EGLANTINA MANDIA*/
Im atë trishtohej më shumë nga heshtja ime e thellë, se sa nga çapkënëritë dhe rrengjet që s’ia kurseja askujt. Si përgjigje, më erdhi edhe nofka “Egërsirë e vogël”, që siç dukej, s’do më shqitej lehtë.
Ndoshta, të huajt e kishin të vështirë ta shpjegonin zemërimin tim për padrejtësinë që më kish ndodhur. Brenda një çasti, jeta ime e njomë qe plakur e qe mpakur njëherësh. Kisha humbur rrezatimin e ngrohjen e diellit, me humbjen e mamit tim të bukur. Sapo i pata kapërcyer katër vitet e para të jetës sime.
Qe e pamundur, ta kuptoja nocionin VDEKJE.
Aq më tepër, stihia e papritur e zisë, që pllakosi shtëpinë tonë, rrokullisi gjithçka si një ortek. Që të më largonin nga kujet e grave, xhaxhai im më rrëmbeu nga krevati ashtu siç isha e përgjumur, e më degdisi tek e fejuara e tij, që ishte mike e ngushtë e mamit tim.
Ishte duke gdhirë dita e hidhur e 14 prillit…
Unë dridhesha nga të ftohtit. Këmbët i kisha akull. Që t’i ngrohja i fusja në xhepat e palltos se xhaxhait. E gjithë qenia ime frugullonte, si një trumcak me krahë të prerë, që ish rrëzuar nga foleja. Nuk qaja sigurisht, po kisha një ankth të pa rrëfyer në shpirt. Motra ime e vogël s’kuptoi gjë prej gjëje, se qe vetëm një vjeç e gjysmë, ende e pa ngritur në këmbë.
E vluara e xhaxhait më mori në krahë dhe i tha të fejuarit, të mos bëhej fare merak, se ne do të loznim të dyja, ashtu siç bënim gjithnjë, kur mami më linte nën kujdesin e saj. Ajo ishte një vajzë e re, zeshkane që ende s`e kish mbaruar shkollën për mësuese dhe kur vishej me uniformën e shkollës “Nana Mbretëreshë”, mami im e quante “xhandar”, një farë roje personale dhe ato qeshnin e qeshnin me këtë…
Ajo qe një çupë shumë e mirë e gazmore, që më futi në krevatin e saj e më bëri një çaj të ngrohtë. Mua nuk më ndaleshin të dridhurat.
– Hajde të flemë edhe pak të dyja, se nesër do të kemi shumë punë, – më tha ajo.
Unë u mblodha në gjirin e saj të ngrohtë e më zuri gjumi. Nuk e di sa kohë kam fjetur, por kur u zgjova, qe përsëri natë. Një qukapik trokiste pa reshtur në dritare.
Mbas kësaj, unë hyra në grupin e fëmijëve të vështirë, kryeneçë e të pabindur. Me një fjalë, kokë me vete. I vetmi njeri që mund të më zbuste disi, qe vetëm im atë. Nuk bëja kurrë pyetje për mamin. Të gjithë çuditeshin me heshtjen time absolute, veçanërisht, me dëshirën time për të mos u ndodhur në shtëpi, por në rrugë me rrugaçët e lagjes, të gjithë çuna.Vraponim si të çakërdisur, nga rruga e Zajmit, ku banonim në Tiranë, tek Varret e Bamit. Unë nuk e dija ku qe varrosur mami im, po në varreza shkoja për të, me një shpresë të pashpresë, që të mund ta shihja gjëkundi…
Kështu, prita një vit të tërë. Im atë u transferua në Roskovec. Atëherë, u mbylla fare në vetvete dhe fillova të qëndroja pothuajse gjithë ditën, nën hijen e një molle, që ishte në oborrin tonë, me një biçak, me sy krejtësisht të çmeritur dhe me një inat të pashpjegueshëm, u shkulja çatinë nga kurrizi breshkave të vogla.
Që të më shkëpuste nga ky fiksim, im atë iu lut mikut të tij, Hekuran Zhitit, mësues i shkollës fillore, të më mbante në klasë për disa orë si dëgjuese, derisa të mbushja moshën për t`u regjistruar në klasën e parë.
Më në fund, edhe unë u vesha me një fustan të ri jeshil, me jakë të bardhë. Mësuesi punonte me klasa kolektive, pra në katër rreshta bankash në një klasë të madhe dhe në fund të çdo rreshti, shkruhej: Klasa e Parë, Klasa e Dytë, Klasa e Tretë dhe Klasa e Katërt. Ai gjeti edhe një bankë për mua dhe për një djalë tjetër më të heshtur se unë, e na nxori në fillim të rreshtit të klasës së parë.
Mësuesi ynë ishte një burrë i pashëm, flokëkaçurrel, shpatullgjerë dhe shumë i qeshur. Ishte i qetë. Ai nuk e ngrinte zërin kurrë dhe kishte gjetur një mënyrë të veçantë për të punuar me çdo nxënës veç e veç, ndaj në klasë kishte një qetësi absolute. Nxënësit bënin detyrat që ai i përgatiste për secilin, që më parë, në shtëpinë e vet.
Me mua dhe djaloshin flokëverdhë, shokun tim të bankës, Rikun, fliste me zë të butë, gati me pëshpërimë. Më solli një fletore vizatimi dhe plot lapsa me bojëra. Më tha të vizatoja çfarë të kisha qejf. Pastaj, i solli flokëverdhit një vjershë për ta mësuar dhe i tha se në pushimin e madh, kur nxënësit të dilnin jashtë, do e këndonin së bashku vjershën. Të them të drejtën, nuk po e kuptoja fare ç’po thoshte mësuesi im, po unë e desha menjëherë atë njeri me vështrimin e butë dhe zërin e ngrohtë, që ma ngrohu edhe mua zemrën time të akulluar.
Unë që nuk kisha bërë asnjë vizë në jetën time, për çudi vizatova mollën zemërmirë…
Mësuesi më pyeti, se përse e quaja mollën “zemërmirë”.
Dhe unë iu përgjigja se ashtu ishte vërtet. Ajo nuk më qortonte asnjëherë, çfarëdo që të bëja dhe më mbronte nga çdo e keqe që mund të na vinte, si mua ashtu dhe motrës sime të vockël.
Ajo vinte herë pas here e çuditej me biçakun tim dhe me duart e mija të gjakosura dhe shkonte me vrap në shtëpi të thërriste hallën, që kish ardhur të ndihmonte vëllanë e saj, në ditët e tij më të vështira. Halla vinte buzagaz, më merrte biçakun dhe thoshte se duhej të bëja pushim, se edhe nëna – breshkë po qante për beben e saj dhe çupat e mira, duhet të hanë bukë dhe duhet të flenë.
Edhe pse isha e inatosur shumë, nuk ja prishja hallës time, që të gjithë e quanin “Engjëll i Perëndisë”. Ajo përpiqej të më largonte një orë e më parë nga masakrimi i breshkave.
Po siç dukej dhe mësuesi im i dashur, e kuptoi menjëherë se “ku pikonte çatia ime”.
Kur nxënësit dilnin në pushimin e madh dhe oborri i shkollës gumëzhinte, mësuesi këndonte me Rikun e ndrojtur këngët me vargjet, që ai i mësonte përmendësh me një mundim të jashtëzakonshëm, meqenëse i merrej shumë goja dhe shokët i thërrisnin “gega gagaç”.
Kur e pyeta mësuesin se çdo të thotë fjala “gega”, ai qeshi e m’u përgjigj se gegë ishin shqiptarët nga viset e Fishtës.
Fishtën, Naimin dhe Skënderbeun, i kishim në fotografi.
Pra, ata ishin miqtë tanë që do na mëkonin mirësinë dhe diturinë. Dhe mësues Hekurani në programin e tij të larmishëm jashtëshkollor, u mësoi poezi të tyre të katër klasave edhe mua, që ca i merrja vesh e ca s`i kuptoja, por më ndihmonte kujtesa ime, e recitoja bashkë me të tjerët:

“GJUHA SHQYPE

Porsi kanga e zogut t’verës,
Qi vallzon n’blerim të prillit;
Porsi i ambli flladi i erës,
Qi lmon` gjit` e drandofillit;
Porsi vala e bregut t’detit,
Porsi gjama e rrfes` zhgjetare,
Porsi ushtima e nji tërmetit,
Ngjashtu a’ gjuha e jonë shqyptare.

***
Në gjuhë shqype nanat tona
Qi prej djepit na kanë thanun,
Se asht një Zot, qi do ta dona;
Nj`atë, qi jetën na ka dhanun;
Edhe shqyp na thanë se Zoti
Për shqyptarë Shqypninë e fali,
Se sa t’enden stina e moti,
Do ta gzojn` kta djalë mbas djali”.
………………

Këto vargje të Fishtës, ishin talismanët, që mësuesi na i la në shpirtrat tanë, për të gjithë jetën.
GJUHA dhe ATDHEU! Këto fjalë qëndronin me germa të mëdha, në të dy anët e fotografisë së At Gjergj Fishtës.
“ATDHEUT
Edhe dielli do t’ ket pa,
Se përqark ksaj rrokullije,
Si Shqypnija vend nuk ka !
Nën nji qiell përherë t’ kullueme,
N’ rreze e n’ dritë përshkue unjí,
Bjeshkë e male të blerueme
Si vigaj shtiellen n’ ajrí.
Ke ato bjeshkë e ke ato male
Kroje t’ kjarta e t’ cemta gurra,

***
Atje lejn, po Toskë e Gegë,
Si dy rreze n’ flakë t’ nji dielli:
Si dy rrfe, qi shkojn tue djegë,
Kúr shkrepë reja nalt prej qielli.
Oh! Po, e din i prujtë anmiku,
Se asht rrfé zogu i Shqyptarit,
Rijtun gjakut kah çeliku

***
Dridhet toka e gjimon deti,
Ndezen malet flakë e shkndija,
Ka’ i frigueshëm, si tërmeti,
Atje rrmben ku e thrret Liria…

Mësuesi thoshte: “Mbreti Gjergj Kastrioti, luftoi me shpatë, ndërsa vjershëtorët luftuan me penë”. Me klasat e katërta, mësuesi bëri një pjesë teatrale nga “Lahuta e Malcisë”, me disa personazhe si Marash Uci dhe Uk Mehmeti, që: “anekënd i kish ra detit!”

MIRËSIA
(N.Frashëri)
Mërgohu nga ligësitë
Mirësin’e mba si burrë
Mirësia është një dritë,
Që nuk shuhet kurrë,

Mirësia s’ësht’e shkretë
Është drit’e Perëndisë,
Drit’e Zotit të vërtetë
Është drit’e gjithësisë.”

-Thuaje edhe njëherë me zë, sikurse e kënduam biri im. Ti je një fëmijë i bukur dhe shumë i zgjuar, derisa kur këndon, nuk të merret fare goja. Ne të dy do ta mundim këtë të metë dhe ti do të jesh si të gjithë shokët e tu të klasës.
Flokëverdhi, gati mbetej pa frymë. Edhe unë që e kisha shpirtin gur, u mallëngjeva dhe herën e tretë, këndova bashkë me ta.
– Oh, – tha mësuesi, – Nuk e dija që ti vogëlushe këndoje kaq bukur.
– Mami im këndonte gjithnjë, – i thashë e ia krisa të qarës me të madhe.
-Ti e di që mami po të dëgjon dhe po gëzohet që po këndon përsëri?
-Vërtet?
– Duhet ta dish, – tha mësuesi,- Njerëzit nuk ikin asnjëherë shumë larg nesh. Ata jetojnë së bashku me ne dhe shohin çdo gjë që ne bëjmë këtu.
– Po ne, përse nuk i shohim? – e pyeta, – Mua më ka marrë malli shumë, shumë.
-E di, – tha mësuesi, e ma vuri dorën në zemër, – Mamin e ke këtu sa të jetë jeta, bija ime, të kyçur me çelës. Kish zë të bukur the?
– Po. Ajo edhe kërcente me mua.
– E sheh, sot të ndihmoi të këndosh me ne dhe do të të ndihmojë, që të bëhesh e para e shkollës, megjithëse je më e vogla nga të gjithë.
Pas ca ditësh, mësuesi më mësoi si rastësisht, këtë vjershë:

“ZOGU DHE DJALI
(N.Frashëri)
Një zog të bukur zuri një djalë
Ay po dridhej, dhe i thosh ca fjalë;
Nukë të vjen keq që jam i mitur
Si ti i vogël,e s’jam dhe rritur?
Jam bir i vetëm e mëma më pret,
E kam lënë keq brenda në folet
Dheu me dëborë gjith’u mbulua
Më s’ka dhe gjëkunt po thua!
Vuaj i gjori dit’ edhe natë,
E s’gjej dot as një drudhe të thatë!
………………
Ah! Kjo e keqe këtu më pruri
E gracka jote ra e më zuri!
Më pret im mëmë, si ty jot ëmë
Të mos t’i vete, ç’bëhet prëmë?
Të zesthitë na! Përse na ngini?
Më punët tënë përse s’na lini?
Kam edhe unë shpirt dhe dua të rronj.
Të lëçinj, të breth, të los, të këndoj,
………………
Mua të lirë më bëri zoti,
Përse me bën rop?Nga unë ç’do ti?
Fjalët e zogut djali i dëgjoi
Qau dh’e puthi, pastaj e lëshoi.”

Shkolla nuk qe shumë larg shtëpisë. Halla me motrën time të vogël vinin të më merrnin. Prisnin te gardhi dhe unë vrapoja drejt tyre, çdo ditë, më pak e egërsuar… Siç dukej, “bisha e vogël”, po zbutej.
Kështu, unë e Riku u bëmë shokë. Mësonim dhe këndonim para klasës dhe çdo pushim, merrnim duartrokitje.
Ajo kohë, kur isha aq e vockël, zemërake dhe e paditur, quhej “Koha e Italisë”. Po mësuesi ynë, kishte programin e tij të veçantë jo vetëm me mësimet didaktike individuale, por ai synonte të na nguliste në kokë edhe poetët e mëdhenj të kohës, të na mësonte historinë dhe lavdinë e Shqipërisë së bashku:

“Kruj’o qytet i bekuar!
prite, prite Skënderbenë
Po vjen si pëllumb i shkruar
Të shpëtojë mëmëdhenë;
Shqipëtarë t’i shpëtonjë
Nga xgjedh’e keq’e Turqisë
Edhe ty të të nderonjë
Që je krej’i Shqipërisë.

***

O Shqipërizë! Gëzohu!
Se të erdhi prapë dita,
Lulëzohu, zbukurohu.
Të zbriti nga Zoti drita.
Edhe juve, o të vdekur!
Merrni nga ky gas pjesë
Që shkuatë buzëpjekur,
Nd’atë jetë, paçi ndjesë.

O moj vash’e Shqipërisë
Që më rri duke mejtuar
Pa i zhvish rrobat’e zisë
Arriti dit’e uruar.
Zbardhi fusha, ndriti mali
Nga armët’ e trimërisë,
Hingëllint` e s’mbahej kali
Që sill mbren’e Shqipërisë.”

I mësova një për një të gjitha germat alfabetit dhe historitë e abetareve të para të gjuhës sonë, për të cilën qenkëshin vrarë e helmuar nga keqdashësit e mëmëdheut, shumë mësues trima, që na qenkëshin dëshmorë të atdheut, si Petro Nini Luarasi.
Kështu na e mësonte historinë, mësuesi ynë i shtrenjtë, të cilin e adhuronim të gjithë, të mëdhenj e të vegjël. Ishte një artist i vërtetë, Hekuran Zhiti!
Ai, mbeti i paharruar për ne, që nga ajo kohë aq e largët e Italisë, po që për ne të vegjlit, mbeti koha e: SKËNDERBEUT, FISHTËS dhe NAIM FRASHËRIT.
Mjaftonin këta emra, që i skaliti përjetësisht në shpirtrat tanë të njomë, mjafton që ne i recitonim në kor së bashku me të, apo veç e veç.
I këndonim, që të mos kujtonim fare, fare, se na paskësh qenë edhe një “Kohë e Italisë”, brenda Shqipërisë sonë të vogël.

EPILOG.

… Ditët e Roskovecit mbetën pas. Nuk e pashë më kurrë mësuesin tim, pasi familja ime u kthye në Tiranë. Sa për veten time, mund të them se hoqa dorë një herë e përgjithmonë, nga “lufta me çatitë e breshkave” dhe u bëra një recituese e vërtetë. U mblodhën përsëri çamarrokët e lagjes së Zajmit, po kësaj here, unë luaja rolin e mësueses dhe u mësoja vjershën “Fjalët e qiririt”:

Në mes tuaj kam qëndruar
E jam duke përvëluar,
Që t’u ap pakëz dritë
Natën t’ua bënj ditë…
Pastaj, në krye të rrugicës, ishte hapur dyqani i nebleblive dhe tullumbaceve, që i frynim dhe i lëshonim lart, në qiellin blu kryeqytetas. Motërza ime e vogël ishte rritur pak dhe i kishte qejf si të gjithë vogëlushët, tullumbacet e kuqe.
Oborri i shtëpisë sonë ishte lidhur me një deriçkë me oborrin e Ijes, një grua tiranase, zemërbardhë, shtëpia e së cilës, gumëzhinte nga kalamajtë.
Ija kishte plot gjashtë fëmijë: katër djem e dy goca, këto të fundit, ishin moshataret e mia.
Një kushëri i babait tim, sapo kishte blerë kinemanë “Kosova” e kështu, ne shkuam atje, të shihnim filmin “Zëri në shtrëngatë”.
Ishte hera e parë, që po shkoja në kinema, ndaj isha shumë kurioze dhe e lumtur njëkohësisht, meqenëse babi më mbante lart mbi supe, që të çanim kallaballëkun.
Kushëriri na shpuri në lozhë. Sapo filloi filmi, thirra:
– Babi shiko! Mësues Hekurani qenka në film!
Im atë qeshi me të madhe dhe më tha:
-Vërtet, i ngjaka shumë si të qenë binjakë, po ai është një artist anglez. Lorenc Oliver, e ka emrin.
Mua m`u mblodh një lëmsh në grykë nga malli e nga dashuria, për mësuesin tim të shtrenjtë.
*HOMAZH PER FAMILJEN ZHITI,TRE BREZA TE NDERUAR, MBI ME TE NDERUARIT MEMEDHETARE!