrës, shtazorë!
Musinea e kishte parë vetë, sesi kafka e vdekur e Behurit, ishte ngopur me prenë e vet të njomë. Se si e kishte përdhosur e sfilitur trupin e shpirtin e Lizës. Dhe Mona Liza i humbi të parët, humbi sytë qysh atë ditë, kur me kazma e me lopata i thyen dyert e kishës. Ata u bënë sy, që vrasin, bërtasin, ulërijnë:
“Bravo Liza! Bravo! Bravo!”- oshëtinte kinemaja.Të lumtë, Liza! Ia zbardhe faqen Mirditës, Liza!
KRONIKA:
FESTIVALI FOLKLORIK KOMBËTAR U MBYLL ME SUKSES TË PLOTË.
ME FLAMURIN E FESTIVALIT KOMBËTAR U NDERUA RRETHI I GJIROKASTRËS.
ÇMIMI I PARË IU DHA RRETHEVE:
1.KORÇË
2. MIRDITË
3. TIRANË.
Intermexo:
Rrëfim: Petrit Bezhanit
“Në qytetin e Rrëshenit fillova punën në gusht të vitit 1975. Shkova me qarkullim – atje ku ka nevojë atdheu, pasi shpërtheu stuhia e dytë burokratike pas artikullit direktivë: “Kur flet kllasa nuk flet burokracia”.
Ditën e parë, kur arrita me autobus, aty nga ora 12 e ditës, hyra në klubin e vetëm të qytetit shtatë a tetë herë dhe piva kafe-konjak-ponç-fërnet Vetja më dukej, si Peçorini i flakur nga qendra, në provincat e largëta të Rusisë cariste. Rruga e shkurtër nga Ura e Fani në Rrëshen, do të bëhej për mua dhe shumë shokë të mi ardhacakë, bulevardi ynë i preferuar Shpesh herë e bënim krejt të vetmuar të rrugë, duke folur me vete, pa zë, në ato ditë të nxehta gushti. Atë verë të nxehtë, në ato shëtitjet e mia, pashë për herë të parë Musine Kokalarin, që vendasit e quanin “caristja”. Më vonë mësova se edhe të internuarve të tjerë dhe të burgosurve të Spaçit në të gjithë Mirditën, u qe ngjitur nofka “caristë”.
Në ditët e gjata të atij gushti dhe të viteve të mëpastajme, e shihja Musinenë, pas punës, të ulur në lulishte, të vetmuar, që lexonte me orë të tëra, derisa errësohej. E shihja shpesh edhe në Bibliotekë – çdo ditë e çdo stinë. As edhe një herë të vetme nuk e kam parë të shoqërohej me njeri, apo ta shoqëronin atë.
Musinea ishte një tabu në Rrëshen. Shoqërimi me të dhe me të internuarit e tjerë, hapte telashe. Të thërriste operativi i Degës, i plotfuqishmi i policisë, i hetuesisë etj. etj. dhe kështu odiseja s’kishte të mbaruar. Madje, edhe kur shkonte në kinema, shikuesit, që i kishin vendet afër asaj gruaje flokëbardhë, i braktisnin karriget në mënyrë demonstrative dhe iknin si të tmerruar nga një i sëmurë nga lebrosa.
Dhe ishte vërtet LEBROZA – lufta e klasave, që i kishte shfytyruar burrat e gratë e fisit të lashtë arbëror, për të cilin kishte punuar ajo grua aq e vetmuar, aq e vetmuar, sa ne të gjithëve, në thellësitë shpirtit, na vinte turp nga vetja. Po ç’të bënim? Asnjeri, siç dukej, s’kishte fuqi të ndryshonte diçka, aq më tepër, kur tërmeti “Kur flet kllasa, nuk flet burokracia”, ishte nëntë ballësh…
Musinea vishej shumë thjeshtë. Në dimër mbante një qyrk, që i kish mbetur si një relikte e lashtë prej ndoshta më tepër vitesh, sa numëronim atëherë në jetën tonë. Çudi si ia kishin lënë edhe atë qyrk! Kur lexonte mbante shënime, nënvizonte. Ishte aq e thelluar në punën e saj, sa fytyra i merrte një shkëlqim rinor të gëzuar (këto i kam vëzhguar gjithnjë në distancë, ndonjëherë, kur kemi qenë në bibliotekë, po jo fare pranë, sipas rregullit të vendosur kudo për të). Mbante një palë gjyzlykë të thjeshta fare, nuk e di ç’numër. Asnjëherë nuk arrita të marr vesh ç’lexonte e studionte – pasi edhe kur e shihja në skedarët e bibliotekës, edhe unë si të tjerët, largohesha – madje më mirë të them – as që u afrohesha, sa kohë që Musinea porosiste librat. Si mbaronte punën në skedar apo në banak e pasi futej në sallë apo dilte jashtë – atëherë, shkoja edhe unë. Pëshpëritej se jeta e saj qe mbyllur përgjithnjë në DOSJE, se FATI i SAj, qe shkruar lart në TIRANË NGA I MADHI FARE. Dikush shtonte se ishte një eksponente balliste, terroriste – shumë e rrezikshme, dikush se pat qenë kryetare e Organizatës së Gruas Balliste. Nuk e di si i priste ajo ato “shpërthime revolucionesh” në të gjithë jetën e vendit. Trishtohej e i nxihej më shumë jeta, i rëndohej shpirti, i qante zemra.
Tani që po bëj këtë rrëfim, mendoj se10 vjet më parë, ky “guxim” mund të më çonte në burg, ndoshta edhe pushkatim dhe më shkojnë të rrëqethura në trup’.
KRONIKË PA KOMENT
SPITALI ONKOLOGJIK – TIRANë
KARTELA – MUSINE KOKALARI
Punkt onkologjik – Vizita e parë- 19 janar 1981.
Në dhjetor 1980, pra një muaj më parë, pacientja ka konstatuar një masë tumorale në gjirin e djathtë”.
SHTRIMI I PARË
Më 27 shkurt 1981, Musine Kokalari shtrohet në Spitalin Onkologjik të Tiranës.
Konsulta:Gjatë ekzaminimit konsulta vëren se masa tumorale është 8 cm, në gjirin e djathtë dhe vendos të përdorë rreze, para OPERACIONIT.
14 prill 1981
Pasi mbaroi rrezatimin gjatë shtrimit, u konstatua diabet dhe pasi konsultohet nga endokrinologu. mori mjekimin për trajtimin e diabetit.
16 prill 1981
NË KONTROLL, masa tumorale del e zvogëluar.
(Fund- Fillim shih Dielli online, 6 Shkurt 2015)
***
*Shënim i Editorit të Dielli:
E nderuar Englantina
Ju falenderoj sinqerisht për këtë bashkëpunim me Gazetën Dielli dhe këtë dhuratë të cmuar për lexuesit e Diellit. Me”Sonatën e Hënës” na solle një perlë të vërtetë për Musine Kokalarin. E shkruar me shpirt, plot emocion,plot dhimbje, Sonata ishte një dhuratë e cmuar. Po ju rrëfehem me zemër në dorë: Kam qarë kur e kam lexuar të plotë SONATËN! Zoti ta shpërbleftë!
Edhe pse nuk ndodhet koleksioni i gazetës Dielli për vitin 1916-1926, do të kërkoj në arkivat e Vatrës për gjurmët e Gjyshit tuaj, Kamber Benja.
Sinqerisht
Editori i Diellit
Dalip Greca
Nju Jork, 20 Shkurt 20115

AZEM HAJDARI-URAGANI DEMOKRACISE SE BRISHTE SHQIPTARE

by

Shkruan:Eugen SHEHU/
Ikje përmes kushtrimeve,kështu mund të thuhet ndryshe për ikjen e Azem Hajdarit, kësaj legjende të kohërave tona të mbrame.Ikja përmes klithmave që neve ,askurrë të mos dorzohemi,përpara çdo lloj diktature.Përpara çdo lloj dhune.Mesazhi i këtij largimi është i përjetshëm ai thërret të mos gjunjëzohemi askurrë ndaj lojërave makiavelike të pushteteve të mercenarëve komunist,të çfardo lloji ngjyre qofshin ato./
RETREOSPEKTIVË/
Lindi në Tropojë në vittin 1963.Kohë diktaturash të rrepta,kohë e një lire të rrethuar brenda hekurave të regjimit hoxhist,kohë e mbajtjes së mendimeve të thella.Politika shqiptare e viteve 60-70,turfullonte ashtu si Valbona në prill,kur shkrinin borën.Në këtë turfullim ogurzi të saj,rrezikonte të përmbusheshin tashmë,jo pyjet dhe vargmalet e Jezercës por vetë e ardhmja e shqiptarëve.Ky rrezikim i ngjante atij honi të thellë ku diktatura komuniste,përgadiste të hidhte lirinë e ëndëruar e të masakruar të shqiptarëve.
Ndjek shkollën në qytetin që mban emrin e Bajram Currit dhe ka plot miq e shokë që diskuton ardhmërinë.Kuptohet se mban rezerva kur flet,anipse guximi nuk i mungon.Por ishte kohë e fataliteteve të mëdha.Kohë e dhunës nga ma të egrat në krejt Evropën komuniste-lindore.Ishte tepër i njomë për ta përzier fatin e tij,me fatalitetin shqiptar.Kësisoj,deri për të ardhur në ag të vitit 1990,aherë kur studionte për drejtësi në Tiranë.A thua se kish parandjerë që Shqipëria do të fitonte drejtësinë emohuar pesë decenie,vetëm duke shembur dhunën komuniste ? A thua se pat parandjerë që diçka kish filluar të mblidhej pikë-pikë prej zemërimit popullore shqiptare kundër diktaturës komuniste ? Unë mendoj se po. Ndryshe nuk kish si të spjegohet që me miqtë e vet të ngushtë ai rrinte deri vonë në natët e dhjetorit 1989, e diskuton mbi rrjedhat e ngjarjeve në Evropë,Ballkan e sidomos në Shqipërinë e dashur.
NË KRYE TË URAGANIT
Viti 1990 do të shkëndijonte të parat lëvizje studentore kundër totalitarizmit shqiptar.Këto shkëndije diku ngjiteshin lartë e diku shuheshin por ato vijuan në mënyrë të tillë që dalëngadalë diçka nisën të ndryshojnë në mentalitetin e shqiptarëve.Pra bijtë e tyre,ata të rriturit me aq dhimbje e mundime,vajzat e tyre “të edukuara” me mësimet e Partisë… tani po protestonin. Ishte shpallur herezia ! Komiteti Qendror gjakpirës i kriminelit Ramiz Alia,nisi menjëherë nga fushata e denigrimit dhe persekkutimit të atyre studentëve që kërkonin të drejtat e tyre.Që kërkonin të kapnin një rreze drite të ardhmërisë.Makina komuniste e dhunës u vu menjëherë në veprim.Tashmë objektivët e saj nuk ishin me vendimet për mbjelljet dhe korrjet,por si duhej ndëshkuar kjo rrini “ e çoroditur”.Akti i parë i dhunës fizike komuniste ndaj rinisë,ishte tërheqja zvarrë e trupave të disa të rinjëve që kishin dashur të kalojnë kufirin me tela me gjëmba të shtetit amë.Reagoi menjëherë rinia. Studentët,në sheshin e tyre demonstruan.Tërhoqi vëmendjen një djalë flokzi,truplartë,me theksin verior.Policia e fshehtë e Ramiz Alisë,s’ngurroi të njoftonte shefin emadh të saj,ky djalë ish nga Tropoja dhe quhej Azem Hajdari.Më pas nisin protestat masive të studentëv.Gjendja dalëngadalë po elektizohej.Azem hajdari thirret në policinë e Tiranës por çuditërisht,ai është tepër i prerë në përgjigjet ndaj agjentëve të fshehtë të policisë gjakatare komuniste.Natyrisht ai është dhe student në drejtësi dhe di të mbrohet duke argumentuar me saktësi lëvizjen e bashkëmoshatarëve të tij. Dalëngadalë,do të vinte kësisoj edhe 8 dhjetori i vitit 1990.Lëvizja studentore tashmë ka filluar dimensionin e vet real.Ajo jo vetëm që u ka hapur telashe mehmurëve komunist po dalëngadalë po organizon vullkanet nëntokësore.Nëntoka e shpirtit të shiqptarëve ishte mbushur së thelli me vuajtje e persekutime 50 vjeçare.Ajo priste një shpërthim vullkani,duke dëshmuar jo vetëm durimin ndaj padrejtësive por sidomos shpirtin emadh të etur për demokraci.Në demonstratën e madhe studentore të 8 dhjetorit 1990,Azem Hajdari u vu për të parën herë në krye të mijëra bashkëmoshatarëve të vet.Parrulla ishte LIRI-DEMOKRACI, e dalë prej gjoksit të tij dhe e pasuar prej mijëra studentëve,nëpër rrugët e Tiranës,ishte shpërthimi i llavës vullkanike.Mijërat e protestuesve për herë të parë,vunë re se në krahë të tyre,ndonëse të friguar,ishin edhe nënat e baballarët,motrat dhe vëllezërit e tyre.Por 8 dhjetori i vitit 1990,ishte edhe ballafaqimi i parë,i hapur i policisë së fshehtë shqiptare,i policisë kriminale dhe gjakpirëse të shtetit komunist,me studentët dhe studentin Azem Hajdari.Dëshmitarë të asaj date e mbajnë mend fort mirë,se si studenti nga Tropoja,duke shpërfillur mburojat dhe armët,u priu bashkëmoshatarëve të vet me një guxim të pashoqë.Këto mjeranë të policisë të monstrës Ramiz Alia,nuk mund ta kuptonin se bënin shërbimet e tyre të fundit, të urryera,një diktature që pat shkataëruar jo vetëm bukuritë natyrore të atdheut të shqipeve por edhe ndjenjat dhe shpirtin e madh të lirisë dhe përkushtimit të shqiptarëve.Duke ecur pa u trembur përballë këtyre “mbrojtësve” të diktaturës së proletariatit,Azem Hajdari kthehej njëherazi në simbo, të lëvizjes antikomuniste shqiptare,në simbol të atij uragani që do të vinte përpara përgjegjsisë jo vetëm diktaturën enveriste 50 vjeçare,por edhe ideatorët kryesor të saj.
Në vitin 1991,ky uragan i madh do të përshkonte mijëra kilometra rrugë,anëkënd Shqipërisë,kudo ku shpirrtërat shqiptarte të lodhur prej diktaturës së kuqe donin të shihnin ringjalljen e kombit, e vetëdijes nacionale, e krenarisë shqiptare.Azem Hajdari do të jetojë çdo ditë e çdo çast me shqetsimin e madh të situatave,brenda gjoksit të tij ndiheshin furtunat e reja që lindnin.Kavaja e Fieri,Vlora e Përmeti,Korça e Shkodra,Tropoja e Kukësi,këto qytete që patën jetuar tragjedinë 50 vjeçare,këta qytete që i mbushën rrugët dhe shkollat e tyre me emra bollshevikësh e marksist-leninistësh,dualën tashmë të presin djalin e tyre,djalin e Tropojës e krejt Shqipërisë,furtunën e demokracisë.Në këtë erë kishte nisur të dryeje në mbarë trojet e shtetit amë.mendimi i Azem hajdarit shpallosej i lirë dhe plot guxim.Ndër nismëtarët e frontit antikomunist,ndër të parët që kërkuan përbysjen e legjislacionit komunist dhe pranimin e pluripartitizmit,ishte padyshim Azem hajdari.Kur një grup studentësh shqiptarë,shkojnë për takim tek kreu i atëhershëm kriminal i shtetit Ramiz Alia,ky i pret së bashku me ministrin e atëhershëm të arësimit,bashkëkriminelin Skënder Gjinushin dhe përpiqet me çdo kusht të neutralizojë dhe godasë veprimet dhe protestat e tyre. Por është pikërisht udhëheqësi i këtyre studentëve Azem Hajdari,i cili edhe pse pat marrë porosi nga policia e fshetë shqiptare,të mos revoltohej,ngrihet rrëmbimthi dhe i kërkon Ramiz Alisë firmosjen epluralizmit.”Përndryshe,ne studentët na ke në shesh,ditë e natë,duam liri,duam demokraci.Unë do jem i pari që s’do dëgjoj fjalët tuaja ! Kam besim jo vetëm tek studentët por ke gjith populli.Emri i Enver Hoxhës asht i urryer.Ai nuk ka si të jetë në krye të Universitetit shqiptar.Ne jemi të vendosur se do ta rrëzojmë diktaturën me mjete demokratike.Por nëse lypet,mund të japim edhe gjakun”.
Më 12 dhjetor 1990,të detyruar prej uraganit,por edhe prej revoltave antikomuniste që po vinin prej Evropës lindore,pushtetarët komunist mes shumë debatesh lejuan pluralizmin politik, përndryshe krijimin e Partisë Demokratike.Një kryesi e dalë prej mbledhjes së kësaj dite vendosi që deri në mbajtje të kongresit,Partia Demokratike të udhëhiqej nga kjo kryesi në krye të së cilës u vendos Azem hajdari,ç’prej atij momenti e deri në fund të jetës së vet,biri i Tropojës,mbajti mbi supet e veta krejt një rrjedhë të fuqishme antikomuniste duke dëshmuar jo vetëm guximin për të luftuar por edhe prirjet për ndërtimin e instuticionalizimit të demokracisë së brishtë shqiptare.Ka plot shqiptarë sot,që mbajnë mend zërin pak të ngjirur të Azem Hajdarit,në 12 dhjetorin e vitit 1990,me rastin e institucionalizimit të pluralizmit shqiptar.Pos tjerave në këtë fjalë,ai pohoi se partia Demokratike Shqiptare ishte e vendosur për të çuar më tej arritjet,për të mbushur ëndrrën shqiptare e cila lidhej me përmbusjen e plotë të komunizmit në shtetin amë.Kjo parti ishte e sigurtë se udha nëpër të cilën do ecte,nuk mund të ishte fushë me lule,përkundrazi një betejë për jetë a vdekje me bollshevikët dhe leninistët e Tiranës.Garda bensike e diktatorit hoxha,duke patur në dorë,armët e diktaturës së proletariatit,do t’u bëhej pengesa serioze e krejt proceseve-demokratike.Për më tej kjo gardë do të vazhdonte veprën e vet kriminale,të organizuar,ndaj erës së re që po frynte në Shqipëri.Po aq e vërtetë saç ish formimi i Partisë Demokratike Shqiptare,në mesin e dhjetorit,po aq i vërtetë është fakti që Azem Hajdari u dënua me vdekje nga komunistët e Tiranës,nga bollshevikët dhe leninistët e pakorigjueshëm.Kështu që 22 marsi i vitit 1922,do të shënojë për jetë të jetëve, ditën e parë të pranverës së demokracisë në Shqipëri.Ngrehina e diktaturës komuniste u lëkund e ra,duke zënë mbi vete edhe një aradhë të tërë të nostalgjikëve bollsheviko-leninist.Në mitingun e madh në Tiranë,me këtë rast,pas Sali Berishës,do të përshëndeste heroi i dhjetorit Azem Hajdari.Fjala e tij,do të ndërpritej herë pas here prej ovacioneve të fuqishme dhe thirjeve për liri e demokraci.”Rruga jonë është e gjatë.Po ne jemi të vendosur sepse ky popull ka ndjerë dhimbje deri në kockë prej komunizmit të ardhur nga MoskaeBeogradi”.

PARLAMENTARI HERO
Kandidatura e Azem hajdarit në marsin e vitit 1992,fitoi në mënyrë të pakundërshtueshme ndaj socialitë komunistëve,në të njëjtën zonë.Populli martir i Shkodrës,jo vetëm i dha votën e vet studentit të dhjetorit,por edhe e siguroi ate se do ta kishte krahë në çdo lloj uragani kundër komunizmit.Shkodra ky qytet i deklaruar si antikomunist,do ta priste e përcillte Azem hajdarin si birin e shtrenjtë të vetin.Në parllamentin e parë demokratik shqiptar,Azem Hajdari mbeti deri në fund,zëdhënës i rindërtimit të shpresës shqiptare,çdo fjalë e tij ka kumtuar shpirtin e nacionalistit të ndershëm,të politikanit të mprehtë,të energjive të rralla studentore.Ai ishte ndër të parët deputetë shqiptarë që e ngriti problemin e madh të vëllezërve të Kosovës.Duke nxjerë në shesh të palarat e kryekriminelit shovenist Millosheviq,ai deklaroi që në tetorin e vitit 1992,se vetëm një luftë, e përkrahur nga krejt shqiptarët kudo ku ndodhen,vetëm ideja e pavarsisë do të mund të gjeneronte zgjidhje të reja,për të çuar në fund të fundit tek rrëzimi i “Murit të Berlinit” që ndante shqiptarët mes vedi.Trimi i dhjetorit,do të ishte gjithashtu i pari deputet i cili do të ngrinte zërin fort,kundër veprimeve të Janullatosit në Shqipëri si edhe kundër politikave greke që të hynte në bisedime serioze e korrekte me palën greke lidhur me pronat legjitime të çamëve të cilët u dëbuan me dhunë prej pronave të tyre në vitet 1920-1924,ashtu edhe në vitet 1944.Deputetët e tjerë demokratë e nacionalistë,duartrokitën fjalën e Azem Hajdarit kur ai mori në mbrojtje shqiptarët në trevat e tyre autoktonë e në Maqedoninë Shqiptare,lidhur me flamurin shqiptar.Ai deklraoi nga podiumi i atij parllamenti ; “se shteti maqedon duhet të mendohet mirë kur heq në Tetovë e Gostivar flamurin shqiptar dhe kur dënon shqiptarë të pafajshëm që me të drejtë e kundërshtojnë këtë marrëzi.Ata duhet ta dinë se shqiptarët aty janë në shtëpinë e tyre,në tokën e tyre dhe duan të rrojnë në harmoni me fqinjët,kushdo qofshin këta.Por nëse këta fqinj,u trokasin në vatra me pushkë,ta dijnë mirë se pas popullit të Tetovës e Gostivarit janë mijëra ushtarëtështetitamë”.
Si kryetar i grupit parlamentar të mbrojtjes dhe rendit,Azem hajdari u përpoq sidomos në rrefsh të depolitizimit të tyre.Ai bëri ç’ish e mundur që këto rreparte të çliroheshin prej ngarkesave të mëparshme si armë të diktaturës së proletariatit dhe të fitonin statutin e tyre,të pavarsisë partiake,për të qenë kurdoherë ushtarë të kombit,atdheut,në ruajtje të fateve të popullit tonë.Me të njejtin guxim,me të njejtën vendosmëri,Azem Hajdari luftoi në parllament edhe ndaj opozitës së atëhershme,atyre rundimenteve së bollshevizmit në shtetin amë.Lufta e tij ishte kurdoherë e ndershme,parimore,ideologjike,duke dashur jo vetëm të tregojë se i përket një gjenerate të re,por edhe udhëhiqej prej aspiratave të reja.Jo vetëm si parllamentar por edhe politikan vizionar,Azem hajdari do të shfaqej në këto vite edhe si nacionalist i vendosur për fatet e krejt trojeve shqiptare.Në intervistën dhënë gazetës “KOHA E RE “ më 17 gusht 1994, mes tjerave,lidhur me kufijtë etnike,do të deklarohej ; “Kosova,Maqedonia Perëndimore,Camëria dhe disa vise të Malit të Zi,janë vërtetuar prej kohe që u kanë takuar Shqipërisë.Mendoj se edhe mjaft politikanë sllavë,grekë e malazezë,prandaj u dredhojnë në politikat e kulisave,këtyre bisedave.Por unë kam mendimin se ato pjesë të shkëputura prej trupit të Shqipërisë do t’i bashkohen një ditë asaj si e drejtë natyrale e pakontestueshme prej askujt.Vizioni perëndimor për vednin tonë ka ndryshuar edhe unë mendoj se përkrahja do të jetë e madhe në këtë drejtim”.Edhe në zgjedhjet e viteve 1996-1997,Azem Hajdari zgjidhet sërisht deputet.Ky lider i kurajos qytetare të popullit të vet,pat ndjekur me besnikëri fjalën e dhënë,besën emadhe,për të çenë së toku me lektoratin etij,në ditët më të vështira kur Shqipëria ndahej prej totalitarizmit obskurantist-bollshevik,prej diktaturës më të zezë në historinë tonë kombëtare.Ai nuk do të mund të ndahej prej tyre edh në ato çaste të mëdha të shpresës për ndërtimin e shoqërisë së re shqiptare,me prirje kurdoherë demokratike e perëndimore.
Por dihet ndërkaq,revanshi bollsheviko-leninist,i zgjedhjeve në Shqipëri,në vitin 1997.Sipas metodës leniniste se pushteti merret vetëm me gjak,këta kriminelë u vërsulën me armë në dorë duke shkatëruar anekënd Shqipërinë,atdheun e tyre(nëse mund ta qujnë Shqipërinë,atdhe,sepse sipas marksit,proletarët nuk kanë atdhe).Kështu,duke ardhur me ndihmën e armëve të mbushura nga ASFALIA-greke dhe UDB-serbosllave,duke shpallur dhe simbolet e tyre publikisht,të unisonit sllavoortodoks,ata vijuan këtë rrugë edhe në parllament,në këtë tempull të çdo kombi.Menjëherë pas deklaratave të Azem Hajdarit se ai nuk do të largohej nga Shqipëria,se do të denonconte fijet e agjenturave greko-serbe në parllament,se do të jepte emrat e deputetëve shqiptaro-bollshevik që përgjakën shqiptarët dhe dogjën shqipërinë në marsin e vitit 1997,ai u godit.Si rrallëkund në botë,atentatori ishte një deputet bollshevik.Historia përsëritej në mënyrë të çuditshme.Në parrllamentin shqiptar janë goditur Hasan Prishtina,Ahmet Zogu dhe tash së fundi Azem Hajdari.Dora që ka mbajtur koburen ka qenë sigurisht shqiptare ndërsa plumbat,ata të Athinës dhe Beogradit.Heroi i dhjetorit merr 4 plagë në trup,por sidoqoftë shpëton.Mijëra studentë dalin në Tiranë e protestojnë si dikur,protestojnë forcat demokratike enacionaliste nga e mbarë Shqipëria duke parandjerë kobin e zi mbi kokat e tyre.Ditën e parë të daljes nga spitali,heroi i dhjetorit Azem Hajdari shkon në sallën e parllamentit dhe deklaron ; “Ka dashë të më vrasë Fatos Nano e Skënder Gjinushi.Por edhe këtë radhë s’më vranë dot.Unë edhe pse i plagosur do të vij në parllament të mbroj aspiratën e studentëve të dhjetorit,demokracinë shqiptare.Vrasësit do t’i gjykojë koha”.
Kohë embrapshtë,kohë fatale,kohë e ngjarjeve madhore ku trimat,heronjtë,dalin në podiume,në rrugë e sheshe,ndërsa të tjerë,meskinë,vrasës,mercenarë,fshihen skutave e bëjnë plane për krime të reja,të denjta për dramat e Shekspirit.
ORA FATALE,PËRNDRYSHE,DITËT E TRIUMFIT
Ka qenë nata me shi e bubullima e 14 shtatorit 1998,kur Azem Hajdari u qëllua mizorisht.Tashmë dora vrastare ka ditur të kujdeset të zbulojë se ku fshihet zemra e dytë e këtij trimi e patrioti shqiptar.Shiu i madh s’ka mundur të lajë dot gjithë natën gjakun emartirit të demokracisë.Plani bollshevik për pushkatimin e nacionaldemokratit – hero,ka vonuar në këtë kohë por kriminelët i kanë bërë hesapet mirë.Fjala është se ato ditë,do të varej fati i ardhmërisë kosovare ndaj beogradit e athinës,të përpiktë në planet destabilizuese për Shqipërinë,shtinë mbi legjendën e demokracisë shqiptare.Nuk ishte parllamenti ku u luajt tragjedia,por pragu i derës së Partisë Demokratike, përndryshe foleja e krejt demokratëve shqiptarë.Pra vritej në derë të shtëpisë,ai që pat aq shumë ideale e ëndrra për demokracinë e brishtë,për fatin e kombit,për kufijtë etnike.Atentati ndaj Azemit, e thënë hapur ishte atentati ndaj të ardhmes që po trokiste në dyert tona.Në mijërat e demokratëve, të ardhur nga e gjithë Shqipëria u ndie pikëllimi i madh për vrasjen e birit të shenjtë jo vetëm të Tropojës por mbarë kombit shqiptar.Në mitingun e përmotshëm,Dr.Sali Berisha do të shprehej :
“Rruga e Azem hajdarit ishte rruga e bashkimit të Shqipërisë me familjen demokratike evropiane. Vepra e Azem hajdarit është prania juaj sot këtu dhe vendosmëria juaj për të mos lejuar që rruga e çelur prej tij të mbyllet edhe një herë për Shqipërinë.Ne të gjithë së bashku nuk do të lejojmë që ëndrra e Azem hajdarit,ëndrra e madhe e rinisë shqiptare të këputet në mes.Ëndrra e Azem Hajdarit ishte dhe mbetet ideali më i lartë për shqiptarët kudo që janë…Por këta vrasës kanë edhe një emër konkret,kanë emërin e përbashkët,emërin e zi Fatos Nano.Duke derdhur lumin e plumbave mbi gjoksin rinor të Azem Hajdarit,ai kujtonte se do t’i zgjaste jetën vehtes dhe kohës së tij të zezë që është koha e zezë e korrupsionit,mafies politike,tradhëtisë kombëtare.Por gaboi, vëllezër e motra, nuk mundet nga vdekja Azemi ynë,Azem hajdari është dhe do të mbetet përjetë i gjallë.Kjo ditë është dëshmitare e triumfit të tij “.(Gazeta“Rilindja Demokratike” 16 shtator 1998 ).Gazeta “Die Presse” më 15 shtator 1998,thuhet ; “Sot Shqipëria është kryeqendra e kriminalitetit të organizuar dhe sa më shumë në këtë rast bashkëpunon,edhe politika është objekt i akuzave të shumta.Të gjithë janë plotësisht të bindur që vrasja e Azem hajdarit është kryer për motive politike.Drejtësia sot përdoret shumë për përndjekjen e kundërshtarëve politik.Socialistët kanë pushuar nga zyrat e administratës së tyre një numër të madh zyrtarësh,oficerësh,gjyqtarësh,gazetarësh dhe janë zavendësuar nga një numër njerëzish të tjerë vetëm evetëm për tua plotësuar dëshirën,gjë për të cilën ata më parë kishin kritikuar Partinë e Berishës.Socialistët përgadisin procese politike dhe as që duan të dinë nëse shqiptarët bëjnë kontrabandë me njerëz,drogë dhe armë”.
Gazeta “Standart” e 17 shtatorit 1998 ,thuhet ; “Duart e Nanos janë lyer me gjakun e Azem Hajdari.Kryeministri Fatos Nano është përpjekur për të shaktëruar opozitën dhe gjithë Shqipërinë dhe përveç kësaj për të ndërtuar një diktaturë komuniste.Jo vetëm fati i Partisë Demokratike është vënë në rrezik,por edhe në përgjithsi e gjithë Demokracia”.
Azemi tashmë,është kthyer plotësisht në legjendë të demokracisë shqiptare.Anipse,në këto vite të sundimit bollshevik,emri i tij u keqpërdor,kjo nuk vlen diçka.Fati i shqiptarëve të mëdhenj, gjithmonë është dëftuar shumë kohë pas vdekjes së tyre.Padyshim Azem Hajdari ishte udhëheqës i gjeneratës shqiptare antikomuniste,tribun dhe simbol i nacionaldemokracisë shqiptare.
Berm-Zvicër