ESSE – Page 529 – Dielli

ME PETRO MARKON…NE TETORIN E CERRIKUT

October 27, 2014 by dgreca

Nga Aleko LIKAJ/
Tetori atë vit nuk ishte ftohur ende. Dielli ngrohte, e asfalti i rrugëve të qytetit nga bitumi i uzinës, vazhdonte që të ngjitej pas shollëve të këpucëve që shkelnin mbi të. Profesor Shuteriqi ngriti këpucën si për të na thënë së konstatimi i tij nuk ishte i vështirë për këtë qytet që perfshihet në zonën me të nxehtë të vendit. Kodrat e rrumbullakosura të Dumres si dhe ato të Shpatit të poshtëm që vinin e rrëzoheshin afër Cërrikut, në lagjen Malasej ku sapo le qytetin për të marrë rrugën e Elbasanit, sipas kryetarit të Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë, ishin shkaku i vetëm që nuk e thyente këtë nxehtësi të padurueshme e tej cfilitëse.
Kamarieria vendosi në tavolinë nga një gotë dhallë të ftohtë. E kishte kërkuar Petrua. Dritero Agolli një karrike më tej heshtëte edhe pse herë pas here vinte buzën në gaz sa herë që shkrimtari nga bregu përmendëte jetën e çobanit në malësitë e Çikës deri në bregdet. Mësuesi im i letërsisë, Hyjniu, që i kishte sjellë këta tre autorë më në zë të asaj kohe, në Cërrik, në “takim me lexuesin”, nuk dukej i qetë në karriken pranë profesor Dhimitër Shuteriqit. Përtej vitrinave të mëdha të lokalit një grup grash nga ato të ndermarjes së fermentimit, nxitonin për tek kinoklubi i qytetit. Konturi i trupave të tyre nga avujt u duk i përçudnuar, të zbehta, si një masë amorfe pa formë që kaluan bri lulishtes së të vetmit lapidar të qytetit i cili kishte fiksuar datën e krijimit të batalionit partizan të zonës gjatë luftës. Me sa dukej do ti kishim aty në sallë. Në çast fillova të vras mendjen se çfarë i lidhte ato me letërsinë. Ishin thjeshtë gra puntorësh, shumica prej tyre pa ndonjë formim të plotë arsimor.
Petro Markua u kollit, pastaj vuri shuplakën e dorës mbi kraharor dhe mbylli qerpikët në çast. Mbase ndjeu dhimbje..
– Cest un cadeau de fume – i tha Shuteriqi që nuk e kishte prekur akoma gotën që i solli kamarieria.
Himarioti tundi kokën e madhe me kaçurela.
– E di, e di. Ka një jetë të tërë që po më mban peng. Ma thonë shpesh edhe doktorët. Por ky i mallkuar është si e dashura e parë që bën ta lesh dhe nuk e haron dot. – nxori një zë të mbytur Petrua.
– I thashë që e ka dhuratë nga duhani – tha kryetari i Lidhjes duke na u drejtuar ne të tjerëve që nuk dinim frëngjisht, ndonëse u kuptua nga përgjigja dhe krahasimi me dashurinë e parë që bëri autori i “Hasta la vistës”
Dritëroi pas kësaj propozoi që të lëviznim se për gjysëm ore duhej që të fillonte edhe takimi në kinema. Dhimitër Shuteriqi e ktheu gotën e dhallës në këmbë. Ne të tjerët lëvizëm karriket dhe Hyjniu nxitoi tek banaku pa pritur që të vinte kamarieria sërish tek ne
Ishim vënë shumë shpejt në udhë. Kaluam pranë postës e lulishtes së qendrës së qytetit nën rrëfimin e këndshëm për historinë e Cerrikut e rrëfyer nga një mjeshtër i rrallë si profesor Dhimitri, i cili e lidhte atë edhe me kujtimet nga fëmijëria e tij, kur kalonte me të atin shumë vite të shkuara për tek disa miq të familjes në Dumre. Kur u kthyem drejt qendrës së lulishtes rrugën na e zuri në një mënyrë të beftë një njeri.
Malo Sherifi qendronte përpara nesh si një bust. Me dy duart të lidhur nga pas e me këmbët paksa të hapura duke e fiksuar të majtën pak më përpara, ngriti fytyrën lart duke e tërhequr mbi supin e djathtë. Piceroi sytë e hirtë e u duk se u mbush me frymë duke e tërhequr përbrenda kraharorin e hollë e të rreshkët që dukej i fshehur pas një këmishe fanellatë gri.
-Pertro, a më njeh? Jam Malo Sherifi nga Gramshi – tha plaku me një zë si bubullimë
Tjetri nuk i u përgjigj. Lëvizi cigaren në buzë sikur donte ta rrotullonte me dhëmbë e pastaj tundi kokën lehtas.
Ne të tjerët kishim qëndruar
– Si jo. Kemi qenë bashkë në burg gjatë luftës. Më ke kërkuar para ca kohësh edhe një deklaratë si njeri i lëvizjes. – i u përgjigj qetësisht bregasi ndërsa mbante tani cigaren në dorë duke mos i a ndarë sytë njeriut që kishte përpara.
Njeriu që na rrinte përballë lëvizi sytë e vegjël gri
– Mirë, mirë… po nuk ma dhe seee…
Plaku u drejtua dhe na hodhi vështrimin ne të tjerëve, sikur të kërkonte arsyen e asaj pse – je. Profesor Shuteriqi vendosi çantën e zezë nën sqetull. Dritëro Agolli ishte kthyer nga lulishtja e qytetit, sikur të mos ishte mes nesh aty. Hyjniu një hap më pas buzëqeshte si i zënë në faj.
– Eh, – bëri dhe u mbush me frymë – nuk të zemërohem dot, Petro. S’ka gjë pse nuk ma dhe atë deklaratë. Edhe pa të mua më njohin mirë këtu në Cërrik. E dinë se ç’kam bërë dhe se si e kam luftuar unë fashizmin. Më nderojnë si veteran. Petro, nuk të mërzitem unë-ë. E di që ke patur shumë punë. Ja me këta shokët e qeverisë, atje në Tiranë. Shkruan libra. I lexojnë edhe fëmijët e mij. Të na rrojë partia dhe shoku Enver. E paçim me malet. Po eja e na dil për një kafe nga shtëpia, bashkë me këta shokët e tu. Të të njof edhe me plakën time që më priti si burrëreshë e sorkadhe mali ato vite.
Dhimitër Shuteriqi kaloi çantën e lëkurës në dorën tjetër. Dritëroi ishte indiferent. Petro Marko hoqi cigaren nga buzët e ngriti dorën tjetër dhe gishtrinjtê i futi brenda kaçurelave gjysëm të thinjura. Donte që të thoshte diçka por u duk se u pendua. E pa drejt e në sy veteranin. Tha:
– Më bëhet qejfi. Si e ke tani gruan?
Shkrimtari u kthye nga Hyjniu sikur donte ti kërkonte që të lëviznim për tek kinemaja ku na prisnin e cila ishte vetëm dhjetë hapa larg nesh.
– Gruaja? Mirë është. U plak tani. Do ti bëhej qejfi të na priste që të gjithëve, kështu siç jemi. Për një kafe e një gotë raki gramshi. Ma zien im vëlla që është merakçi. E ruan për miq të mirë. Ma fsheh se unë atë jallane se le dot. E dua çdo darkë.
– Faleminderit. Nuk kemi kohë tani. – tha Dhimitër Shuteriqi e pa orën sikur donte që ti thonte se ishim vonë.
– Malo, – nxitoi që të thoshte Hyjniu
Tjetri kishte zgjatur një gjysëm hapi përpara dhe i hodhi vështrimin shkrimtarit. Një çast ngriti pak supin e djathtë e donte që të thoshte diçka por që në moment u duk se e haroi.
– Këta shokët kanë organizuar një takim me qytetarë e naftëtarë këtu në kinema. – i u përgjigje Petrua njeriut që kishe qenë në burg me atë gjatë viteve të luftës.
– Mbase një herë tjetër. – foli Hyjniu
– Rri ti se nuk e kam llafin me ty, se gjitonë jemi dhe nuk ma ke parë një herë derën e shtëpisë.- Ngriti zërin Malo Sherifi e u duk se u bë nervoz. Dallova se i dolën cikla pështyme nga goja kur fliste me ish mësuesin tim. – Dua që ti rrespektoj këta njerëz. Më kupton apo jo?
– Do ti ftojmë përsëri xha Malo – u shfajqësuar tjetri. – Ja ku doli edhe drejtori. Nuk mund që ti lemë tani gjithë ata njerës në sallë që të na presin.
Në derë ishte shfaqur Rustem Disha, drejtori i institucionit dhe na buzëqeshte që atje tej. Pranë nesh kaluan dy a tre gra që dukeshin se ishin ende me rroba pune.
– Po u presim. – tha e qeshi në fytyrë pastaj hapi rrugën që të kalonin gratë të cilat u futën brenda në koridorin e madh atë çast përpara portës së shfaqieve të filmave.
Ne lëvizëm pastaj pasi u ndamë me Malo Sherifin duke dëgjuar prej tij se ishte shumë i mërzitur se nuk e kishte rrespektuar Petro Markon dhe shokët e tij të ardhur nga Tirana duke e pritur në shtëpi. Më pas e pashë që u drejtua tek disa moshatarë të tij që luanin domino aty në lulishten e vetëm në qendër të qytetit tonë të vogël e puntor. Por Rustemi na kërkoi ndjesë një minutë më vonë duke na thënë se duhej që të prisnim edhe disa minuta, ndoshta dhjetë e pak më shumë atje lart në zyrën e tij, në pritje që të vinin puntorët e turnit të parë të uzinës së naftës. Ashtu bëmë, ngjitëm shkallët dhe u rehatuam në kolltuqe. Mbetëm përsëri vetëm pasi drejtori zbriti poshtë për tu kujdesur që salla të ishte plot.
– Petro, po çishte ky, që na doli përpara. – pyeti Dritëroi. – Nuk i kishe dhënë as edhe deklaratë? Keni qenë shokë burgu.
Petrua hodhi vështrimin përtej xhamit të dritares së madhe që kishte përpara ku shquheshin konturet e disa pallateve të vjetra tip rus dy katëshe të ngritura që me fillimin e ndërtimeve të uzinës tre kilometër më poshtë.
– Ka një histori ky njeri – tha pastaj shkrimtari dhe ndezi një cigare dhe fijen e shkrepses e hodhi të pa shuar në një mbajtëse të qelqtë mbi syprinën e tavolinës . – E sollën midis nesh në burg. Italianët dyshonin se ishte komunist. Diku nga fshati i tij ushtria po hapte një rrugë strategjike dhe do të lidhte Gramshin me Korçën. Me sa dukej punohej pranë shtëpisë së tij. Duhej që të ishte i sapomartuar dhe punonte për kafshatën e gojës aty. Na tregonte at’here që një ditë afër drekës kishte parë një ushtar që zbriti tek shtëpia e tij. Ndoshta për të pirë ujë se kohë vape do të ishte në atë çast. I sapoburgosuri e kishte parë edhe dy a tre herë të tjera. Mbase e kishte gruan e bukur. Ku i dihej? Por me sa dukej italianit i kishte hypur në kokë. Të rrinj, djemuri, e të ardhur që përtej nga apeninet, por edhe nevojë fiziologjike, edhe pse ishin pushtues. E la punën dhe zbriti fshehurazi në shtëpi. Dyshimi nuk e kishte gabuar. Dhe pa atë skenë që nuk do të kishte qejf që ta shihte asnjë burrë i martuar. E qëlloi me sopatë dhe e la në vend. Pa u larguar ende nga shtëpia, ushtria italiane e zbuloi dhe dorëzoi si vrasës tek ne në burg. Hetuesit kërkonin që të zbulonin grupin komunist pas tij sepse si guerilas e akuzonin. Po mbase kështu u interesonte për ta mbyllur atë vrasje dhe jehonën që shkaktoi ajo në zonë, por edhe për ta justifikuar ushtarin e tyre dhe moralin e pushtuesit. Nuk e pranonte gramshaku. “E vrava Xhuzepen për të mbrojtur nderin tim dhe të familjes sime. Nuk kam të bëj aspak me komunistët dhe nuk më interesojnë ata. – thërriste ai sa herë e hetonin në një qeli pranë nesh.- Mos më ngatëroni mua me punët e tuaja- na thoshte ne sa herë i a përmendnim vrasjen e ushtarit Xhuzepe. Nuk jam si ju. Jam thjeshtë hallexhiu që vrau dikë sepse tentonte që të ç’nderonte gruan forcërisht. Më kuptoni?
Vonë, shumë vonë më kërkon një deklaratë për të marrë shpërblimin e luftës. Kishte shkruar një letër në adresë të Lidhjes së Shkrimtarëve, sepse atë të shtëpisë nuk ma dinte. E lexova disa herë por nuk vendosa. As edhe ti ktheja përgjigje. Thoshte aty se kishte qenë një luftëtar i vendosur gjatë luftës për liri dhe se ushtarin Xhuzepe e kishte vrarë thjeshtë për patriotizëm dhe si kontribut për çlirimin e shqipërisë nga okupatori.
– E paske tregim të plotë këtë Petro. Nuk e di në se e ke shkruajtur – nxitoi të flasë Hyjniu pas atij rrëfimi.
Shkimtari tundi kokën dhe u ngrit nga kolltuku e shkoi që ta fikte cigaren e mbaruar në mbajtësen e qelqtë mbi suprinën e tavolinës e pastaj u kthye qetësisht në kolltukun e tij.
– Nuk i a durova atë kapardisjen – tha Dhimitër Shuteriqi
– Petro, nuk na the në se e mbajtën deri në fund Malo Sherifin me ju komunistët, apo… – pyeti Dritëroi për të bërë humor
– Jo, jo. E hoqën pas dy muaj, në mos gabohem. Nuk ishte si ne. Atë kohë ne po përgatisnim planin e arratisjes. Luftë.
– Çudi, – pyeti Hyjniu – po si e mbajte mënd që nga ajo kohë Malo Sherifin?
– Ah! Veçse për kujtesë mos fol me Petro Markon. Eshtë fenomenal në këtë fushë. Histori e gjallë – tha Dhimitër Shuteriqi që më shumë kishte heshtur në këtë histori. Pastaj si për të ndryshuar temën e bisedës u ngrit në këmbë. – Të shpijmë edhe pak këmbët se poshtë tavolina na pret përsëri.
Rustem Disha nuk e mbajti fjalën. Kishin kaluar afro tridhjetë minuta. Erdh dhe kërkoi falje dhe na ftoi që të zbrisnim poshtë në sallë.
* * *

Atë natë nuk më zuri gjumi fare. Disa orë më parë kishim lënë sallën dhe Petron, Dhimitrin e Dritëroin i përcollëm në buzë të mbrëmjes, kur yjet ende nuk kishin feksur lart në qiell, dhe Cërriku ishte në pritje për tu ftohur nga vapa e mesditës. Erdhi dhe i mori shoferi i lidhjes që ishte kthyer që në mesdite tek disa njerëz të gruas së tij në Elbasan.
Më erdhi ndër mend njohja e takimi i pare me shkrimtarin nga bregdeti tre vite të shkuara tek Kalaja e Ujit të ftohtë në të dalë të qytetit të Vlorës, aty mbi shkëmb ku udha merr e të çon nën bregoret e Jonufrës e të përcjell buzë detit për në qytezën e Orikumit që është ngritur nën këmbët e llogarasë, ku thonë se era flet me perënditë e maleve të vetëtimave që ngrihen e zënë shtat mbi brigjet e jonit duke lënë në buzë të këmbëve të tyre fshatra e njerëz që ngrihen e rriten me gjuhën e zotave.
Ishte një mbasdite gri në fillim pranvere. Petro Markon e gjetëm të vetëm dhe të ulur në një cep të fushëz së vogël të atij shkëmbi që ngrihet disa metro thikë mbi dallgë e që vlonjatët e quajnë thjeshtë kala. Poshtë deti lëpinte gurët dhe zhavorin e imët që shërbente gjatë verës si plazh intim për ndonjë çift të arratisur nga qytetit, larg syve të të tjerëve. Na kishte sjellë rruga aty së bashku me një të afërmin tim që më kishte propozuar ta kalonim atë mbrëmje në Tragjaz tek çurajt ku ishte dhënë një kushurirë e jona njëzet e ca vjet të shkuara. Aty do të na vinte të na merrte një makinë e ndërtimit që do të na çonte deri tek kthesa e fshatit.
– Ky është Petrua – më tha shoqëruesi im. – A e njeh Petro Markon, atë romancierin që ka shkruar edhe një libër për Gjormin? Se edhe ti shkruan vjersha. Hajde bëjmë edhe një dorë muhabet deri sa të vij makina e të na marrë.
Unë qëndrova pa e ditur se çduhej të bëja më tej. Më erdhi zor edhe pse kuptova qe shkrimtari ndoshta e kishte kërkuar këtë moment reflektimi aty mbi det. Mbase mendonte dhe skiconte ndonjë veprër të ardhshme në ato çaste, por edhe mund që të rikujtonte ndonjë mbresë a ngjarje që kishte të bënte me të kaluarën e tij… Doja që ti thoja propozuesit se ishte e tepërt që ti prishnim qetësinë Petro Markos në atë vend, por ai nuk priti më. Tha një “e njoh prej vitesh” dhe u shkëput prej meje. Unë bëra sikur kërkoja diçka nëpër xhepa dhe qëndrova prapa. Kur hodha sytë për atje i pashë që romancieri ishte ngritur në këmbë dhe po përqafoheshin si dy të njohur të vjetër. Pastaj im kushëri ma bëri me dorë që të afrohesha e të mos rrija si një “çupë e turpshme” aq larg.
– Eja dhe mirruni vesh se të letrave jeni që të dy – tha e qeshi që atje tej si pa faj.
Mu duk sikur i gjithë qielli më ra në atë çast mbi kokë. Duhej që të isha bërë si një lulëkuqe vere…
Kishim folur më shumë për romanin “Stina e armëve” ku shumica e ngjarjeve zhvilloheshin në Gjormë, se ato i interesonin më shumë kusheririt tim fjalaman, e shkrimtari na tregoi se cilave ngjarje e njerëz u ishte drejtuar në krijimin e tij. Doli se shkrimtari i njihte edhe babain e një kushëri tjetër të prindërve tanë. Pastaj na tha se po shkruante disa “gjëra të vogla” si dhe po i rrikthehej poezive të dikurshme të botuar më parë në shtypin e kohës.
Pas nesh erdhi e u shfaq një djal i ri flokëverdhë që i kërkoi falje Petros për vonesën që atje tej tek bordura e betontë. Tha që ”ishte qethur tek Dhimua”. Dukej që bregasi e priste prej kohësh.
– Është njeriu im nga konomasit që banon në “Ujin e ftohtë”, pranë kampit të puntorëve – tha shkrimtari dhe i thirri në emër. – Atje po qëndroj ca ditë.
Kur nuk i kishim mbaruar ende përshëndetjet me të sapoardhurin mes nesh, atje lart në rrugë u dëgjua boria e një mjeti. Ishte i yni dhe po na priste për udhë. .

* * *

Por takimi i Cërrikut më kishte mbetur në mëndje për shumë kohë. Madje e kujtoj edhe sot shpesh me një lloj nostalgjie që naftëtarët e qytetarë e mij të mirë e të thjeshtë u treguan vërtetë lexues klasi. Njohës të mirë të letërsisë e arteve në përgjithësi. Këtë e dëshmuan pyetjet dhe interesi i tyre tepër i lartë për të mësuar nga bota e letrave. Oratoria e Petro Markos shkëlqeu në atë salle si askush. Foli pas të tjerëve por fjala e tij ngjiti aq shumë sa që nuk rreshtën pyetjet për të kur u ul në tavolinë mes Dhimitër Shuteriqit dhe Dritëro Agollit. Mbajti ca çaste shënime e në fund u ngrit e tha gjithë humor,
– E po përgatituni ta gdhijmë sonte këtu në Cërrik, e qytetin ta lemë së bashku pa gjumë.
Ne që ishim në sallë qeshëm. Qeshën edhe gratë e duhanit që na kishin kaluar para xhamave të mëdha tek ”Bufe Ylli”, ndërsa pinim për tu freskuar dhallë që e përgatiste Hajredin Tana, një guzhinier i mrekullueshëm por edhe njeri i apasionuar pas teatrit ku shpesh merrte rrole që cërikasit i kujtojnë ende. Më bëri përshtypje që edhe pse kishin kaluar më shumë se dy orë në atë takim me shkrimtarë në kinemanë e qytetit nuk kishin lëvizur nga vendi edhe pse që të gjitha i prisnin detyrimet shtëpiake, burrat që vinin nga puna dhe uzina, fëmijët…
Disa vite më vonë, në një tjetër kohë, pas më shumë se tridhjetepesë vitesh, at’here kur bëja gazetarin e reporterin e terenit në Elbasan, u ndodha me H. B. – në, një ish saldator që punonte në repartin mekanik të uzinës e që shumëkush e njihte në Cërrik si të apasionuar e të çmendur pas librave, edhe pse nuk kishte bërë shumë shkollë at’here. Ai tani bënte pensionistin edhe pse nuk ta jep shumë moshën në fytyrë. Pinim kafen e mbasdites në ”Bufe Artisti” që është edhe qendra e qytetit. Ishte viti i mbrapsht kur kishin shpërthyer depot e armatimit e shumëkush largohej menjëherë sapo kalonte mesdita për tu mbyllur në shtëpi. Si dy cërrikas të vjetër kujtuam gjithçkah nga ajo periudhë, por kryetema ishte dhe mbeti Petro Markua në atë takim.
– E di ti se ç’reng kishte bërë atë ditë ai Rustem Disha, drejtori i kinemasë sonë? Kishte shkuar një ditë më parë tek punishtja e duhanit ku punonin shumica e grave tona dhe kish vënë atje një njoftim. ”Nesër në orën 15.00 në kinemanë e qytetit organizohet një takim me mjekun gjinekolog të Elbasanit, Mexhit Kruja. Lutemi të merrni pjesë e të flisni për problemet tuaj shëndetësore” Kaq u desh pastaj që salla të mbushej dingas sa që erdh një çast ku nuk mund që hidhje as edhe kokrën e mollës aty. Por kur foli Petrua me shokë, mbetën që të gjitha aty edhe pse kishin nxituar për të takuar doktorin.
I tregova se shkrimtarëve atë mbrëmje, por Petros në veçanti, ndërsa po i përcillnim me mësues Hyjniun, u kishte mbetur në mëndje ajo shprehja e tij kur sapo i kish mbyllur përgjigjet shkrimtari që kishte shkruar romanin ”Hasta la Vista”, i cili u kishte pushtuar mëndjen dhe zemrat në atë kohë gjithë shqiptarëve, ”Na kënaqët o njerëz të mirë. Sot na dhatë më shumë shpresë, na e bëtë jetën më të bukur. Ju lutem që të vini mes nesh më shpesh, sepse nuk dimë më çtë bëjmë, shkojmë në punë e bëjmë fëmijë. Kjo është e gjithë jeta jonë”…
I kishte vënë që të gjithë të ardhurit nga kryeqyteti në mendime. Nuk i a kishin marrë saldatorit me të keq. As për propogandë. Po për një lloj zymtie e jete krejtësisht boshe që bëhej atëkohë jo vetëm në qytezat tona periferike. Madje Dhimitër Shuteriqi që ishte edhe kryetari i Lidhjes së Shkrimtarëve e Artistëve të Shqipërisë tha se mund që edhe ta diskutonin në kryesi që të planifikonin në bashkpunim edhe me shtëpitë e kulturës në rrethe e qytete, që çdo muaj të shkonin e të zbrisnin grupe shkrimtarësh nga Tirana por edhe ato të rretheve duke i çuar tek njëri – tjetri. Pastaj tha shprehjen: “Shkrimtarët janë inxhinjerë të shpirtrave njerëzorë” që ishte e një klasiku, portretin e të cilit ne e mbanim kudo, ndonëse atje në vendin e tij trupin e ballsamosur i a kishin zbuar me kohë nga mauzoleu.
– Nuk ndreqim gjë moreeee. Dashi e cjapi kapen nga brinjët. Duhet që të tjerë ta bëjnë e të mendojnë seriozisht për jetën e njerëzve të provincës, por edhe të qyteteve, se dhe në ato nuk është më mire se sa këtu – tha Petro Marko, dhe fiku cigaren e pambaruar mirë me dy gishta duke i a shtypur kokën pa e patur mëndjen aty. Në çast e pashë që u drodh e dorën e hoqi menjëherë. Mbase i dhëmbi e i dogji.

* * *

Duhet që të ketë qenë vitet tetëdhjetë. Mbase nga fillimi apo andej nga mezi. Nuk e kujtoj mirë. Isha tek ime motër në Fier që banonte atje prej vitesh e së bashku me kunatin që më shoqëronte për të më përcjellë, shkuam tek stacioni i trenit që do të më kthente në Elbasan. Mes turmës së njerëzve që prisnin të udhëtonin dallova edhe Petro Markon me të shoqen e tij Safon, që e kisha parë në Shtëpinë Botuese tek redaksia e librit për fëmijë, kur shkoja për librat e mij. Ishte i tjetërsuar, dhe mu duk i lodhur e tepër i plakur këtë herë, por shkëlqimi i syve nuk i ishte venitur në fytyrë. I a pashë në një moment kur u ul e mori një çantë që e kishte lënë tek këmbët e së bashku pastaj me turmën lëvizi nga dera e sapo hapur e stacionit që të nxirte në peron, përballë trenit që po na priste që të gjithë. Isha disa metro larg dhe në sheshin e hapur gjeta rastin që ti afrohem, ndërsa ai e Safua ende nuk kishin vendosur se në ç’vagon do të të hypnin.
– Petro, si je? – e pyeta.
Tjetri qëndroi një çast e më pa drejt e në sy.
– Mos je i Cërrikut ti? Mesuesi?
– Po – i thashë. – Ai i takimit.
Vuri buzën në gaz e pastaj qeshi.Fytyra i u çel e shkëlqeu si nga një dritë..
– Moreee, ai saldatori si është? – pyeti, dhe unë ndjeva se kishte një shqetësim të mbrendshëm shkrimtari.
– Mirë është vazhdon që të lexojë.
– Bën edhe kalamaqër – tha e nënqeshi duke më shkelur syun. Pastaj ktheu kokën në drejtim të Safos që ishte shkëputur disa hapa larg nesh, e që me sa dukej kishte vendosur edhe për vagonin me të cilin do të udhëtonin drejt kryeqytetit.
– Ka qene tek i biri. E ka këtu të burgosur në kampin e Ballshit – më tha im kunat. – Vjen përherë.
Ndërsa zura vend në kabinë e kur treni çante mespërmes fushave të myzeqesë dhe pejsazhet rrendin njëri pas tjetrit në ekranin e madh të dritares, mendova sërish Petron. Nuk mu duk pa kuptim ajo pyetje për saldatorin e Cërrikut.
Shkrimtari, idealisti, revolucionari, publicisti e intelektuali kishte kohë i viktimizuar. I zhgënjyer mendonte ëndërën e humbur të tij. I a kishin vrarë…Por jo atë. Asesi. Kurrë…Petro Marko e sfidoi partinë e idealit të tij.

REXHEP RAMË BALIDEMAJ, MJESHTËR I MADH,MËSUES I POPULLIT, SHQIPTAR SHEMBËLLTAR

October 27, 2014 by dgreca

nga Ramiz LUSHAJ/
1-I riu 18 vjeçar Rexhep Rama (Balidemaj) në vjeshtë ‘38 e kapërceu Adriatikun. Nga Gjimnazi i Shtetit i Shkodrës shkoi në Akademinë Ushtarake në Milano, Itali. Zgjedhja e tij ishte traditë e trollit, e kullës, e botëformimit të tij. Pushkën e kishte për fis si i kelmendas, i plavë-gucias, i martinaj. Sportin e kishte për shpirt. Zgjuarsinë e kishte genetike, natyrale, librore, jetësore, me etje e dritë.
Drejt Perëndimit. Si pro-perëndimor. Kështu shkoi Rexhep Rama qyshse në “Kohën e Zogut”. Me marrë kulturë perëndimore. Me u vesh ushtarak i lartë. E çonin sytë e shpirtit, mendja e zemrës, hapat e rritës së tij. Shpesh ndrronin sistemet, pushtimet, regjimet, po ai nuk ndryshoi në qënien e shpirtin e tij, në familjen e tij, në udhën e tij.
Rexhep Rama ishte e mbetet shqiptar pro-perëndimor, si fisi i tij kelmendas. Nji fis i madh, me emblemë si principata e Kastriotëve të Skënderbeut, fis me kontat e vet, fis me aleanca me Papatin e Romës e Perandorinë Austriake në Kryengritjen Kundërosmane (1689) të prirë nga ipeshkv Pjetër Bogdani, etj. Nji fis me qytetërimin e vet të lartë në ngulimet etnike nga bregdeti në Alpe, me historinë e vet lavdimadhe në shekuj.
Rexhep Rama është rrënja-degë selcian, i një prej katër vllaznive të mëdha të fisit historik të Kelmendit. Është trojenik i Kelmendit të Rrafshit (i ulët, fushor) në luginat e Gucisë, Plavës, Gërbajës…Është i fshatit Martinaj. Pema gjeanologjike i shkon deri në 26 breza shqiptar etnik, deri në shek. XII, tek të parët e fisit të tij që Enciklopedia Gjermane (1854) i cilëson si një “nga fiset e vjetra ilire”. Gjithnji në gjak, në mendime e ecje, i ka gjallnue e shembullue fisi i vet kelmendas. Dhe tek emrat. Gruaja e tij, Mamica, nji zonjë grua, e mbante si të dytë emnin Vera. Njisoj si të nanës së Kelmendit (Kelmecia) – të parit të fisit Kelmend, e cila kishte dy emna: Vera e Shota (Shih: “Nokshiqi i Historisë”. Monografi. Forumi Shqiptar i Kulturës, Edukimit e Shkencës. Tiranë, 2013, f. 35)
Rexhep Rama i ka trojet e moçme në fshatin etnik shqiptar Martinaj. Skej liqenit e qytetit të Plavës. Krejt afër qytetit të Gucisë, në juridiksionin administrativ të saj. Martinajt janë bash ndërmjet tyne. Gjeografikisht. Etnikisht. Historikisht. Si privilegj i Zotit, si pjesë e shtyllës vertebrore, si pjesë e palcës së tyre etno-historike. Këto dy qytete ilire i pat’ ringrit edhe vet perandori romak me origjinë ilire, Konstandini i Madh. Deri në kohën e copëtimit etnik me të padrejtit kufinj gjeo-politik të 1913-tës, Gucia – thirrej ndryshe dhe “Qytet i Kelmendit”, që n’ato kohna të LSHP kishte mbi 400 shtëpi, mbi 11 mijë banorë, mbi 50 dyqane edhe për qeleshe (plisa), për argjendari, etj.
Jo rrallë, disa mëkatar’, me shtysa nga klucje klanpolitike ose padija etno-kulturore, jargin mbrapshti me verbëri kombëtare tue i quajt Martinajt e vendorigjinës së Rexhep Ramës e çikës së tij Liri Berisha – ish Zonja e Parë e Shqipërisë (1992-’97) si një “vend sllav”, “popull sllav” e pavërtetësi të tilla poshtalake. Kjo po më ban me u ndal pak si zgatshëm në do fakte ma të fundit, të shek. XXI, të dekadës së dytë të tij:
Së parit, sotpërsot, Martinajt, si fshat i madh shqiptar, janë në bashkësi lokale administrative me Gucinë, kit’ komunë krejt të re (157 km2), e cila – pas Ulqinit e Tuzit, vjen e treta për nga popullsia shqiptare në shtetin e vogël të Malit të Zi. Së dyti, vet Martinajt janë një nga pesë fshatrat nën Malin e Zi me popullsi mbi 500 banorë shqiptarë. Së treti, Martinajt janë fshati i dytë ma i madh për nga territori e popullsia etnike shqiptare në krejt Alpet Shqiptare nën Malin e Zi. Sipas rregjistrimit shtetëror malazez të vitit 2011 Martinajt kanë 172 shtëpi e 532 banorë (nga të cilët 501 janë shqiptarë etnik), kurse Vuthajt e Gucisë kanë 644 shqiptarë, Dakajt e komunës Rrozhajë 362 shqiptarë. Të gjithë fshatrat e tjerë në Malin e Zi me mbi 90 për qind të popullsisë shqiptare, përndryshe 49 të tillë, të mëdhenj e ma së shumti të vegjël, krejt të vegjël, janë në Ultinën Bregdetare, si në Ulqin e Tuz, në Tivar e Podgoricë.
Martinajt, edhe në këto tre vitet e fundit të këtij shekulli euro-atlantik janë tue u përballë me shovinizmin shtetëror malazez të Podgoricës e Çetinës, pasi ia kanë zgrap shkallimisht para njëzet vitesh një pjesë të madhe të bjeshkëve të saj tue ia kalue padrejtësisht komunës fqinjë të Andrijavicës. Tjetër. Iu kanë ndërtue në Kodër Jerina – në vendbanimin e princeshës së hershme ilire Jerina, një deponi antiekologjike, jetë e tokë helmuese, qëllim shpopulluese për banorët e atyhit, ku vendgrumbullohen çartanisht mbeturina të keqsjelluna nga komunat përrreth deri dhe nga Berana largavijë. Ce tre vite Mitropoliti i Kishës Ortodokse Serbe për Malin e Zi e Bregdetin, peshkopi ultranacionalist i Çetinës, Amfilohije Radoviq, vjen shpesh në Martinaj me suitën e tij me veladon të zi dhe toga me policë e ushtarë me shkopinj, armë e pranga, sepse po don shtrengueshëm me e ngrit aty një kishë ortodokse sllave ku nuk ka astenji banorë të vetëm të besimit ortodoks, don me e vnue kapicën e zezë malazeze mbi varret e shqiptarëve të vrarë përgjakshëm nga sllavët ardhacakë, etj.
Martinajt, martinasit e atyshëm, ende po burgosen e dënohen nga shteti malazez vetëm pse i kërkojnë aktivisht të drejtat e tyne kushtetuese, euro-atlantike; ende po privohen nga punësimet, shërbimet komunare, etj.; ende po luftojnë, sakrifikojnë e sfidojnë si heronj të gjallë për me jetue e vdek si shqiptar etnik, me gjuhë, virtyte, tradita e kulturë shqiptare, me pasardhës shqiptar.
Një poete 20 vjeçare, Fortuna Balidemaj (Mehaj) lind e rrit në Martinajt e historisë, tek vëllimi i saj poetik “Dritë në zemër” (Klubi i Shkrimtarëve. Pejë, 2012, f. 99) me frymë të lart kombëtare i guf vargu epik: “Luftoj me djallët / Me bajlozin e zi / Ta mundi këngën e qyqeve /…“Këtej janë varret e stërgjyshëve”/ dhe i jep shqiptarisht, si apel e sfidë, amanetet e trollit, që “do t’i shkruaj në Flamurin Kuq e Zi”.
2.Rexhep Rama, djalë i ri mbi 23 vjeçar shtatlart e mendjekthjellt, pasi kreu studimet e larta në Akademinë Ushtarake në Milano i thanë të qëndronte aty si pedagog. Iu duhej për mendjen, virtytet e vlerat e tij. Nuk e pranoi ofertën e rrallë. I faleminderoi ata. U rikthye në Shqipëri, në Shkodër – kryeqytetin vilajet e sanxhak të Veriut Shqiptar që deri në shek. XIX i përfshinte dhe Plavë-Gucinë e Martinajt e tij.
Ishte viti ’42. Luftë ishte. Në Itali e pat’ nxanë Lufta ’39 e pushtimit fashist të Shqipërisë. Dhe Lufta e Dytë Botërore e gjeti atje. Rexhep Rama ishte kundër kufijve antishqiptar të viteve 1878, 1913, 1919. Nuk donte të ishin të ndamun ndërveti as Valbona e Limi. As Gucia e Plava me Vermoshin, Pejën, Sanxhakun (Tregu i Ri). As Shkodra me Shkupin e Mitrovicën. As Çamëria me Kosovën. E donte Shqipërinë në kufijtë e vet të vërtetë, trojenik, të kahmotshëm. Në monografinë memorie e memorial “Profesor Rexhep Ramaj model i intelektualit të përsosur 1920-2006” (Grand Prind. Tiranë, 2009), shkrue nga dy miq të tij prej të vërteti, nga prof. dr. Qemal Shalsi e akademik Gudar Beqiraj – asokohe kryetar i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë, gjejmë lexueshëm një tjetër dimension të kulmtë të këtij oficeri akademist: “Në vitin 1942, kthehet në Shkodër dhe menjëherë udhëton drejt Kosovës ku dha ndihmesën e tij për çlirimin e Kosovës deri në 1944, kur u kthye në Tiranë” (f. 15).
Me kit’ akt të lart’, Rexhep Rama (Balidemaj), ky luftëtar i lirisë, i përnget palcë e kockë trollit e genit të vet. I mendjes në strategjinë ushtarake. I pushkës në Luftën Partizane. Pushka tek një mendje e ditun bahet edhe ma e fort në hise, krismë, drejtësi, lavdi. Ai shkoi kryeudhë në luftë për kombëtarizëm, për liri e pavarësi; për Martinajt e origjinës dhe Shkodrën e rritës së tij, për Guci-Plavë e Kombin e tij. E përditshmja amerikane “The Sun” e 28 korrikut 1907 artikullon: “Nga të gjitha fiset shqiptare, Guciajt konsiderohen se janë më krenarët dhe më luftarakët. Malësorët e Plavës e të Gucisë, mbahen si më të pashmit e më besnikët mes tyre për çdo premtim që bëjnë…”.
Mjeshtri i Madh e Mësuesi i Popullit, Rexhep Rama, ndje’ krenari deri në amshimin e breznitë e veta për Martinajt e Plavë-Gucinë, kit’ trevë të rritur dhe të mbetur në luftë…Kjo krahinë, shpesh herë, në Antikitetin Ilir, nën pushtimin Romak e atë Otoman, ishte “Provincë e Pavarur”. Autoktone. Autonome. Në vite lufte të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit (LSHP) thirrej “Arbnia e Vogël”. Kësokohe, në Luftën e Nokshiqit – e njoftun dhe si Lufta e Luginës së Epërme të Limit (4 dhjetor 1879-11 janar 1880) u ngrit për herë të parë në një betejë frontale Flamuri Kombëtar Shqiptar i Skënderbeut. Kjo Luftë e Madhe u udhëhoq nga Ali Beg (Pashë) Gucia e Haxhi Zekë Byberi me LSHP kundër vendimeve të Shtatë Fuqive të Mëdha (Anglia, Austro-Hungaria, Franca, Gjermania, Italia, Rusia, në bashkari me Perandorinë Otomane), të cilat në Kongresin e Berlinit (1878) kërkuan dorëzimin e territorit etnik shqiptar të kazasë së Gucisë (Plavë-Guci) për Principatën shovene të Malit të Zi të Krajl Nikolla I. Në kit’ luftë me përmasa ndërkombëtare, pas mundjes shkalafitëse të ushtrisë malazeze, mbetën aty, në fushëbetejë, dhe katër flamuj të Rusisë. Historia po dëshmo: kjo luftë e jashtëzakonshme ishte Parathanie e Shpalljes së Pavarësisë Shqiptare më 1912 në Vlorën e Flamurit e të Ismail Qemalit. “Nju York Daily Tribune”, gazetë amerikane e 20 prill 1903, dokumenton:“Erdhi momenti kur banorët e Plavës e Gucisë do të shkruanin historinë. Ishte periudha pas vendimeve të Kongresit të Berlinit më 1878. Vendimet e tij u pritën me indinjatë nga popullsia dhe liderët shqiptarë, të cilët të organizuar në Lidhjen e Prizrenit, arritën t´u bënin ballë me sukses përplasjeve të shpeshta e të pabarabarta me ushtrinë malazeze, duke bërë që praktikisht në vitet 1878-1912, të gëzonin de facto statusin e një republike të pavarur vetëqeverisëse, duke mos lejuar madje as guvernatorët osmanë të ushtronin funksionet e tyre administrative dhe duke sfiduar nga ana tjetër hapur edhe vendimet e Fuqive të Mëdha. Pas Konferencës së Londrës më 1913, këto rajone përfundimisht shkuan në aneksim të Principatës të Malit të Zi”.
Plavë-Gucia, sëbashku me 70 kullat e Martinajve (selcianët Balidemaj, vukeljanët kelmandas në tri vllazni: Hasangjekaj – dera e Bajraktarit, Prelvukaj e Lecaj) treguan qëndresë të jashtëzakonshme kundër ofensivës ushtarake-luftarake të Mbretërisë së Malit të Zi. Pati sakrifica të pashembullta. Nga tetori 1912 i pushtimit barbar e deri tek nëntori 1913 i aneksimit territorial të Plavë-Gucisë pati një masakër tragjike të përgjakshme, e (pa)njoftun në histori si “Masakra e Previsë”, ku siç përjeton kanga e popullit: “ Shtatëqind vetë janë pushkatue / Asnjë gjallë nuk ka pshtue…”. Kjo është një nga masakrat ma të mëdha në historinë e globit prej se nga koha e Krishtit e Muhametit. Një masakër e kryer nga vet Mbretnia e Malit të Zi të Krajl Nikollës së Parë, nga ky shtet i vogël artificial ballkanik e “protektoriat” disashekullor i Rusisë së Madhe. Gjykata Ndërkombëtare e Drejtësisë në Hagë duhet ta shqyrtoj kit’ masakër të jashtëzakonshme kundërshqiptare, pasi i përmban pesë elementë të dënueshëm botnisht: Genocid. Terror. Krime kundër Njerëzimit. Krime Lufte. Spastrim Etnik. Atë ditë kur bota e sotme planetare do të mësoj plotërisht e shkencërisht rreth kësaj masakre të madhe do të shohim se shqiptarët e Plavë-Gucisë e të Martinajve do të jenë në krye të listës botërore si ndër ma të diskriminuarit në glob nga fqinjët e vet ballkanik slave ardhacak, nga shteti i Malit të Zi multietnik.
Trepça, vendbanim nga ma të vjetrit në krahinën e Plavë-Gucisë, që e cek dhe albanologu Franc Nopça (“Nga Shala në Kelmend. Përkthim. Sarajevë. 1910), aty, kah shek. XVIII, e mori emnin tjetër popullor e zyrtar: Martinaj, në nderim e përkujtim të një kryetrimi selcian. I njoftun si Martini i sakrificave e i sfidave. Ai u vra në pabesi, tradhtisht, fill pas pjesmarrjes aktive në Kryengritjen Antiosmane të Kelmendasve në aleancë me Austriakët (1689). Ky Martini ishte i pari i vllaznisë selciane Balidemaj të Rexhep Ramës.
Bali Dema i Martinajve u shqua si udhëheqës i suksesshëm i kryengritjeve kundër Tanzimatit. Historiani Rexhep Dedushaj pohon se “mu për këtë Ali Beg Gucia e zgjodhi për zavendës të vetin gjatë luftërave për mbrojtjen e Plavës me Guci në vitet 1879-1880”, i cili “shkëlqeu sidomos në betejat që u zhvilluan në Gërçar, Martinaj dhe Vizitor, duke e mbrojt Gucinë nga hordhitë e Teodor Milanit, në ato ditë të ftohta dimri” (R. Dedushaj “100 vjet luftë”. Neë York. 1999, f. 40). Ai ishte një kryeluftëtar legjendar që u kthye në legjendë. Ai mbeti mbiemër i një vllaznie të madhe e të fortë selciane, mbiemri ma i hershëm i Rexhep Ramës.
Në luftë për mbrojtjen e trojeve të veta etnike, krahas mashkujve, u shquan edhe femnat martinase. Gazeta amerikane “Nju Jork Times” e 21 majit 1911 dhe gazeta franceze “Le Petit Journal” e 28 maj 1911 e cilësojnë luftëtaren prijtare Jerina, çikën e bajraktarit të Martinajve, si “Zhan D’Arka Shqiptare”. Një krahasim tejet madhor, pasi Zhan D’Ark (1412-1431) është Heroina Kombëtare e Francës, e cila në vitin 1909 u “Lumturua” dhe më 1920 u shpall “Shenjtore e Krishtërimit”.
Hakmarrja shovene bio-politike e mbretërisë malazeze goditi prapë, pabesisht e egërsisht, në derën e madhe të Bali Demës, në Balidemaj. Vasoviqët e ardhun nga Andrijavica ia vranë atij dy nipa trima: Bajram Haxhi Balidemaj dhe Arif Avdyl Balidemaj në Masakrën genocidiale të Previsë, sëbashku me disa martirë martinas si Buti Kasem Çukaj, Hysen Delia, Nezir Cufi, Zekë Haxhia, Salih Kasem Çukaj e të tjerë. Kësokohe u dogjën 11 shtëpi në Martinaj nga kapiteni Vuksan Dragoviq, antar i Gjykatës Ushtarake në të pushtuaren kapiteni Plavë-Guci. Në v. 1943 vritet në Cecun afër Previsë luftëtari martinas, Demë Reku i Balidemajve, nga dora e çetnikëve të Gjorgje Llashiqit.
Djemtë e Martinajve u bënë digë e pathyeshme në mbrojtje të krahinës të Gucisë e Plavës që nga Majat e Vizitorit e deri në Vermosh, prandaj sllavët i sulmuan përflakshëm e përgjakshëm ata. Historiani Rexhep Dedushaj dëshmon: “Pas masakrave të shkijeve në mars të vitit 1919, Martinajt shpërngulen në Shkodër. Një pjesë kthehet më vonë e të tjerët Zogu i vendos në Gurëz, ku janë edhe sot me mbiemrin Martini” (Shih: R. Dedushaj: “Krahina e Plavë-Gucisë nëpër Shekuj”. Neë York, 1993).
Dhe së fundit edhe dy fakte që flasin madhërishëm për trollin genetik të Rexhep Ramë Balidemajt: Një gazetë amerikane “Nju York Daily Tribune” (20 prill 1903) nga përtej Atlantikut i ban të ditur botës: “Guciajt janë trima e të pathyeshëm: Nëse s´i përmend ata, s´ke thënë asgjë për Shqipërinë”. Fisha ynë i madh tek kryevepra e tij “Lahuta e Malcies”(Zarë, 1925) hyjnon: “M’u ndër vise të Gucis / Ora e bardhë e Shqyptaris! /.
3-Rexhep Rama pati nderin me e krye Akademinë Ushtarake në Milano dhe pati fatin me krye edhe “Akademinë e Luftës” në Kosovë. Rast i rrallë për një ushtarak të lartë. Pra, si të thuash, i kishte dy akademi të plota, si vazhdim e lartësim i njana tjetres. Ai kthehet më 1945 në Tiranë. Djaloshin 25 vjeçar nga Martinajt e Gucisë e qytetar i Shkodrës e çuan në qytetin bregdetar të Vlorës, në Divizionin Ushtarak të atyhit. Ali Ohri i shtresës së aristokratike kombëtare shqiptare të Pavarësisë nga Sanxhaku i Ohrit, oficer i lartë i Gardës së Mbretit Zog e bashkëluftëtar i Abaz Kupit, themelues i kalorësisë moderne shqiptare, i përndjekur e i mbijetuar i rregjimit komunist, “Chamberlan” prej v. 2003 e mbasandejna ministër i Oborrit Mbretnor të Mbretit Leka Zogu I derisa ndrroi jetë (2010), ishte moshatar, shok e koleg me Rexhep Ramën qyshse në Akademinë Ushtarake në Milano. Ai, në monografinë “Profesor Rexhep Ramaj…”(f. 15-16) i skalit kujtimet e tij: “Rexhepi kishte dëshirë të mësonte shumë dhe gjithçka. Gjithnjë lexonte dhe studionte. Kur e takoja ishte ose duke lexuar ose duke shkruajtur. Dëshira për studim nuk i mungoi kurrë. Kjo punë iu ba zakon…Rexhepi në shkollë (Itali) ia zbardhte faqen jo vetëm vetes, po edhe shokëve të tij. Ai dallonte mbi të tjerët”.
Në hyrje të Akademisë të Sporteve (ish IKFS) ballon emni i një prej pedagogëve të saj, Rexhep Rama. Ai i kreu studimet në IKFS. Ishte i dyti universitet i tij. Arriti të jetë ndër pedagogët e tij shembëlltar prej atëherit e dekteri më sot. Jepte boks e mundje, po dhe ngritje peshe e skermë. Emni po i jeton në breza studentësh, në memorien e kohës. Një nga ish-studentët e tij (1962-’63) e koleg i tij në KKFS në Tiranë, prof. dr. Ilia Gaxho ujëvaro e kulmon me vlerësimet tij: “Profesor Rexhep Ramaj është figura më poliedrike që ka nxjerrë sporti shqiptar…Nuk u mposht asnjëherë atje ku punoi. Ishte me karakter të fortë, humanist dhe profesionist i përsosur. Me autoritetin, horizontin dhe ndershmërinë e tij kishte marrëdhënie shumë të mira me njerëzit, të cilët e donin shumë. Për erudicionin dhe gjuhët e huaja që fliste, edhe të huajt flisnin me respekt…”(Libri “Profesor Rexhep Ramaj…”. f. 77-78). Prof. dr. Guido Subashi shprehet
për pedagogun e kolegun e tij (1960-’70) Rexhep Rama me një vlerësim tejet të lartë: “Me sjelljen e tij të ëmbël, të ngrohtë, miqësore e dashamirëse prof. Rexhepi na impononte autoritetin e tij me respekt të vetëdijshëm e të sinqertë. Mësimet me të, i prisnim me shumë dëshirë dhe endje, nuk komunikonte me ton të ashpër, përkundrazi të butë, por kërkues. Urdhrat dhe komandat i jepte me gjeste shprehëse dhe me pamjet engjëllore drejt nesh…”(Po aty. f. 78).
Mësuesi i Popullit, Rexhep Ramaj, në moshë rreth të pesëdhjetave e kreu universitetin e tretë për juridik. Njohja e ligjit të jep forcë, të hap udhë, mbi të gjitha është kulturë jetësore e profesionale. Ai, kështu, u ba me tri shkolla të nelta.

Në vetëdijen e objektivat e tij ai donte me i dhanë sportit, shkollës e kohës shqiptare, po dhe me mujt me i qëndrue mirë në kambë e në ecje sistemit komunist në dekada. Gjithë jeta iu ba shkollë dhe shkolla në ma të shumten kohë iu ba vet jeta e tij. Nxanës në gjimnazin e Shkodrës. Student në Akademinë Ushtarake në Milano. Mësues në shkollën ushtarake “Skënderbej” në Tiranë. Pedagog në Universitetin e Sporteve (IKFS). Mësues në shkollën Ekonomike në Tiranë.

Zakonisht sportistët e mirë i ikin politikës së keqe, po nganjëherë politika me disa të këqija të saj i ndjek nga pas sportistët e mirë, veçmas në diktaturat e randa e ato të gjata. Rexhep Ramajt duket se i kanë ndodh’ te dyja. Mjafton me i kqyr lëvizjet e tij në detyra e funksione të ndryshme shtetërore si në ushtri, sporte, arsim dhe kushdo bindet për nji të tillë realitet në disa epoka historike të kombit. Edhe kur politika u mor me të ai nuk u mor me politikën. Ai e njifte kohën dhe vetëveten.

Dr. Muhamet Malo, Mjeshtër i Merituar i Sportit, filantrop e humanist i madh, pronari i suksesshëm i Euro-Lloto, TeleSport, teleferikut Dajti Expres e aksioner tek Credins Bank, president i Federatës Shqiptare të Mundjes, i dekoruar nga AFCES me Çmimin “Pjetër Bogdani”, mbi të gjitha njeri nobel – i mirë e me të mira, tek monografia “Profesor Rexhep Ramaj…”(f. 55) flet me shpirt për kit’ njeri të rrallë të sporteve shqiptare: “ai kishte një energji të atillë, sa që kur e shihnim, duhej të fluturonim që të ishim baraz me të. Them se të tillë shqiptarë është keq që i mungojnë këtij vendi”.

4.
Rexhep Rama, i Balidemaj, duket se u lind në Shkodren e historisë e të qytetnisë vetëm për Sportin Shqiptar. Zoti e genetika e tij i dhanë atij gjithçka duhej për t’u marrë me sporte dhe ai fitoi e dha gjithçka mundi për sportin në kohën e vet e për brezat. Ai u rrit me sportin dhe sportet e rritën atë. I ka C.V., i ka lartësi, i ka mbiemnin e tij. Ai dhe Sporti nuk ishin dy, po nji e vetëm nji. Askush nuk mundi me i nda ndërveti: as vështirësitë gjithfarësh, të shumta, të shpeshta; as politika ma e acartë; as mosha e parë apo e tretë. Kurrkush. Kurrnjiherë. Dje, sot e nesër, disa sporte ecin me emnin e tij, si themeli e naltime, në hapa ecjeje e në kuota arritjesh. Gazetari e veprimtari Agron Sejamini, mjeshtër i grafikës digjitale shqiptare e i shkruarjes pastër të dhjetra portreteve në gazeta e libra, i ka thanë do fjalë plot meritë për meritat e Rexhep Ramajt: “Zoti e ka sjellë në jetë për të bërë sportin… Dhe ai këtë mision e besim e justifikoi. Ishte fat për Shqipërinë që në atë periudhë rilindjeje, kishte në gjirin e saj, Rexhep Ramajn. Një njeri i shkolluar dhe i përgatitur që do ishte luks mbase edhe për shtetet e zhvilluara perëndimore. Mbaruar Akademinë Ushtarake në Milano, i pajisur me njohuri të gjera dhe informacion shkencor për zhvillimin e sportit, zotërues i katër gjuhëve të huaja dhe mbi të gjitha një atdhetar i përkushtuar për të ecur sa më përpara kombi”. (A. Sejamini “Rexhep Ramaj – një nga majat e sportit shqiptar” (RD. 25 shtator 2008, f. 14-15).

Rexhep Ramaj, i nderuari me “Urdhër Olimpik”, fjalaflet në kujtimet e tij: “Veprimtarinë sportive e kam fillue që në moshë të re. Veçanarisht si konviktor në gjimnazin e shtetit në Shkodër. Atëherë jam aktivizuar në atletikë, gjimnastikë, basketboll dhe në not. Në periudhat e pushimeve verore me grupe shokësh kam bamun skautizëm, turizëm e alpinizëm më shumë në bjeshkët dhe Alpet e Veriut…Në not kam marrë pjesë në stafeta dhe në notimet e gjata të kalimit të liqenit të Shkodrës. Basketbollin e kishim me shumë pasion, në fillim jam aktivizue me skuadrën e klasës pastaj në atë të shkollës që ishte njëkohësisht edhe e qytetit të Shkodrës…”(Vepra “Profesor Rexhep Ramaj…” f. 12). Ishte e këtillë vet koha e Zogut që rriti talente të mëdha të sportit shqiptar, pasi në Ministrinë e Arsimit, ministri Mirash Ivanaj, kishte krijue një sektor të veçantë për sportet me drejtues prof. Luigj Shalën dhe pati hapa e fryte deri ndërkombëtare. Ishte dhe Shkodra vend me mundësi e hapësira për sportet. Në vitet 1934-’36 në gjimnazin e Shkodrës u ndërtue një kompleks sportiv që i kishte dhe tre fusha basketbolli, ndërkohë që në Tiranën kryeqytet ishte një e vetme tek Shallvaret. Ishte dhe vet Rexhep Rama, pasionant, kontributor, aktiv, cilësor, i cili në pranverën ’36, mori pjesë e fitoi në gara e kampionate. Sportet i ushtroi edhe kur ishte në Akademinë Ushtarake në Milano.

Rexhep Rama ishte shumësportësh e shumëvlerash.
Ai mori pjesë e zuri vende nderi në garat e atletikës (Tiranë, pranverë, 1945), në garat e para kombëtare të qitjes (Tiranë, 1946) etj. Në skermë u shpall kampion kombëtar, etj.

Më 1947, tashma i rikthyer nga Vlora në Tiranë me detyrën e pedagogut në shkollën “Skënderbej”, iu mirëbesua të ishte përgjegjës teknik në organizimin nga Garnizioni i Tiranës i të parit Manifestim Gjimnastikor. Deri kah Dekada ’50 u mor’ me ekipe sportive ushtarake në sportet basketboll, volejboll, etj. Në v. ‘46 dha kontribut themeltar për ngritjen e klubit sportiv “Partizani”, etj.
Rexhep Rama, më 1947, sëbashku me Sotir Polenën, Ali Kastratin, Luigj Shalën, Myftar Markun, organizuan kampionatin e parë kombëtar të boksit.
Më 1947, krahas “punës të rrogës” iu caktue edhe detyra tjetër: ngritjen e ekipit të basketbollit për femna, ekipin e Tiranës, që e kreu suksesshëm tue pas përkrah edhe mjeshtrin Adem Karapici. Me kit’ ekip ia mbrrini me fitue pesë kampionate basketbolli për femna (1947-1952). Trajneri Rexhep Rama kishte konceptin e vlerësimin e tij për basketbollin si “sport emocionant, tërheqës, luftarak e spektakolar”.
Prof. Rexhep Rama, sëbashku me Luigj Shalën, janë themeluesit e peshëngritjes shqiptare që më 1949 dhe, sipas Ilir Krajës, sekretar i përgjithshëm i FSHP (2009), e vendosën kit’ sport “në shina të forta, me arritje dhe rezultate të larta, bazuar në traditat dhe karakterin e fortë të shqiptarëve”.
Ai ishte trajner dhe seleksionist i ekipeve kombëtare shqiptare të basketbollit për meshkuj e femna në Ballkaniadat e viteve ’46, ’47 e ’48, që u zhvilluan në Tiranë, Sofje, Bukuresht.
Në v. 1947 në Rumani iu dha Rexhep Ramës titulli “Gjyqtar Ndërkombëtar”. Ishte i pari gjyqtar shqiptar i FIBA-s. Përndryshe: vetëm pas dy dekadash, Federata Botërore e Basketbollit do ta jepte një titull të tillë, të dytë, për një tjetër gjyqtar shqiptar.
Mbi tre vite ishte pedagog në shkollën ushtarake në Tiranë dhe ngriti aty në bashkari disa ekipe sportive me terrenet përkatëse: të basketbollit, skermës, qitjes… Gjithashtu, kreu disa kualifikime ndërkombëtare për sportin si trajner e si gjyqtar. Ai ngado që ikte linte pas emnin e mirë dhe ngado që shkonte sillte shpresën e madhe për sportet…
Rexhep Rama, si rrallkush, kishte sy e dorë në përzgjedhjen e elementëve të rinj që në vite ktheheshin në emblema të sportit shqiptar. Kur shërbente ushtarak në Vlorë e pikasi dhe e përgaditi deri për portier të kombëtares shqiptare të riun italian Giacomino Poseli, i mbetur aty pas luftës së fundit. Në Ballkaniadën e Futbollit (7-13 dhjetor 1946) Shqipëria u shpall kampione e Ballkanit, ku për fitoren ishte faktor i kyçtë dhe ky portier i përzgjedhur nga Rexhep Rama. Ky ishte i pari dhe i fundit portier i huaj deri në kapërcyell të shek. XXI. Gjithato personalitete të sportit shqiptar si mjeshtrit e merituar të sportit Petrit Murzaku, Skënder Plasari…, gjyqtari i FIBA Virgjil Karaj, etj. ia dedikojnë shpirtnisht e botnisht, tërësisht a pjesërisht, udhën e arritjet e tyre sportive. Rexhep Rama “i dha dorë” ish skënderbegasit Petrit Murzaku në marrjen me sportet basketboll, futboll, volejboll e boks saqë në San Peterburg (BRSS-Rusi) ia akorduan medaljen e artë “Trud” dhe e quajtën “kombinat sportiv”. Ai e cilëson atë jo vetëm trajnerin e parë, po edhe “trajnerin e jetës” dhe shton në vlerësimin e tij: “Është një pedagog dhe mjeshtër i madh. I pa lodhur, modest, serioz në çdo punë, model, i dashur, tejet komunikues, bashkëshort, prind dhe gjysh shembullor” (Vepra “Profesor Rexhep Ramaj…”f. 23). Gjyqtari ndërkombëtar V. Karaj, sportist e jurist, e krahasimon Rexhep Ramajn si “kolos” e “senator” të sportit shqiptar, i cili “iu impononte respekt, kishte një objektivitet absolut në gjykim” dhe “mbi të gjitha ai nuk merrte përsipër të zgjidhte një gjë që nuk e kishte zgjidhur më parë në mendjen e tij”(Po aty, f. 43)
Të gjitha këto arritje i pati vetëm në pesë vite të pasluftës, në ato vite të vështira të rindertimit të Shqipërisë së pasluftës kur Rexhep Rama veprimtaronte në Tiranë e në Vlorë për (ri)ngritjen e sporteve dhe arritje të larta sportive në veprimtari (ndër)kombëtare. Dekada ’50 e gjen në detyrën e inspektorit në Komitetin e Fizkulturës të Tiranës e tevona si nevojë e kohës e meritë vetjake u zgjodh dhe kryetar i tij. Përgjatë kësaj kohe rrezatonte. Ishte në kulmin e moshës e të arritjeve. Në kryeqytet i dha sportit dimensione e lartësi, masivitet e cilësi. Një nga personalitetet e sportit shqiptar, Nexhmi Kadiu, në monografinë “Profesor Rexhep Ramaj…”(f. 44) kallxo’ një episod nga koha kur KSHKFS ishte në vartësi të Ministrisë së Shëndetësisë. Asokohe, në analizë vjetore të sporteve, dr. Ibrahim Dervishi, ministër (1955-’56), ia dha fjalën Rexhep Ramës tue iu drejtue publikisht, krejt veçantë: “Fol o i gjatë, i rrallë, i mençëm”.
5-Ishte viti 1949. Sportisti, trajneri e gjyqtari shqiptar, Rexhep Rama, u martua me dashuri me një çikë me origjinë të kahershme shqiptare, me Milicën, e lindur në Beograd. Ajo ishte “një qytetare dinjitoze jugosllave”(f. 21), një “grua madhështore” (f. 39) si e mirëcilëson dhe i nderuari prof. dr. Qemal Shalsi, Mjeshtër i Merituar i Sportit, Trajner Kombëtar, Nderi i Sportit Shqiptar. Emri i Mamicës të kujton atë të motrës së Skënderbeut.
Kjo martesë me Milicën (Vera) i shenjoi dhe largimin nga pedagog në Shkolla Ushtarake në Tiranë e çuarjen inspektor në KKFS të kryeqytetit shqiptar. Ka i’ herë vala a dallgët e luftës së klasave nga larg, lart e afër, e goditën Rexhep Ramën, njeriun misionar të sporteve që siç e thoshin vazhdimisht bashkudhëtarët e tij: “e zbuste edhe gurin”, “kishte potencial për gjithçka”… apo siç thotë “Mësuesi i Popullit”, komentatori sportiv Ismet Bellova “e kishim idhullin tonë, ishte frymëzimi ynë”(f. 23). Ahmet Golemi, gazetari e shkrimtari sportiv e sportisti boksier, që e kishte Rexhep Ramën pedagog, trajner dhe mik, e krahasimon atë me një “lartësi ambiçioze” tue thanë se “në optikën e shumkujt mbi maja (mali) si metaforë do t’i shkonte për shtat” këtij “kolosi” me kontribute nismë e traditë “në ndërtimin e themeleve të disa sporteve”…dhe, njëherash, ia skalit portretin me spektrim fizik, virtyt e vlerë me përshkrimin si “trup i derdhur e i lartë dhe karakter i drejtë e i papërkulur. Në të foluren, në ritet e mirësjelljes dhe të edukatës dhe deri në të ecurit e tij e lexon shpejt njeriun stoik…”, pasi ai ishte “Njeriu që i kanë hequr kapelen të gjithë…”. (A. Golemi. Vepra: “Plejada e olimpistëve” / Profile / Pjesa e parë. Tiranë, 2006).
Mamica jetoi në shenjtërinë e vet, pa dit’ e pa dasht me i ba kujt keq dhe tue nda plot rrezatim mirësi, ndere, mirënjohje. Ajo (para)gjykohet keqas, dallash, atë ditë e sot, tash 65 vjet, në gjalljen e pasvdekjen e saj, si e huaj: herë si serbe, herë si malazeze, herë si boshnjake…Politika, kulisa klanpolitike, nganjëherë është e pashpirt dhe e pafytyrë si me kit’ fakt vegëz të prejardhjes së Mamicës (Verës). Kjo politikë e sulmoi jo vetëm shokun e saj të jetës, Rexhep Rama, po edhe fëmijët e saj, edhe dhëndrrin e saj Sali Berisha – politikan i niveleve (ndër)kombëtare, si dhe nipërit e mbesat e saj e, këto ditë tetori, deri edhe stërmbesën e saj. Sulme në katër brezni. Si rrallëkund në botë. Si rrallëkend apo, ndoshta, si askend në Shqipëri. A nuk e kishte edhe Ismail Qemali “babai i Pavarësisë”, themeluesi e kryetari i parë i shtetit shqiptar modern, gruan e tij greke, Kleoniqi Anton Surmeli nga Adrineja, e lindur në Bullgari e vdek në Spanjë, e cila me status e protokoll të sodit ishte “Zonja e Parë e Shqipërisë”(1912-’14)?! Prof. dr. Ilia Gaxho teksa kujton me nderim Rexhep Ramën e familjen e tij pohon realisht: “Fatmirësisht i kam pasur edhe komshi. Edhe në pallat familja e tij ishte shembullore. Me dashamirësi zgjidhte probleme. Bashkëshortja e tij, Milica, provoi represionin e diktaturës dhe mbeti gjithmonë bujare e plot gaz…”(Po aty. f. 77)
Milica Rama në rrënjët e saj genetike rrjedh nga fisi shqiptar i Kuçit, nga treva etno-historike tredegëshe: Kuçi i Vjetër, Kuçi i Ri (Drekalët), Triepshi (Trieshët). Ky fis i lashtë e i madh, sipas akademik Mark Krasniqit, “kishte shtrirje territoriale në juglindje të bjeshkëve Bërda deri në veri tek Bjeshkët e Komit, në perëndim nga lumi Moraça dhe dega e tij Malla Rijeka, nga jugu tek rrafshina Dolani (në veri të Podgoricës) dhe bjeshkët e anës së djathtë të lumit Cem, nga lindja deri në pellgun e epërm të lumit Vermosh”. (M. Krasniqi. Gjurmë e gjurmime. Prishtinë. 1979. f. 266). Etnia shqiptare e Kuçit dëshmohet dhe nga “Historia e Popullit Shqiptar”(Tiranë, 2002), “Fjalori Enciklopedik Shqiptar” (Tiranë, 2008), etj., nga historianë shqiptarë në Shqipëri, Kosovë, Malin e Zi, etj., nga albanologët Franz Baron Nopça, Karl Palç, Edith Durham, etj., nga vet vojvoda gjakatar Mark Milani i kultivuar, kulmuar e flakur nga sllavët e Malit të Zi e Krajl Nikolla i Parë. Kuçi për herë të parë figuron tek emni i ndërtimtarit të Manastirit të Deçanit (1327-1335) françeskani Vita Kuçi, i ardhun nga Kotorri (degëzim i Medunit), tek emni i njërit nga pronarët e truallit të saj, Haka Kuçi, si dhe brenda rrethojave të manastirit është varri i një qytetari kuçiot, ndërsa në Tuz (1335) përmendet Pjetër Kuçi, etj. Vojvoda Dre Kali (Drekali) i Kuçit të Ri, të cilin gojëdhanat e lidhin edhe me dinastinë e Skënderbeut, la pasaradhës genetik e fronësor Lalë Drekalin (me 1.500 luftëtarë nën armë), kont, hero i madh i kombit shqiptar. Ky, Drekali i dytë, ishte një nga (krye)organizatorët i Kuvendit tek Manastiri i Moraçës (1608) në afri të Liqenit të Shkodrës, në trollin e Hotit, me krerë shqiptarë, serbë, malazezë e maqedonas; i Kuvendit të Kuçit (në dy seanca, 15 korrik e 3 shtator 1614), i mbledhur në kullën e tij, si i pari kuvend me përmasa të përgjithshme ballkanike; i Kuvendit të Prokuples (1616) e i Kuvendit të Belgradit (1620), me përfaqësues të shumtë nga trevat etnike shqiptare dhe nga vendet fqinjë. Në shekuj Kuçi u sulmue nga të gjitha krahët sipas strategjisë serbo-malazeze-ruse, kryesisht nga malazezët e otomanët. Një pjesë e Kuçit u detyruan me iu nënshtrue pushtimit e aneksimit malazez, ndrruan identitet nacional e fetar. Një pjesë tjetër mbeti shqiptar trojenik, sidomos Triepshi në komunën e sotme urbane të Tuzit. Një pjesë e madhe u shpërngulën haptas bregdetit shqiptar deri në Kotorr, po kryesisht shtegtuan në Shqipërinë e Veriut përgjatë brigjeve të Drinit, Tarës, Limit, Sitnicës…deri dhe në Beograd, tue mbajt mbiemrat Kuçi, Berisha, etj. Paraardhësit e Mamica Ramës deri në shek. XVII ishin shqiptarë kuçiotë të fesë katolike, të cilët u përballën në luftë me otomanët e u bulatën prej tyre dhe një rrem u shkul nga Kuçi tue u kthye në shtetësi malazeze e në fe ortodokse diku në Kolashinin etnik shqiptar e me popullsi shqiptare e, prej atyhit, tevona, shkuan dekteri në Beograd e u njoftën atje si shtetas serb. Në Beograd kishte dhe të tjerë të vllaznisë së vet nga kah tjeter, udhë tjetër, të shkuem atje ma herët. (R. Lushaj. Shqiptarët në Malin e Zi. Vepër në dorëshkrim. Tiranë, 2011-’14).
Mamica, pas ardhjes së saj në Shqipëri (1949) u rikthye në identitetin e vet të moçëm shqiptar tue u ba në tanësinë e saj ma shqiptare e vërtetë se qindra mijë shqiptare të linduna e rrituna në Shqipëri e në treva shqiptare në Ballkan. Në kit’ realitetim të ri të saj ndikoi edhe ajo që thotë sportisti, kryetrajneri e pedagogu i njohur Met Spahiu: “ Profesor Rexhep Rama ishte në kuptimin e plotë të fjalës “burrë malësije për punë, mend e kuvend”…Në biseda nxirrnim mallin për vendlindjet tona…(Plavë-Gucia e Kosova). Unë pasionant, ai si zakonisht i matur dhe i ekuilibruar. Ishte me kulturë të madhe, po unë do ta vemë shumë në histori e gjeografi. Imtësisht me data e ngjarje, fliste për Kosovën, Malin e Zi dhe Çamërinë. Prej tij kam dëgjuar ato që nuk m’i kishin treguar të tjerët. Edhe Ballkanin e Evropën i njihte shumë mirë…Rexhepi marazin e kishte edhe me Enver Hoxhën, sepse ai kur shkoi në Jugosllavi për vizitë i ftuar nga Tito e takoi nanën e Miladin Popoviçit, ndërsa në Kosovë nuk vajti për të takuar kosovarët…”(Vepra “Profesor Rexhep Ramaj…”f. 65-66).
Sigurisht, Mamica, nën kit’ tokë që nuk na ndie e në mbi qiell që na sheh, duhet me thanë mirësisht se e ka krye misionin e saj të shenjtë në kit’ e atë botë: si bashkëshorte e denjë e Rexhep Ramës, si nanë brilante e tre fëmijëve, Lirisë, Agimit e Vjollcës (me emna simbolik), si gjyshe engjëllore me shumë nipa e mbesa deri në katër breza genetik. Mjeshtre e Merituar e Sportit, Marjeta Zaçe–Pronjari, deputete, ish Sekretare e Shtetit për Sportet, ndan me lexuesin kujtime të saj për Rexhep Ramën: “Do ta konsideroja edhe më tepër fat, njohjen me zonjën e bashkëshorten e tij, “Mama Milica” siç e thërrisnin mbesat e saj, që së bashku ishin një çift model, përsa i përket marrëdhënies se tyre, mënyrës së komunikimit dhe komportimit që ata përcillnin në familje e shoqëri. Ato cilësi, ata i pasqyronin në pamjen e tyre fisnike, të trashëguar fatmirësisht edhe tek fëmijët e tyre” (RD, 25 shtator 2008, f. 15).
6.Mjekësia dijenon se n’afro njëqind trilionë qelizat e trupit të njeriut gati 300 milionë të tilla vdesin në minutë e njejtësisht zëvendësohen e ripërtërihen ato, po në trupin e ditët e Rexhep Ramës (Balidemaj) kurrë nuk ka vdek astenjiherë qelizë e dashurisë e veprimtarisë për trianinë e tij të shenjtë: Familjen, Kombin, Sportin.

NIKOLLË ULNDREAJT I LULON POEZIA MBI GURË

October 26, 2014 by dgreca

Shkruan: Ramiz LUSHAJ/
1.Poeti Nikollë Ulndreaj e ban dhe gurin të këndojnë në vargje e libra të tij. Atje, në vendlindjen e tij, në Nikaj-Merturin e luginave, maleve e bjeshkëve të bukura, si e thotë vet kanga popullore “rritet lulja mbi gurë”. E, përndryshe, këto lule janë edhe poezitë e tij. Ato i lulojnë si kopsht e me rritë si mal poetik. Në tre libra poetik “Tinguj bjeshke” (2008), “Këmbanat e mallit” (2012), “Djepi i stinëve” (2012). Në të katërtin e rradhës për shtyp, të cilit ia ka pagëzue “Semafor”. E ka dhe të pestin në flesh… I ka tre mijë poezi në letra. Tre mijë letra i ka me poezi. Janë shumë a pak mos më dvetni, pasi ato janë krejt jeta e tij.
Koha ia ka shtue mbiemnin “Poet”. Nderim. Dhe jeta e tij është në to. Mirënjohje. Në to, në vepra e poezi të tij, ka diçka dhe nga jeta e jonë. E imja, e jotja, e atyne që do vijnë. Se poeti është universal. Nikollë Ulndreaj është “Poeti Ynë”.
2.Poezitë e Nikollë Ulndrejat kapin tematika nga ma të ndryshmet të historisë kombëtare e realitetit të sotëm panshqiptar dhe ato peshojnë fort randë, si gurët (shkambinjtë) e Nikaj-Mërturit, vendlindjes së tij, një nga ma të mirat e botës. Ato janë të bukura si gurët e kullës së tij Ulndreaj në Gjonpepaj. Ato kanë melodi si gurët e lumenjve të kthjelltë të Nikajve e të Merturit. Në poezitë e tij ka madhështi nga malet e gurta e të gjelbërta në vrri e bjeshkë të trollit të tij historik e turistik, epik e lirik.
Vet “Shkambi”, “gurët e gjallë”, na kujtojnë Jezu Krishtin, dritën e dielltë e vrellën e kaltërt, udhën hyjnore të Krishtërimit, që është “palca” e tokës e qiellit, e jetës mbi e nën tokë. Ky besim fetar i krishterë i të parëve tanë ilirë mbijetoi përbotnisht e madhnisht në Nikaj-Mërtur, në shpirtin e jetën e Nikollë Ulndreajt i fisit Nikaj, i degëzimit krasniqas, nikaj-merturas, tropojan. E gjeni dhe në poezitë e tij.
Kur e ndrita fjalën me Jezu Krishtin deshta me thanë se dhe Nikaj-Mërturi është për kohnat e Kombin Shqiptar një “Vend i Shenjtë: Për historinë e dy fiseve të tij, Nikaj e Mertur, në luftna me krajla gjithfarësh e gjithkahnash. Për Eposin e Kreshnikëve. Për bukuritë e tij. Për figurat e tij në letërsi e arte, në trimni e pleqni, në fe e folklor. Kudo. Gjithkund.
Një prej tyne është dhe Nikollë Ulndreaj, me poezitë e tij, me librat e tij të botuem e në dorëshkrim, me kontributet e tij letrare. Ai, me mat vlerat e tij, ka shembëllim lartësitë e vendlindjes së vet nikaj-mërturase. Ai ka takat me u mat me kohën. Ai ka vlera në udhecjen e tij poetike për me i mbet të ardhmes.

3.Nikaj-Mërturi, ky vend i bekuar, është Shkamb, si Jezu Krishti. Jetoi me Jezu Krishtin në shpirt, kulla e udhë. Jeton për Jezu Krishtin, me idealet e tij të shenjta, me shpresën e tij të madhe, të gjallë, të përjetshme. Të jetosh me e për Jezu Krishtin domethanë të jetosh shpirtërisht e realisht me e për vendin tand të lindës e rritës apo origjinës si për Nikaj-Mërturin e poetit Nikollë Ulndreaj, për të cilin po fjalaflasim sot, si për krejt Shqipërinë e Skënderbeut, si për Ulqinin e Shkupin, si për Prishtinën e Çamërinë, si për Plavë-Gucinë me Sanxhak e për Luginën e Preshevës.
Kur flas për gurët mos të kujtojnë ndokushi se Nikaj-Mërturi është si i thonë asaj shprehjes së kahmosit “Shkamb e gurë”. Jo. Ky vend ka lugina të bukura që i kanë mahnit udhëtarët e huaj. Ka lumenj aq të pastër sa ende nuk i kanë parë sytë e botës. Ka bjeshkë të atilla që të zgatin jetën. Ka pllaja aq të rralla si Currajt e Epërm që do ta linin pa gjumë edhe Bill Gajtes derisa me investimet e tij ta bante një fshat turistik për globin.
Nikaj-Mërturi, ky vend i mirë e me të mira, e ndërton jetën edhe mbi gurë. Po. Mbi gurët e Nikaj-Mërturit çelin lule, gurrojnë kroje, ndejet shqipja, jastekon çobani e poeti, ngrihen kulla, bahen diga drite…Gjithçka. Aty ku gjallon guri jeton edhe geni. Pra, në Nikaj-Mërturi gjallon jeta në shumëfishni, në çdo vit e stinë, në çdo trojenik e mërgimtar të atyhit.
Gjin Niklekaj, kryetari i sotëm i Shoqatës të Nikaj-Mërturit, vet i dyti – me bashkautor, vite ma herët, e ka botue një monografi për vendlindjen e tij, me titullin simbolik: “Përmbi shkamb e gurë, fiset Nikaj e Mertur”. Po, përmbi shkamb e gurë të Nikaj-Mërturit ngrihen dhe gjithato poezi në libra e dorëshkrim të poetit Nikollë Ulndreaj. Ato gjallojnë e lartnojnë. I sjell poeti. I duhen kohës, brezave.

4.Nikaj-Mërturi, kjo trevë e historisë e kulturës panshqiptare, të legjendave e realiteteve të mëdha, ban jetën e vet lis e degë, arë e mal, vrri e bjeshkë, tokë e qiell.
Aty bahet jeta e diellit dhe e zjarrit…
Aty bahet jeta e Orëve e Zanave, e Gjeto Basho Mujit me Ajkunën, e Gjergj Elez Alisë me plagë, e Lekë Dukagjinit, e Pjetër Spanit të Pultit…
Aty bahet jeta e lartësive rrënjase nikaj-mërturase, e lartësive të shumanshme: e bajraktarëve Tunxh Myftari e Deli Sokoli…,e Dom Ndoc Nikajt e At Pjetër Mëshkalla, Jusuf Gërvallës e Mark Krasniqit, Ndoc (Anton) Paplekajt, Atifete Jahjagës, Tinka Kurtit, Gëzim Nikajt e Kolë Susajt, Afrim Krasniqit, Ndue e Fran Ukcamës, Marash Hajatit e Murat Gecajt, Lush Susajt, Pjetër e Sokol Neçajt (babë e djalë), Filip Mëshit, trevllaznit –Dodë, Kolë e Sokol Progni, Pjetër Metës së Peraje, Gjin Ndrepepajt e Lush Përpalit, Esmeralda Mulajt, Gjin Niklekajt, Elisabeta Gjonpalit (Mis “Shqipëria” – 2000), Bardhyl Ukcamës, Gjon Neçajt, Jak Perpalit e Gjin Gjonpalit, Ndue Vatnikajt, Mark Palnikajt, Nikolin Përpalit, Agron e Ylli Prebibajt, Ndoc Qokajt…e dhjetra të tjerë.
Aty, në Nikaj-Mërtur, bahet dhe jeta e Nikollë Ulndreajt, djalit e poetit të trevës. Bahet jeta e librave të tij, prej nga i merr ma të shumtat e motiveve të poezive të tij…
E, poeti ynë Nikollë Ulndreaj flokëthinjur në kohëna po i lulon gurët, po i ban me këndue gurët, po i hijeshon gurët e vendlindjes me vargjet e tij të sotme e të nesërme. Edhe gurët e kombit. Ai që i ban me lulue e vrell gurët me vargje e libra, patjetër ka shpirt, ka fuqi shpirtërore me i rrit muret e kullës e të udhës së vet, të talentit të vet, me i kapërcye muret e kohës së vështirë. I tillë është edhe poeti Nikollë Ulndreaj i nikaj-mërturas, i Alpeve Shqiptare, i brigjeve të Drinit, i Tiranës – metropolit shqiptar, i Koloseut në Romë… Poet i mirë i kohës. Poet i trevës së vet, i kombit, i Botës.

5.Këta gurët e vendlindjes së tij të Nikaj-Mërturit e frymëzojnë që të bahet e mbetet Gjeto Basho Muja i vargut. Ai nuk ka nevojë për qumshtin e Zanave. I ka gurët e vendlindjes muzë, poezi, forcë, lartësi. Të tilla i ka dhe poezitë. Te dyja të lidhuna ndërveti.
Guri ka simbolikën e metaforen e vet në gjithato poezi të tij të botueme në libra, gazeta letre e ato elektronike. Guri rritet si malet e reja alpine, si Maja e Bardhë, Maja e Hekurave, Maja e Shkëlzenit. Si mali poetik Nikollë Ulndreaj. Guri shkrihet në furrë e bahet gëlqere e me të bahen muret e kullës. Si dhe poezi e libra poetik të Nikollë Ulndreajt poet.
Gurët, si në bjeshkët alpine, rreknehen për me ra në luginën e vet. Edhe vargjet e poezitë rreknehen me gurgullimë jetësore me hy në librat e tij, në letrat shqipe, në koh’na shqiptare. Në muzën e shpirtit të tij gurët e vargjeve e poezive rreknehen krejt gjallëri të jehonshme, me forcë si të Eposit të Kreshnikëve. Ngjajnë si një rrgalle e madhe poetike me emnin Nikollë Ulndreaj. Dëgjojani oshtimen e zërit. Po jeho…Priteni ose hapini udhë…Ai po rrgallet në malin e vet poetik, po djerget në luginën e vet poetike. Ai po vjen me veprat e vlerat e veta poetike. Në të sotmen, drejt të nesërmes.
Nikollë Ulndreaj po don me e vargnue me kokrrim edhe një botim tjetër, një antologji poetike. Ai, tashti, ka në rrugë botimi edhe vëllimin poetik “Semafor”. Ai e ka ndez dritën jeshile: Po kalon poeti Nikollë Ulndreaj, i lulojnë thinjat e poezitë, i ndritin andrrat e vargjet, po matet me lartësitë poetike të kohës.

Kush e vret historinë, vret të tashmen dhe ardhmërinë

October 23, 2014 by dgreca

Shkruan: Don Lush GJERGJI/
Ne Foto; Nga promovimi i librit te Virgjil Kule ne Prishtine/
Dikur me të drejtë thuhej: “Pa histori s’ka as ardhmëri”. Sot ndoshta duhet të ndryshohet pak kjo thënie, të thekësohet diçka e “re” dhe fatzeze: “Kush e vret historinë, vret të tashmen dhe ardhmërinë”.
Dikur të tjerët, të huajit, na mohonin historinë, gjuhën, traditën, kulturën, identitetin tonë kulturor dhe fetar, duke na vrarë, penguar dhe ndaluar që të jemi vetvetja, sidomos sundimtarët shekullor turko-otoman dhe sllavë.
Sot këtë gjë ia bëjmë vetvetes, duke i mohuar dhe sulmuar personalitetet tona madhore historike dhe aktuale, nisur prej heroit tonë kombëtar Gjergj Kastriotit – Skëndebeut, Nënës Tereze, atë Gjergj Fishtës dhe shumë të tjerëve, si një vetëvrasje tragjike shpirtërore dhe kulturore, si përdhosje të historisë dhe rrezikim të së tashmes dhe të ardhmërisë.
Përse jemi të tillë?
Sepse, si duket, fatkeqësisht, për ne Shqiptarët, nuk ka më vlera dhe virtyte të pacenueshme dhe të paprekshme, na mungon “barometri” për ta vlerësuar vetveten dhe të tjerët.
Dikush mjeshtërisht tha: “Bota vuan sespe ka pak njerëz të mençur. Shqiptarët vuajmë sepse të gjithë jem të mençur”.
Servilizmi dhe oportunizmi ynë tashmë i njohur, të nënshtruar ndaj të fortit, të fortë me të dobëtin, na solli deri te “rishkrimi i historisë”, që domethënë ripushtimi kulturor, shpirtëror, fetar, kombëtar. Dikur me shumë qendresë, lufta, heroizëm, me Gjergj Kastrioti-Skënderbeu mbrojtëm vetveten, gjuhën, traditën, kulturën, qytetërimin tonë shumshekullor të krishterë dhe evropian, mbrojtëm edhe të tjerët, gjë kjo që ka shkaktuar nderim dhe admirim në bota, ndërsa kohëve të fundit “vetëshkatërrohemi”apo “vetëvrahemi” me njëri-tjetrin me cikërrime dhe ngatërrime, me papërgjegjësi dhe anarki, pra, me bashkëpunimin për të zezën dhe “robërinë” tonë të re.
Dikur na martirizuan dhe masakruna, deri te shvarrosja e Imzot Pjetër Bogdanit, djegëja apo tretja e eshtrave, rrënimi i pamëshirshëm i objekteve kishtare, librave dhe personaliteteve të larta fetare dhe kombëtare. Sot ne me indiferentizmin dhe oportunizmin tonë, as që interesohemi më për këto fakte, këta njerëz kaq të çmuar dhe të dalluar, që aty-këtu janë harruar, apo sulmohen pa ndonjë shkas, pa hir dhe mëshirë, sepse paskan qenë “shqiptarë të krishterë”, sikurse ishim edhe ne dikur të gjithë!
Çka të themi në gjithë këtë, përpos klithjes së dhimbshme dhe kushtrimit shpirtëror dhe kulturor: O tempora, o mores!

Shtrembërimi i historisë dhe së vërtetës, ndërrimi i tezave në antiteza, që edhe sundimtarët pesë shekullor turko-otoman na qenkan “vëllazer, miq, të gjakut tonë”, bile edhe “bamirës dhe çlirimtarë”, është arsyetimi dhe legalizimi i së keqës, robërisë, dhunës, deri te apsurdi i sadizmit dhe mazokizmit historik, apo i idilesë apsurde të pësimeve!
Ky proces do të zbatohet herdo-kurdo edhe për Serbët apo çdokend tjetër, sepse si duket jemi bërë tashmë “shoshë”, ironia e fatit tallet me ne.
“I forti të rrah dhe nuk të le të qajësh” thotë fjala e urtë popullore. Kështu disi po ngjan edhe me ne, me “rishkrimin” e historisë shqiptare, me vrasjen e historisë dhe faktologjisë, në emër kinse “të zbutjes apo “humanizimit” e së kaluares. Ku mungon e vërteta dhe dashuria, aty mungon çdo vlerë dhe virtyt, çdo liri dhe demokraci, çdo mundësi jete dhe përparimi, çdo lloj bashkëpunimi dhe bashkëjetese.
Pluralizmin dhe demokracinë ne e interpretojnë në mënyrën tonë arbitrare dhe të përçudëruar.
Mu për këtë edhe një herë i themi vetvetes dhe të tjerëve: Vetëm e vërteta do t’na çlirojë dhe vetëm dashuria do t’na pajtojë me të kaluaren, të tashmen dhe të ardhmen, me Zotin, vetveten dhe të tjerët. Faktet historike, historia, nuk mund të ndërrohet, por sqarohet, thellohet, begatohet, ndriçohet, kompletohet. Çka është edhe më e rëndësishme dhe jetësore për ne në këtë periudhë: ne duhet ta ndërrojmë qëndrimin ndaj figurave, ngjarjeve dhe rrjedhimeve historike, duke i shqyrtuar dhe trajtuar ato në prizmën e së tashmes dhe të ardhmes.
Tek ne po ndodh një çorudi: e keqja, robëria, pësimi, po “glorifikohet”, ndërsa qëndresa, lufta, resistenca, besnikëria, martirizimi, tash po sulmohet si diçka e keqe dhe negative… “Kandari i ndërgjegjes” sonë është dëmtuar dhe çrregulluar.
Në këtë këndvështrim libri i Virgjil Kule, Gjergj Kastrioti Skënderbeu Kryqari i fundit, Fast Track Albania, fq. 546, është një botim i cili na afron dhe dhuron Gjergj Katriotin në një dritë dhe vështrim relativisht të ri historik dhe aktual, të mbështetur në dokumente dhe dëshmi, si burrështetas, njeri të kulturës, të politikës, të diplomacisë, të bashkimit tonë kombëtar, pra, vegimtar të historisë dhe të ardhmërisë, ai që edhe një herë popullin tonë e nxori nga tjetërsimi, asgjësim kombëtar, fetar, kulturor dhe shpirtëror, duke e kthye në “shtratin” apo “djepin” natyror krishtëro-evropian.
Këtë proces të vështirë dhe të domosdoshëm ai e bëri me bashkimin e principatave shqiptare, me bashkëpunim me botën perëndimore, veçmas me Vatikanin, me diplomacinë politike dhe kulturore, me luftë të pashoqe dhe heroike të qëndresës dhe të mbijetesës.

Marin Barleti ndër të tjera shkruan se Gjergj ynë më së miri e njihte perandorinë otomane me ”pikat e saja të forta e të dobëta” (Virgjil Kule, vep. e cit. fq. 14). Shi për këtë kishte vizion të qartë dhe vendimprues për shqiptarët, si Moisiu dikur për popullin e Izraelit, duke përbuzur dhe braktisur interesat personale, mundësitë e jetës dhe të mirat e ofruara nga perandoria turko-otomane, për të luftuar dhe flijuar për të mirën dhe lirinë e popullit tonë arbëror. Shembull i mirë heroizmi, atdhedashurie, flijimi dhe shërbimi.
Kjo dikuj i dukej “ëndërrim” dhe utopi, sot disa e trajtojnë si “tradhti”, por Gjergj Kastrioti besonte, së pari në ndihmën e Zotit, pastaj në bashkimin dhe zgjimin e popullit shqiptar, në bashkëpunimin me aleatët besnikë, ndër të cilët ishte edhe fronti hungarez në krye me Huniadi. Kështu ai e kishte krijuar frontin e dytë, atë të ballkanit, për ta luftuar sundimtarin e madh turko-otoman dhe për t’ia dhuruar botës së krishterë lirinë. Këtë ai e bëri me braktisjen e ushtrisë turo-otomane në betejën e Nishit dhe me bashkëpunimin tashmë të planifikuar me aradhat e krishtëra që i udhëheqte Huniadi në vitin 1443.
Kjo ngjarje ia kishte mundësuar ardhjen në Krujë, ngritjen e flamurit dhe formimin e kështjellës simbol dhe mbrojtëse, krijimin e aleancave me botën e krishterë, luftën për liri dhe pavarësi të tokave arbërore dhe më gjerë. “Skënderbeu kishte vendosur të hynte në atë botë me hapin e ushtarit të Krishtit, si një prijës i devotshëm për të organizuar Frontin e Dytë në Ballkan” vlerëson mirë autori Virgjil Kule /Po aty, vep. e cit. fq. 35/.
Në këto korniza historike dhe faktologjike Gjergj Kastrioti Skënderbeu na dhurohet si figurë qendrore dhe thelbore për historinë, mbijetesën dhe zgjimin tonë nga “gjumi” i sundimit turko-otoman, hapja e perspektivës së re evropiane, perëndimore, që janë synimet dhe kërkesat tona gjithshqiptare për gjendjen tonë aktuale. Ky “djep” apo “shtrat” na rriti dhe na mbajti gjallë, pëlqeu apo nuk i pëlqeu disave, sepse siç thotë fjala e urtë latine: Amicus Caio, amicus Platio, sed magis amica Veritas, që domethë: mik Kaji, mik Placi, por miku më i madh është e Vërteta.
Ky studim dhe botim i vyeshëm dhe mirë i dokumetuar sjellë mjaft burime dhe dëshmi hsitorike, të gërshetuara me mjeshtri dhe saktësi, për ta njohur dhe vlerësuar heroin tonë kombëtar dhe fetar, Gjergj Kastrioti – Skënderbeun, kontekstik historik, rrethanat shqiptare dhe më gjerë, miqët dhe armiqët, që dhuron një figurë kaq të njohur, të dalluar dhe të dashur nga gjithë shqiptarët, Njeriun i cili edhe një herë na “ngjalli”, i dëshmoi dhe tregoi botës entitetin dhe identitetin tonë shekullor arbëroro-shqiptar, në driten e ngjarjeve dhe fakteve, dokumenteve të vjetra dhe të reja, gjithsesi të domosdoshme dhe të rëndësishme për historiografinë tonë të mirëfillët.

Autori Virgjil Kule në parathënie e përcakton metodologjinë e hulumtimit dhe të shkrimit, si dhe objektivin që synonte ta arrinte, kur ndër të tjera shkruan kështu: “Ishte kjo mënyra e zgjedhur instiktivisht prej meje që, duke mbetur “rob” i dokumentit, t’ju rrëfeja me pasion dhe, shpresoj me obketivitet, shqiptarin e mençur, Skënderbe” /Virgjil Kule, vep. e cit. fq. 8/.
Ai këtë e ka arritur me shumë përpikëri, saktësi, me të gjitha me shumë përkushtim dhe dashuri.

KUJTESE:23 TETOR 2004-SI E QANË ME KËNGË ARTISTËT SHQIPTAR ANITA BITRIN 10 VITE TË SHKUARA NË NEW YORK

October 22, 2014 by dgreca

Nga Dalip Greca/
New York, 26 tetor 2004- Të martën më 26 tetor, në “A. Azzara Funeral Home” në Staten Island, një javë pas tragjedisë, shqiptarët i kanë dhënë lamtumirën e fundit këngëtares
Anita Bitri, vajzës së saj Sibora dhe nënës Hazbije. Ishte një ndarje e përlotur, ku vëllai i Anitës, Arbeni priti ngushëllime nga komuniteti shqiptar dhe ai amerikan. Një pjesëmarrje e jashtzakonshme e medias amerikane dhe pjesës më të madhe të artistëve shqiptar që jetojnë në Amerikë. Nga ora 2 pasdite deri në në orën 10 të darkës kanë vazhduar homazhet. Kanë ardhur edhe nxënësit e shkollës ku mësonte Sibora e vogël, të cilët kanë krijuar një situat tepër emocionale në Funeral Home duke u endur pranë arkivolit të tejdukshëm ku prehej përjetësisht Sibora. Qindra vetë kanë shkuar nga “A. Azzara Funeral Home” tek shtëpia ku ndodhi tragjedia. Qindra qirinj, tufa me lule, kukulla për Siborën e vogël. Nga shtëpia vargu i gjatë i komunitetit shqiptar shkonte sërish në Funeral Home. Në mbyllje të ceremonis mortore, muzikanti Vait Hajdari, ka ngushëlluar në emër të artistëve dhe ka falenderuar pjesmarrësit që në këto 8 ditë nuk i kanë lënë të vetmuara tri jetët e shuara.

E SHTUNA E PËRLOTUR
E shtuna, 23 tetorit, ishte një ditë dënesash dhe lotësh në sallën e lutjeve të First Evangelical Free Church në Brooklyn New York. Përreth kishës, aq shumë vizitorë, me fytyra të përvajshme, ndoshta nuk ishin parë ndonjëherë. Shumë kamera televizive dhe dhjetëra gazetarë e fotoreporterë të gazetave njujorkeze përcollën ngjarjen. Në sfond portreti i këngëtares së njohur, ku rrezaton një buzëqeshje e përjetshme; dhe një buqetë lulesh. Salla ishte e mbushur plot, sa që shumë janë detyruar të ngjiten në lozhë, por ka shumë që qëndrojnë në këmbë. Ndërsa një këngë e përzishme kurbeti na kujton se… të huaj jemi në këtë vend. Kënga të rëngjeth shtatin. Dënesa, psherëtima, përzjehen me ritmin e këngës. Shoh në një cep mikun tim, shkrimtarin Ramiz Gjini, dhe shkoj për ta takuar. Kishim kohë pa u parë. Ra ky mort dhe u pamë, do të thoshte prijësi i letrave shqipe. Por as unë, as Ramizi nuk arrijmë të shqiptojmë fjalë, ishim të pazëshëm; një ngërç dhimbjeje na ka ngirë fjalët. Unë shoh lotët e mikut tim, vargu i këngës labe, përshtatur me këtë atmosfer të përzishme, sërish më trondit. Edhe burri qan si grua! E pra s`është turp të qash; është dhimbja njerëzore për tri jetët e shuara, por është dhe qënia emigrant në dhe’ të huaj që na trondit shpirtrat e trishtë. Ramizi diçka më thotë, por unë dëgjoj vetëm një shkulmë ofshame; patjetër po mundohet të shprehë diçka për dhimbjen që ndjente, diçka për jetët e shuara, por ç`rëndësi kanë fjalët, kur sytë po shfryjnë dhimbjen e pa zbutur nga lotët? Kadri Brogi me të cilin kisha udhëtuar nga Bronxi në Brooklyn ishte tërësisht i mpirë. Qemal Zylo; organizatori kryesor i kësaj përshpirtje, padyshim që nuk arrin ta marrë veten pas një përkushtimi shumë ditorë së bashku me të bashkëshorten, Kozetën. Nuk është kjo e para sipërmarrje bamirësie në raste të tilla që ata organizojnë!
Dhimbja që nuk tretet nga lotët!
Kush e shpiku kurbetin? Ah, ç`gjëmë që na ka dhuruar! Ajo kënga labe për kurbetin na e bëri shpirtin ujë! Frederik Ndoci e ka të vështirë që të përballojë dhimbjen, por ai arrin që ta drejtoj mrekullisht koncertin duke e lënë të lirë shpirtin e tij, të qajë, të qeshë dhe të këndoj njëherazi, të nxisë sallën, përmes lotëve të qajë, por cuditërisht shpërthen në duartrokitje! Vetëm artistët janë të aftë për t`i dhuruar njëkosishtë të gjitha këto emocione; do të thoshte më pas, në fjalën e tij ngushëlluese, regjisori dhe shkrimtari Pëllumb Kulla, i cili do ta përcillte ngushëllimin në emër të familjes së madhe të artistëve edhe me një dridhje të lehtë zëri! Ambasadori shqiptar pranë Kombeve të Bashkuara, Agim Nesho, që ka ardhur së bashku me z. Lublin Dilja, ngushëlloi në emër të shtetit shqiptar. Sot, tha ai, kemi ardhur këtu të përcjellim dhimbshëm shuarjen e një familje. Po përcjellim artisten e shquar Anita Bitri, vajzën e saj të vogël, Siborën dhe nënën Hazbije. Hikja tragjike, tha ai, ishte humbje jo vetëm për komunitetin shqiptar këtu, por për të gjithë shqiptarët, kudo ku jetojnë; në Vlorë, në Prishtinë, në Tetovë apo në Ulqin! Anita i përkiste atij brezi të talentuar të artistëve si Agim Krajka, Frederik Ndoci, Merita Halili e të tjerë…që i dhanë emër kulturës shqiptare!
Si të lashë e më s`të pashë- Homazh për Anitën…/
Artistët shqiptarë, ata që e kanë qarë me lot prej ditës së martë artisten kolege, kur mësuan lajmin e zi, sot kanë pushtuar skenën e sallës së madhe të
lutjeve. Të veshur me të zeza, me sy të skuqur nga lotët e dhimbja, me zërat e dridhur, me intimitetin e kujtimeve për këngëtaren që s`jeton më, ata na e
ringjallën edhe njëherë Antia Bitrin! Si për të kujtuar shtegtimet e hershme të shqiptarëve shekujve të shkuar, realizuesit e koncertit përcjellës, kishin menduar që përshpirtjen me emrin e Anitës ta bënin me këngën “Moj e bukura More”! Vargje malli që të përzjer me dhimbjen e zisë, krijojnë një mjedis dridhërues! Kënga që e pati kënduar shpesh nëpër koncerte Anita, kalon zë më zë:
Si të lashë e më s`të pashë,
Si të lashë, si të lashë,
Siç të gjeta nuk të pashë!
Atje kam lënë unë Zotin At,
Atje kam unë zonjën mëmë,
Atje kam dhe detin vëlla,
Gjithë mbuluar…
Të gjithë mbuluar
Të gjithë mbuluar nën dhe’
Ah, e bukura More!…
Frederiku kalon nga njëri artist tek tjetri me mikrofonin në dorë, dhe secili prej tyre shqiptonte vargjet :
Si të lashë e më s`të pashë!.!
Si të lashë; si të lashë!…
Merita Halili, Justina Aliaj, Haxhi Maqellara, Gëzim Çela, Erion Mustafaraj, Aida Ndoci, Artan Kushi, Edmond Xhani, Zana Thaçi, Arenc Leka, instrumentistët…përcjellin mesazhe shpirtrash që dhembin! E gjithë salla përcjell këngën e dhimbshme së bashku me artistët. Kush di ta lexoj shpirtin e artistit, e ka kuptuar në ato çaste, se sa dhimbje përcillnin ata zëra që drithëroheshin nga trishtimi…! Salla nuk ndjehet, është bërë e pagojë, ndërsa artistët këndojnë dhimbshëm për shpirtin e artistes, që nuk jeton më!
Kur krijohej pauza e ndërrimit të mikrofonit, dëgjohej kori i dënesave të sallës. Hedh sytë dhe shoh dr. Anna Kohen që përlotet, Shqipe Biba, Kozeta, Flora Selfo më tej, shumë vajza e gra që nuk ua di emrat, por ua lexoj dhimbjen në sytë e skuqur dhe buzët e dridhura!
Merita Halili dhe Aurela Gace qajnë me këngë që përcjell dhimbje, Raif Hyseni ofshan në”Vetmi”…
Merita Halili ka zgjedhur një këngë vaji nga Shqipëria e mesme për ta qarë
shoqen e saj artiste! Vargjet ta këpusin shpirtin:
Qani shoqe, mos më lini vetëm, oh!
Qani për motrat, motrat fatzeza, oh!
Qani shoqe mos më lini vetëm-oh!
Qanë vëllai për motrën-o
Qaje-qaje vëlla nënën-o
Motrën dhe mbesën-o
Qaje-qaje, mos push-o
Qani shoqe mos më lini vetëm-o
Posi ëngjëj duken motrat-o!!….
Zëri i përvajshëm dhe i dridhur i Meritës, të shpon gjoksin nga dhimbja, është një këngë e përvajshme, tipike që këndohet në vaj në Shqipërinë e Mesme! Merita, kur i telefonova të dielën, më tregoi se kjo këngë është interpretuar nga grupi folklorik i Elbasanit në Festivalin Kombëtar Folklorik në vitin 2000, ndërsa vargjet ajo i ka përshtatur për artisten Anita Bitri, me të cilën ka një njohje dhe bashkëpunim të gjatë. Nuk e di se ku e gjen forcën Merita të përballojë një jetë kaq të mbingarkuar: Sapo u kthye nga Festivali Kombëtar i Gjirokastrës, së bashku me Raifin, përfaqësuan Shqipërinë në një festival Botëror në Texas, tani sërish e palodhur në aktivitet e tjera të komunitetit! Erion Mustafaraj ka zgjedhur vargje nga Dritëro Agolli për të shprehur atmosferën e përzishme të rënduar nga dhimbja. Mjeshtri i fizarmonikës Raif Hyseni e ka bërë të vajtojë sallën tek ka luajtur mjeshtrisht pjesën instrumentale “Vetmia”. Fizarmonika e mjeshtrit ofshan me një zhurmë drithëruese, pastaj rënkon thellë, më pas sërish me gulç, e shpërthen dhimbjen. Gulçimi është i trefishtë, aq sa ishin edhe ato; tre gulçime të dhimbshme që të drithërojnë, nga një gulçimë për secilën nga shpirtrat për të cilat po luten kaq shumë shqiptarë e amerikanë në këtë kishë, që u ka hapur dyert shumë herë shqiptarëve që kanë patur fatkeqësi! E pyes zëulët Raifin; si do ta shprehje me fjalë atë që luajte në tastierën e instrumentit? Është e vështirë të gjejë fjalët, ndaj përdora notat e fizarmonikës! Tash ndjehem më i lehtësuar,- thotë Raifi. Aurela Gaçe tha se do ta qante shoqen, vlonjaten e saj, Anitën, me ligje, siç qajnë nga Labëria, nga anët tyre, nga Vlora e isove. Shpesh fjalët e saj ndërpriten nga një Oooohhh e zgjatur dhe një lemze, që e pengon në të folur. Kujton njohjen me Anitën; kujton magjinë e zërit tësaj, kur dilte në skenën e pallatit të sportit të Vlorës, kur Anita, me këngën e saj, ngrinte në këmbë vlonjatët. Meditonte aso kohe Aurela:- Thosha me vete: Lum kjo, që i bënë të gëzuar gjithë këta njerëz! Dikur, kur isha ende e panjohur, ajo më zgjodhi ta shoqëroja në një koncert të përbashkët. U ndjeva e lumtur që më zgjodhi mua…Ah…iku…!

Duke dëgjuar këngët e Anitës!…/

Po, kjo? Zëri i Anitës shpërndahet në sallën e madhe. Na u duk se ishte sërish mes nesh duke kënduar! “Mos u nxito, mos u gabo”, dëgjojmë zërin e saj.Por jo, është incizim… Diku projektohet dhe portreti i Anitës në skenë; të duket se nuk ka ikur! Salla duartroket, thërret, për një çast, ndoshta shumë të shkurtër, harrojmë se jemi në një koncert të përmortshëm, harrojmë se jemi në një takim mortor, dhe duartokasim të gjithë! Artistët prandaj janë të veçantë; ata i përcjellin ndryshe si gëzimet ashtu edhe hidhërimet! Dikush, më tërheq për xhakete dhe më thotë se nuk duartokitet në mort;c’bëhet kështu? Një grua me të zeza, nuk duron, ngre zërin: Po pse duartrokitet në kishë? Po jemi mes artistëve pra, dhe artistja që s`jeton më vetëm kështu mund të ringjallet! Shoh vëllanë e Anitës, Arbenin. Sytë i mbanë të mbyllur për një çast dhe dëgjon përhumbshëm këngët e Anitës. Ndoshta kështu do të ruaj imazhin për motrën, të gjallë; mbesën e dashur, ashtu siç e pat përfytëruar, nënën e dashur-mall’ të pashuar. Nuk e di pse për një çast m`u duk ky Arben Bitri si Kostandini i legjendës shqiptare; m`u duk tamam si ai i Legjendës, që erdhi kush e di sa male kaptuar, dete e Oqeane, për të marrë të motrën në dhe’un e largët e për ta kthyer në vendlindje! Veçse, ndryshe nga legjenda, i vdekuri nuk është Kostandini, por ajo-po, motërlegjendë! Në vend të kalit të magjishëm, ku shkon i vdekuri me të gjallë; ata do të udhëtojnë me avion dhe do të kapërcejnë male, oqeanin, dete, lumenj, dhe atje nuk do t`i presë nënëzeza, se ajo është e kallur mes të vdekurve, që fluturon së bashku me ëngjëllin e vogël, Siborën!..Por do t`i presë Vlora, do t`i presë Shqipëria. S`janë as të parët as të fundit emigrantë që kthehen në arkivole! Ç`fat për kombin tonë të mërguar!….
Mami, mami, ku je ti…?/
Aida tek pyet veten se kur e ka takuar për here të fundit Anitën nuk e ka të vështirë ta jape përgjigjen po vetë; e takova dikur aty nga korriku. I shkova në shtëpi për të marrë një fotografi për koncertin që do të jepnim. Më priti siç dinte ajo. Më foli edhe për CD që po përgatiste, kishte dhe një këngë me vajzën e saj, Siborën. “Për ty Sibora, sot do të këndoj një këngë…”, – më tha Anita. Dhe Sibora mes një ndjenje fëmijërore, ku përzihej ndrojtja me dëshirën, nisi të këndonte para meje; ia doli mbanë që ta këndonte bukur këngën së bashku me mëmën e saj! Dhe pas fjalës së Aidës, në sallë shpërndahen nga CD-ja tingujt muzikorë e më pas fjalët e këngës që ka mbetur pas, kënga që është inçizuar dhe do të jetë pjesë e diskut të ri. Këndojnë mëmë e bijë! Mëma përcjell këngën dhe e bija shpreh dashurinë. Dikur zëri i Siborës endet mes nesh. Zëri i saj ta këput shpirtin: Mami, mami, Ku je? – thonë vargjet e këngës, që të japin një imazh haluçinativ, kur mendon ikjen e papritur të vajzës së vogël, e cila duket sikur kërkon në gjumë nënën Anitë: Mami, ku je? Shqipe Malushi, në mesazhin e saj të dhimbshëm, përcjellës në gjuhën angleze, e bëri sërish sallën të dënesej e të lotonte, paçka se dhe vetë i rrodhën sytë pa pushim! Elmira Muja, do të kujtonte Anitën në marrëdhëniet shpirtërore me “Motrat Qiriazi”, Shqipe Biba, me fjalë shpirti do ta sillte portretin e këngëtares në aktivitetet në ndihmë të Kosovës. Kozeta Zylo, me fjalë të përzgjedhura, ku lundronte ndjenja, shpirti dhe poezia, nderoi këngëtaren e paharruar. Edhe Zana Thaçi si dhe fëmijë të tjerë do t`i shprehnin ndjenjat e pastërta fëminore përmes këngëve. Kënga e tyre ishte mesazh për Siborën e vogël-ëngjëllin që u shkëput aq shpejt nga toka drejt qiellit! Grupi i fëmijëve përcjell këngë zemre! Në kujtim të Siborës së vogël! Demir Zena, Remi, Kino, Gëzim Çela, sa kanë për të thënë sot? Të gjithë kërkojnë të flasin, të këndojnë për shpirtin e saj! Justina Aliaj, nuk arriti të këndoj dy herë, që iu afrua mikrofonit: – “Nëqoftëse askush nuk do të këndonte sonte në këtë mort, unë do të këndoja në kujtim të Anitës, por duke qënë se thuajse të gjithë kënduan, unë po kam dëshirë me ba atë që kam në shpirt; vetëm me folë”, tha Justina! Dhe pastaj vazhdoi,- Ashtë e pabesueshme tre vetë, tre shpirtëra me ikë në të njëjtën kohë; tre breza ikën njëherësh, por ja që nuk e kemi na në dorë! Jemi të përkohshëm në këtë botë! Mos t`raftë me harru, themi ne në Shkodër! I përjetshëm kujtimi i tyre! Dila Gecaj, tregoi se si u njoh me Anitën, dhe thotë se ka qenë me fat që e ka njohuë. Dhe më pas një këngë për shpirtin që iku! Artisti Xhevat Limani do të përcillte telegramin e ngushëllimit nga Ministri i Kulturës së Kosovës, Brajshori. Më pas mikrofoni do të endej nëpër sallë dhe ata që kishin zemër të fortë zbraznin shpirtin nga dhimbja…..

VDEKJA QË I DIKTOI MASA TË RREPTA BASHKISË SË NEW YORK-ut/

Vdekja e trefishtë e familjes Bitri, diktoi masa të rrepta për parandalimin e aksidenteve nga gazi. Gazeta prestigjioze The New York Times, shkruante në numrin e saj të 22 tetorit 2004, se Kryetari i bashkisë Michael R. Bloomberg kishte kërkuar nga pronarët e banesave të instalonin urgjentisht detektorë të oksiditi të karbonit, pas tragjedisë së këngëtares shqiptare Anita Bitri, vajzës dhe nënës së saj. Kjo nisëm ligjore, paralajmëronte një seri sanksionesh për ata që nuk do t’i respektonin masat e diktuara. Kryebashkiaku Bloomberg ishte shprehur se ligji i ri do të zbatohej nga agjenci të ndryshme të qytetit. Zyrtarë të Nju Jork-ut do të përcaktonin numrin dhe vendin e vendosjes së detektorëve që nevojiteshin në hotele dhe shkolla. Qyteti shpërndau falas 60 000 detektorë përmes Departamentit të Zjarrfikësve te rezidentët të cilët nuk mund të përballonin blerjen e detektorëve. Këto detektorë u dhuruan nga First Alert, që njoftoi se do të vazhdonte çdo vit këtë program gjatë tre viteve në vazhdim. Bloomberg u bëri thirrje të gjithëve atyre që mund të përballonin blerjen e detektorëve të oksidit të karbonit t’i blinin menjëherë sepse detektorët zbulojnë praninë e oksidit të karbonit. “Llogjika e thjeshtë tregon se në këtë mënyrë ju mbroni jetën tuaj”, pat deklaruar Bloomberg.
The New York Times shkruante se Anita Bitri, 36 vjeçe, këngëtarja e njohur nga Shqipëria, vajza e saj 8-vjeçare Sibora dhe e ëma e këngëtares Hazbije Bitri, 60 vjeçe, humbën jetën si pasoj e gazit helmues ndërkohë, tek po flinin në shtëpinë e tyre në Staten Island.
New York, 26 tetor 2004(Botoi Illyria)