Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Rrëfimi për shqiptarët shpëtimtarë të hebrenjve i tregohet botës

by

“Shqipëria ishte një prej shteteve të vetme në Evropë që kishte më shumë hebrenj në fund të luftës sesa në fillim të saj”, ka thënë Michael Berenbaum, ish-drejtor i projektit të Muzeut Memorial të Holokaustit të Shteteve të Bashkuara të Amerikës. Një pasqyrë e plotë e shpëtimit doli në pah vetëm në fillim të viteve nëntëdhjetë pas rënies së qeverisë represive dhe shtypëse komuniste.

Nga Joseph Berger/

New York, 19 nëntor (NYT) – Kishte një numër goxha të madh shtetesh evropiane, ku  makineria vrasëse naziste, bëri kërdi, por pak prej tyre duken më të shquara dhe më pak të zbardhura sesa Shqipëria. Me shqiptarët e thjeshtë që bartnin hebrenj prej një vendi sekret në një tjetër që t’i shmangnin prej rrëmbimit, Shqipëria shpëtoi të 200 hebrenjtë e vet dhe 400 refugjatë hebrenj prej Gjermanisë dhe Austrisë. Vendi gjithashtu kishte ndihmuar edhe qindra të tjerë të iknin prej tokave ballkanike të pushtuara prej nazistëve.

Shpirtmadhësia shqiptare

“Shqipëria ishte një prej shteteve të vetme në Evropë që kishte më shumë hebrenj në fund të luftës sesa në fillim të saj”, ka thënë Michael Berenbaum, ish-drejtor i projektit të Muzeut Memorial të Holokaustit të Shteteve të Bashkuara të Amerikës. Një pasqyrë e plotë e shpëtimit doli në pah vetëm në fillim të viteve nëntëdhjetë pas rënies së qeverisë represive dhe shtypëse komuniste, dhe ishte konfirmuar prej “Yad Vashemit”, institutit për kërkime të Holokaustit në vitin 2007. Do të rrëfehet edhe njëherë kjo më tetë dhjetor në Muzeun e Trashëgimisë Hebraike në New York, ku folësit do të jenë pasardhës të shpëtimtarëve shqiptarë dhe të hebrenjve të shpëtuar.

Shqipëria ka arsye praktike që ky rrëfim të rrëfehet. Shteti po kërkon të anëtarësohet në Bashkimin Evropian, por mundësitë e saj janë zbehur për shkak të korrupsionit të rrënjosur. Në kohën kur Shqipëria është zotuar ta pastrojë qeverinë e saj, rrëfimi i shpëtimit të hebrenjve jo vetëm që vë në pah një episod të shpirtmadhësisë shqiptare, por gjithashtu tregon se shqiptarët mbajnë fjalën e dhënë.

Rrëfimi i shpëtimit, ka thënë Ferit Hoxha, ambasador i Shqipërisë në Kombe të Bashkuara, tregon se “megjithëse ishim të mbyllur nën një prej regjimeve më të ashpra komuniste, këta njerëz të këtij populli janë fisnikë dhe të zotë të tregojnë kurajë sikur gjithë të tjerët në Evropë”.

E veçanta e Shqipërisë

Në shumicën e Evropës zgjidhja finale ishte jashtëzakonisht efikase: ishin vrarë 90 për qind e 3,3 milionë hebrenjve të Polonisë, 88 për qind e 240 mijë hebrenjve të Gjermanisë, 77 për qind e 70 mijë hebrenjve të Greqisë, me shifra të ngjashme edhe në vendet e tjera.

Ndryshimi përjashtues në Shqipëri, kanë thënë ekspertët që e njohin çështjen, ishte i rrënjosur në bindjen kombëtare të quajtur “besa”, që e obligon shqiptarin t’i bëjë konak dhe përcjellje të sigurt kujtdo që kërkon mbrojtje, në mënyrë të veçantë nëse ishte dhënë besa për një gjë të tillë. Shkelja e besës do të ishte humbje e fytyrës së shqiptarit.

“Besa kërkon mbrojtjen e pakusht të mysafirit, madje edhe nëse vjen puna te dhënia e jetës së vetë të të besatuarit”, shkruante Shirley Cloyes DioGuardi, organizatore e ngjarjes së New Yorkut, burri i së cilës, ish-anëtari i Dhomës së Përfaqësuesve, Joseph J. DioGuardi, vizitoi Shqipërinë në fillim të viteve nëntëdhjetë dhe ndihmoi në hedhjen e dritës së shpëtimit të hebrenjve prej shqiptarëve të besatuar.

Një tjetër shpjegim, thekson zonja Cloyes DioGuardi, është se në Shqipëri, një shtet me ortodoksi lindore dhe katolicizëm roman deri me ardhjen e sunduesve osmanë, gjatë sundimit të të cilëve nisën konvertimet në islam në shekullin pesëmbëdhjetë, etniciteti gjithnjë ka qenë në epërsi karshi feve, dhe nderi është virtyt mbisundues.

“Ne e dinim se armiqtë tanë turreshin të shfrytëzonin fenë për të ndarë dhe pushtuar, por ne e dinim se na rridhte i njëjti gjak nëpër vena”, ka theksuar Akim Aliçkaj, një shqiptar etnik i rritur në Kosovë, i cili është pronar i një agjencie udhëtimi në New York dhe babai i të cilit ndihmoi në shpëtimin e hebrenjve. “Feja ndërrohet, por kombi dhe gjaku nuk mund të ndërrohen”.

Dy shtetet tjera që shpëtuan hebrenjtë

Dy shtete të tjera shpëtuan shumicën e hebrenjve gjithashtu. Kur pushtuesit gjermanë urdhëruan depërtimin e 7.800 hebrenjve të Danimarkës në vitin 1943, fqinjët, kolegët dhe aktivistët, në një përpjekje të jashtëzakonshme rezistence, transportuan më shumë se shtatë mijë hebrenj, kryesisht me barka peshkimi, nëpërmjet një kanali drejt Suedisë neutrale, bën të ditur Bo Lidegaard, kryeredaktor i gazetës “Politiken”.

Bullgaria ishte e lidhur në aleancë me nazistët dhe ktheu 11 mijë hebrenj prej Maqedonisë dhe Trakës së pushtuar për depërtim në kampe të vdekjes. Por kur kishte ardhur urdhri për deportim të shtetasve të vet hebrenj, deputetët dhe liderët e kishës i bënë presion qeverisë të rezistonte, dhe ishin shpëtuar më shumë se 48 mijë hebrenj.

Kur nazistët kishin marshuar nëpër Shqipëri në shtator të vitit 1943, duke marrë kontrollin e vendit prej fashistëve italianë, dy banorë hebraikë të Vlorës – Rafael Jakoel dhe thjeshtri i tij – ishin takuar me kryetarin e qytetit shqiptar. Ai u kishte thënë atyre se – sipas asaj që rrëfen mbesa e Jakoelit, Felicita – “derisa ju do të rrini këtu, nuk keni pse të shqetësoheni, por gjermanët janë gjermanë dhe është më mirë të shkoni në kryeqytet”.

Ata kishin shkuar në Tiranë, ku ishin takuar me ministrin e Brendshëm, Xhafer Deva, që ishte pjesë e asaj që njihet si qeveri fashiste që bashkëpunonte me nazistët. Madje ministri Deva u kishte treguar atyre një listë të hebrenjve që i kishin kërkuar gjermanët.

Por, besa ishte më e fuqishme sesa kërkesa për t’ua kthyer atyre listën, thotë zonja Jakoel. “Derisa të jeni këtu, nuk keni pse shqetësoheni”, u kishte thënë atyre, thekson Jakoel, që tani, sikur shumë hebrenj shqiptarë, jeton në Izrael. “Por nëse na ndodh diçka, duhet të kujdeseni për veten”.

Blerja e lirisë

Babai i zonjës Jakoel, Josefi, që atëbotë ishte në moshën tetëmbëdhjetëvjeçare, dhe motra e vëllai i tij më të rinj ishin fshehur në shtëpinë nënkryetarit të Vlorës, duke qëndruar me fëmijët e tij. Më vonë, Jakoelët ishin fshehur në një familje në qytetin e Kavajës, duke u fshehur në kopsht sa herë që vinin gjermanët. Kur ishin rrëmbyer tre kushërinjtë e parë, Jakoel dhe thjeshtri i tij ishin kthyer në Tiranë, duke krijuar lidhje me ata që i njihnit gjermanët dhe ia kishin dalë të blinin lirimin e tyre për treqind lira, kujton zonja Jakoel.

Shumë prej aksioneve të shpëtimit kishin ndodhur në Kosovën e pushtuar prej nazistëve, që është kryesisht e banuar me shqiptarë etnikë dhe dikur ishte pjesë e Jugosllavisë. Aliçkaj, 59 vjeç, agjenti i udhëtimeve në New Yorku, kujton se babai i tij, Arif Aliçkaj, ishte sekretar ekzekutiv në komunën e Deçanit dhe duke përdorur emra popullorë myslimanë, kishte lëshuar letërnjoftime të rrejshme për t’i lejuar hebrenjtë – shumica prej
të cilëve refugjatë nga Maqedonia dhe Serbia – të udhëtonin drejt Shqipërisë. Edhe atij i ishte kërkuar hartimi i një liste të hebrenjve, por edhe ai kishte ngulmuar se nuk ishte asnjë, kujton Aliçkaj.

Miku i Aliçkajt, Arsllan Rezniqi, dyqanxhi, kishte një kamion për transportimin e pemëve dhe perimeve prej Maqedonisë, dhe kohë pas kohe transportoi 400 hebrenj në Deçan. Kishte dalë fjala prej shqiptarëve etnikë në Maqedoni se fqinjët e tyre hebrenj ishin në rrezik.

Stërnipi i Rezniqit, Lekë Rezniqi, 28 vjeç, një prezantues në një televizion informativ në Prishtinë, kryeqytet i Kosovës, ka thënë nëpërmjet një interviste telefonike se zoti Rezniqi madje kishte ndërtuar një shtëpi në kopsht si strehimore për refugjatët. Fqinjët e dinin se aty fshiheshin hebrenjtë dhe kurrë nuk i zbuluan ata.

“Ata e dinin se Arsllani ua kishte dhënë besën, kështu që ai nuk mund t’i tradhtonte”, ka thënë Lekë Rezniqi.
Gjyshi i tij kishte aranzhuar strehimoret e sigurta në mesin e familjeve që jetonin nëpër fshatrat e vogla malore jashtë Deçanit, ku ai me të drejtë kishte supozuar se rrallë do t’i vizitonin gjermanët. “Gjermanët kishin postblloqe”, kujton Aliçkaj. “Por njerëzit tanë dinin si t’i shmangnin. Ata gjithnjë kishin rrugë anësore”.

Aksidenti i rëndë trafiku, merr jetën e 32 vjeçarit shqiptar Omar Jani ne Connecticut

by

Nga Beqir SINA/

Policia tha se automjeti  tipit BMW 528, prodhim i vitit 1999, pasi ka goditur fuqishëm karrocerinë e autobotit, është rrotulluar në ajër dhe ka dalë jashtë mbrojtjesve të hekurit. Automjeti duket se ka zënë poshtë saj – të dy personat që mbetën të vdekur në vend Automjeti i tipit BMW 528, prodhim i vitit 1999, në momentin e aksidentit fatal Ansonia – Stamford (Connecticut) Dy banorët e qytetit të vogël – Ansonia në veri të Satmfordit – Connecticut, vdiqën të hënën herët në mëgjes, në një aksident që ndodhi në autostradën Route 2 në zonën e quajtur Marlborough.    Sipas policisë së shtetit, njëri prej të vdekurve është banor i lagjes Beaver Street (Asonia), 32-vjeçari Omar Jani( nga Dibra e Madhe), i cili, sipas tyre, ka qenë në sediljen e shoferit dhe po e ngiste makinën e tij e tipit BMW 528, prodhim i vitit 1999, në momentin e aksidentit fatal.

Raporti i policisë së shtetit konfirmon se ngjarja, ka ndodhur në orën 04:22 të hënën, kur ai ka humbur kontrollin e automjetit dheu përplas me karrocerin e një autoboti, e cila ishte parkuar në mes të një vend pushimi, të ramps në Exit 13të.

Në sediljen e pasgjerit, thuhet në raportin e poliicsë së shtetit mbeti i vdekur në vend – gjithashtu, edhe pasagjeri Janit, shoku i tij Jack Sambrook, 22 vjeç nga lagjia Catalina Drive(Ansonia).

Route 2 në zonën e quajtur Marlborough, me të mbrritur, polica, zjarrëfiksat, dhe autoambulancat u mbyll për disa orë dhe është rihapur pas aksidentit të rëndë në orën 8:00 , sipas policisë .     Policia e shtetit, thotë se iu përgjigj një telefonate, nga një automjet që kishte parë aksidentin pak para 05:00 të mëngjesit dhe shtoi se aksidenti ka ndodhur rreth 04:30 sipas telefonatës.     Policia tha se automjeti  tipit BMW 528, prodhim i vitit 1999, mbasi ka goditur fuqishëm karrocerinë e autobotit, është rrotulluar në ajër dhe ka dalë jashtë mbrojtjesve të hekurit. Automjeti duket se ka zënë poshtë saj – të dy personat që mbetën të vdekur në vend.

Viktimat janë identifikuar të dy banorë të qytetit Astonia : 32 – vjeçari Omar Jani dhe 22 – vjeçari Jack Sambrook .    Polica tha se shoferi i autobotit – që kishte qendruar në vend – pushim (xhepat e autostradës) nuk u lëndua , sipas policisë .   ” Ne nuk mund të themi sepse ka ndodhur kjo pa rezultura hetimet , ” tha komnadanti i stacionit të zjarrëfiksave në Marlborough, Cap. Mark Merritt . “kishte dëme të mëdha të automjetit , ” u tha ai hetuesve .   Rruga u mbyll për orë të dielën dhe trafiku u rerouted ndërsa responders parë ka punuar për të pastruar vendin e ngjarjes .    Kjo nuk është përplasja e parë vdekjeprurëse në këtë shtrirje të rrugës . Banorët thonë se zona është e pasigurt .     ” Kjo është një rrugë me të vërtetë e rrezikëshme sepse ka shumë kthesa të forta , ” tha Artie Alo nga kjo zonë Marlborough . ” Shumë njerëz ngasin automjetet e tyre me shpejtësinë maksimale në atë rrugë , kështu që e bën atë edhe më të rrezikshme . ” tha ajo.  Policia e shtetit thotë se aksidenti është nën hetim dhe se policia po heton për të përcaktuar shkakun e përplasjes fatale ./ Beqir SINA/

 

29 Vjet me pare- GËZUAR 28 NËNTORIN – DITËN E FLAMURIT, DITËN E PAVARËSISË SË SHQIPËRISË

by

Nga Frank Shkreli*/

*(Shënim: Shkrimi i mëposhtëm*, megjithëse i shkruar pothuaj 30-vjetë më parë, dhe i transmetuar nga autori në Zërin e Amerikës më 28 Nëntor  1984 — ashtu siç ishte traditë për çdo 28 Nëntor -duket gjithnjë aktual, pasi vet festa e 28 Nëntorit është gjithmonë aktuale dhe e përhershme dhe çuditërisht pasqyron edhe festimet e komunitetit shqiptaro-amerikan të festës kombëtare të Shqipëtarëve — si atëherë edhe sot — ndonëse sot në përmasa shumë më të mëdha pasi vet komuniteti shqiptaro-amerikan ka ardhur e zgjëruar shumë në këto dy tre dekadat e fundit).

“Në këtë ditë të shënuar për kombin shqiptar, edhe shqiptarët e komuniteteve të ndryshme të Shteteve të Bashkuara, megjithëse kanë kaluar dekada të tëra ç’prej shpërnguljes së tyre nga Atdheu, si edhe ata që kanë ardhur kohët e fundit në Amerikë, kujtojnë me mall, veçanërisht në këtë ditë, Atdheun, Shqipërinë, trimëritë e heronjve kombëtarë, fuqinë, guximin dhe ndjenjat për Mëmdheun.

Siç vërtetojnë edhe këngët e vjetëra të Arbëreshve, që në kohët më të lashta, Shqipëria formonte një terësi në mendje dhe në zemër dhe nuk ndahej në fise, siç e paraqitnin armiqtë e saj. Këto ndjenja janë edhe më të thella në radhët e shqiptarëve të Amerikës me rastin e festës së 28 Nëntorit, ditës së Pavarësisë së Shqipërisë.

Megjithëse larg, ata janë afër Atdheut, afër flamurit të Arbërit. Në Amerikën e Uashingtonit, të Xhefersonit dhe të Linkolnit, djepit të demokracisë dhe të drejtave të njeriut, shqiptarët anë e mbanë Shteteve të Bashkuara kujtojnë këtë ditë kaq të rëndësishme për ta, këtë ditë të shënuar të kombit shqiptar, i cili për shekuj me radhë jetoi me armë në dorë dhe me dorë në armë, vetëm e vetëm për të qenë zot në truallin e vet. Si për shqiptarët kudo, ashtu edhe për shqiptarët e Amerikës, 28 Nëntori ndezë një flakë dashurie, ngjallë shpresën dhe në jehonën e kësaj dite, secili prej tyre shpalosë kujtimet dhe sakrificat e luftëtarve shqiptarë dhe njëkohësisht të gjithë e ndjejnë veten se bejnë pjesë në një sofër të përbashkët kombëtare.

Në mbledhje e në konferenca politike dhe shoqërore, dhe në shërbimet fetare që mbahen sot në qendrat myslimane, ortodokse dhe katolike të komunitetit shqiptaro-amerikan, kujtohet Gjergj Kastrioti në Lezhë, Abdyl Frashëri në Prizren, bashkë me zbritjen në Vlorë të Ismail Qemalit, Luigj Gurakuqit, Pandeli Cales, Isa Boletinit e të tjerëve. Në veshët e tyre, jehon sot kushtrimi i Bajram Currit, i Ded Gjon Lulit, i Mihal Gramenos dhe i Çerçiz Topullit.

Në radhët e shqiptarëve të Amerikës, përveçse zgjon ndër ta dashurinë për Atdheun, 28 Nëntori i sjellë atyre në mend edhe përpjekjet e e një ish-presdenti të vendit të tyre të adaptuar, dmth, orvatjet e Uodrou Uilsonit, i cili kishte në zemër fatin dhe interesin e kombeve të vegjël, në një kohë kur ato ishin pjesë e planeve përçarse të fuqive të mëdha të asaj kohe. Interesimi dhe përkrahja e presidentit amerikan Uilson për pavarësinë e Shqipërisë, është venë në dukje shpeshëherë. Dua të përmend vetëm përvojën e një shqiptaro-amerikani të dalluar, dmth. Të peshkop Fan Nolit, i cili, sipas shkrimeve dhe kujtimeve të tija, ka patur rastin të takohej personalisht me ish-presidentin amerikan, Uilson.

Noli ka thënë se gjatë takimit që ka patur me Uilsonin, ai i bëri atij thirrje që të shpëtonte racën heroike shqiptare. Gjithnjë sipas Fan Nolit, Uilsoni iu përgjigj atij duke thënë tekstualisht kështu: “Një zë do të kemë në Konferencën e Paqës dhe atë zë do t’a përdor për të mirën e Shqipërisë.”

Pas veprimtarive të ndryshme të ditës, komunitete të mëdha të shqiptarëve në Amerikë, si për shëmbull në Nju Jork, në Detroit, në Boston, në Çikago, në Filadelfia, në Uestër, në Los Angjeles, në San Francisco dhe në qytete të tjera anë e mbanë Amerikës, shtrohen darkë  dhe në përgjithësi është një natë gazmore me këngë e valle deri në orët e para të mengjesit. Është gjithashtu edhe një rast që shqiptarët anë e mbanë Amerikës të takohen e të shmallen me njëri tjetrin duke uruar ditën e 28 Nëntorit.

Me këtë rast, seksioni i gjuhës shqipe i Zërit të Amerikës u uron dëgjuesve të tij, si mbrenda ashtu edhe jashtë Shqipërisë, për shumë vjetë e gëzuar Ditën e Flamurit, Ditën e Pavarësisë së Shqipërisë.”

*Transmetuar nga VOA, 28 Nëntor, 1984

DEKLARATA E PASHICIT PER SHQIPERINE E 1912-es

by

Pse Kryeministri serb Pasiç do te deklaronte ne 1912:”Shqiperine, shqiptare do të ngjallte vatra turbullimesh dhe konfliktesh?/

 Nga Gëzim Llojdia*/

Pa mbritur mesdita e 28 nëntorit 1912 ose me saktë rreth dy javë më parë asaj kohe,shumë shqiptarë psherëtinin se halli i Shqipërisë ishte shumë i madh. Por kombi ynë mbeti dhe nuk u rrokanis si shumë kombet të tjerë që u rrokanisën në humnerë. Ndërsa fqinji në veri synon Shkodrën me male deri në detë,serbët po hapnin një shteg të gjatë deri në Durrës,kurse grekërit donin të kapnin Shkumbinin. Pasiç-kryeministri serb rreth datës 7 nëntor 12 është shprehur kështu”Shqiperina shqiptare do të ngjallte vatra turbullimesh dhe konfliktesh. Prandaj zgjidhja më e mirë do të ishte të zbatohej për shqiptarët  trajtimi q kishin  në kohën  e mesme kur bëjshin pjesë te shteteve bizantinë e serbe  e serbe pa pas privilegje te veçantë,por tue i respektua individualiteti  dhe gjuha e tyre.Diku aty nga 14 dhjetori 1912,kryegjenerali grek ka pohuar “Ne kemi ndërmend ti ndajmë  Shqipërinë mes grekërve dhe Serbëvet,mbasi autonomia shqiptare është e parealizueshme”.Kjo quhej atmosferë e vitit 12,kur Ismail Qemali nga deti,Mithati me shokë nga toka u mblodhën në Vlorë duke sjellë shpresën dhe premtimin se ‘Shqipëria nuk kishte mbaruar”Në 1912 ndriçimi shqiptar solli shpresën shqiptare duke i thënë botës se ka një komb me histori,gjuhë dhe vullnet.Por ujqëria ballkanase e solli në udhëkryq  çështjen me prerjen kirurgjikale të Kososvës.Një gazetar i huaj shkruan periodikja Flamuri është shprehur”Asnjë popull në histori nuk i është ngjitur kalvarit të përuljeve lëndore,politike e morale sa raca shqiptare.Në qoftë se duhet të çuditemi  për ndonjë gjë kjo është s e ekziston gjithnjë në Shqipëri një ndenje edhe pse e zbehtë dhe shpërndamë që priret kah pohimit,kah rilindja e kombit.Ka një shqyrtim të hollësishëm të rrjedhojave mbi të cilat  ka ecur  historia jonë. Sa herë përhapeshin fuqimisht e kryengritjet aq herë nxirrej në pah rreziku i pavarësisë dhe lirisë.Ka edhe një fakt tjetër që citon e periodiku Flamuri. Kryengritjet e vonta të ballkanasve  ndihmoheshin e zmadhoheshin  dhe në kuvende ndërkombëtare shpërbleheshin ,përpjekjet shqiptare fillonin me guxim  e përfundonin me frikë sepse nuk kishte një fuqi e madhe si Rusia për sllavëve,bullgarët dhe grekërit,që të përkraheshin  të drejtat e tona aq sa përkraheshin  padrejtësitë e fqinjëve.Lidhja e Prizrenit qe një kuvendim i madh dhe një kryengritje qndërsa më vonë koha  solli kirurgjinë më të madhe të kombit tonë nga jugu dhe veriu. Në 1912 Kosova humbi atdheun,Shqipëria humbi gjysmën  e vetvetes shprehet periodiku Flamuri.Gjatë luftës së parë të përbotshme nuk kanë munguar sërish kasapët që janë paraqitur më harta për të bërë një tjetër kirurgji,për tu dhënë copa fqinjëve ardhacakë dhe në hartë të mbetej një Shqipëri e vockël dhe mesme. Parimet Wilsonit dhe përpjekjet shqiptare kanë triumfuar. Ndërkaq në luftën  e dytë të përbotshme aeroplanë të huaj deshën të ndihmonin kryengritjen jugosllave duke hedhur  trakte dhe harta gjeografike  ku Shkodra deri në Drinë në rrethin e Karagjorgjoviçit.Mirëpo shekulli i XX ishte shekulli që regjistroi humbjen  e madhe shqiptare por edhe shekulli që solli dritëzën  e parë me bombat e NATO në Kosovë. Ndërkaq shekulli XXI duhet të jetë shekulli shqiptar. Defteri ku regjistrohet bashkëjetesa me fqinjët.500 vjet nga koha e tyre llogaritet ta ketë mbështjellur guaska  e rëndë e perandorisë osmane.Kohërrëzimi,pra shurdhimi definitiv i saj,pritej të ndodhte riparimi.Ndërkohë vërshuan, si në skenarët e hershëm ballkanas,fqinjësia.Harta pushtuese lexohet:veri shkjau serb,jug grekëria e pabesë.Zënia e luftës së përbotshme ishte më tepër se llaftari.Flamuj shtetesh pollën motet.Pasqyra e pushtimeve:përveçse sulme e pushtime varre të hapura, morte të rënduar,arkëmorte të rëndë.Fytyra e tyre, pasqyronte :ushtri që infektonin vdekjen.Në këtë Babiloni pushtuesish,pushtimet do të klasifikoheshin,përveçse të egra,të përbindshme pushtime.Ata,që janë të pushtuar e dinë se ç’farë ngjyre ka në të vërtetë,pushtimi.Shqiptarët e Kosovës e vijuan rezistencën pas luftës së dytë të përbotshme.Përpara këtyre katastrofave,riparimi bëhej gjithmonë e më i vështirë.E shtuan qëndresën  duke shtuar edhe shumëzimin.Por momenti fundfillesh shekulli 19-20,korracoj një zgjidhje të përkohshme: shkumëzoheni, për të përballuar pushtimet e rënda,për të siguruar si hap të parë ,mbijetesën tonë. Në këtë mënyrë,ndyshoi grafiku i ekzistencës së shqiptarëve.Kështu nga  përndritja e madhe,që ishte  rilindja kombëtare,pas kataklizmës ballkanike,shqiptarët  kanë ndjerë se  Zoti  ka  ndikim një lloj dore,e përkthyer mirësie në çështjet tona kombëtare.Këto fjalë përbënin diagrama e rrahjeve të zemrës shqiptare,por në kohë të përndritjes sonë kombëtare.Kështu është vrojtuar se kombi ynë,ka edhe një grumbullim cilësish të mira. Kështu ,që nuk mundet të merret si rastësi e historisë që na flet se ne kemi qenë ndër kombet  e parë që kemi prejardhje nga pellazget dhe iliret janë paraardhësit tanë te njohur me ADN. Rilindësit ngrohën ngrohën venat e ngrira të kombit.

*Msc.Anetar i Akademisë Evropiane te Arteve

 

KONTRIBUTI I OSMAN HAXHIUT NË ORGANIZIMIN DHE NË DREJTIMIN E LUFTËS SË VLORËS

by

 nga Albert HABAZAJ / studiues/

Jo vetëm në Vlorë e Labëri, apo në Shqipëri, por edhe në rajon, pothuaj ndër të gjithë popujt e botës, kënga bën histori. Historia jo gjithmonë bëhet këngë. Me Osman Haxhiun, për të cilin kam nderin dhe përgjegjësinë të shpreh dy fjalë nderimi sot, përpara këtij auditori të respektuar, ka ndodhur, fatmirësisht, një rezonim i harmonishëm i koherencës historike me emocionalitetin e këngës burimore, të gurrës popullore, kushtuar atij, e cila është një nga perlat e gjerdanit të praruar, që zbukuron fondin e pasur të Epikës Historike të Luftës së Vlorës. Kjo dukuri ndodh, sepse, është pikërisht kontributi i Osman Haxhiut, përveç të tjerash, sidomos në organizimin dhe në drejtimin e Luftës së Vlorës, që i përmbush parametrat, kriteret shkencore të historiografisë dhe “ligjet” e pashkruara apo parimet specifike të folkorit, sepse ndërkohë Osman Nuri, jo vetëm në Vlorë, me rreëthinat e krahinat e saj, vlerësohej, edhe si një njeri me nam të lartë, ndërkohë që njihet nga historia dhe folkloristika si emblema e Luftës së Vlorës. Ai qe figura qendrore e Luftës së Vlorës, ai qe udhëheqësi i urtë e vizionar i Zjarrit Kombëtar, që shpërtheu  e buisi nga Ashti i Nderit të Gjergj Kastriot Skënderbeut. Atij i thonë edhe Leonidha e Epopesë Termopiliane të Njëzetës, sepse Ai, 12 anëtarët e Komitetit të Mbrojtes Kombëtare të Luftës së Vlorës, me 4 mijë trima të armatosur dhe me 800 mijë shqiptarë të tjerë, që edhe pse s’ishin fizikisht, shpirtërisht dhe materialisht ishin të pranishëm në Vlorë, duke i zbardhur faqen Atdheut para botës, mbas 500 vjetësh robëri e pa liri. Osman Haxhiu me të tijtë (kupto, gjithë shqiptarët: pjesëmarës fizikë, materialë dhe shpirtërorë) u ngrit trimërisht në këtë Termopile Shqiptare të Kohës së Re, për t’u vënë kufirin te thana (në kontekstualitet, aq sa qe e mundur) kërcënimeve të tërësisë tokësore dhe ekzistencës tonë kombëtare.

Për jetën dhe veprën e Osman Haxhiut ka histori të shkruar dhe këngë të kënduara, që  qarkullojnë, të cilat janë nga të paktat që kanë ende jetë folklorike jo vetëm në Armen apo në Dukat. Monumentin e përjetshëm në lëvizje, Osman Haxhiut, ia ka gdhendur, si ai, me monografinë voluminoze, të nivelit akademik në 310 faqe, qysh në vitin 2001, Prof. Dr. Bardhosh Gaçe, Mjeshtër i Madh. Dëshiroj të ravijëzoj telegrafisht çmueshmërinë kombëtare të Osman Haxhiut për Luftën e Vlorës, 1920.

Për të parë një raport më të drejtë, më të vërtetë të vlerësimit popullor dhe historisë së shkruar, nga i cili krahasimi kontributiv për këtë epope bëhet natyrshëm shkuam në Armen, në vendlindjen e Osman Haxhiut. Duke vlerësuar rëndësinë e lëndës, burimet ku mbështetemi për realizimin e qëllimit historiko – folkloristik që kemi, dokumentacionin, literaturën referuese, dëndësinë dhe besueshmërinë e informacionit, me objektiv të qartë e kryem një ekspeditë vetiake në fshatin ku u lind emblema e luftës së Vlorës. Një figurë e pastër atdhetare, interesante, me kapital, me shpirt, e respektuar, nga të paktët e Parisë së Vlorës që u fut në gjirin e këngës, në fondin e artë të folklorit. Ali Asllani e quante Mojsiu i Vlorës, Patriarku i Lirisë. Njerëzit e cilësonin Div i Vlorës. Ndërsa krijuesi popullor ia gdhendi portretin me tre vargje monumentale “Lule, Osmën efendi/ Të ishin dy, tre si ti/ do të bënej Shqipëri”. Osman Haxhiu, të vetmin ideal kishte Atdheun dhe për Atdheun punoi e luftoi me një fanatizëm fetar. Kur, buzëmbrëmjen e 12 marsit 1937, vigani i shqiptarizmës 52 – vjeçar,  u shua, se iku nga jeta, u mbyllën dyqanet dhe u ulën flamurët në gjysmështizë.  Revista “Përpjekja Shqiptare” do të shkruante: “Pas atij të Ismail Qemalit, Vlora s’ mban mend një varrim kaq madhështor”. Ali Asllani, i cili qe kryetar Katundarisë së Vlorës (sot Bashkia) ka përmendur gjithmonë mençurinë, vetëmohimin e trimërinë e Osman Haxhiut dhe burrave të tjerë të gjykimit dhe përfaqësimit të duhur popullor. Kemi dëgjuar nëpër festa, festivale dhe patjetër atje, te burimi, në Armen të këndohet për  Osman Haxhiun, i cili ishte bir i Armenit dhe njëkohësisht  kyetar i Komitetit “Mbrojtja Kombëtare”, i cili udhëhoqi Luftën e Vlorës. Edhe kjo këngë këndohet sipas melodisë që këndojnë banorët e Armenit dhe jo të tjerë. Do të evidentoj një miniretrospektivë tepër e ngushtë kohore, jo më tutje se një vit nga Ngjarja e Madhe.

Ëndrra shekullore që kishte përvëluar shpirtrat e zhuritur të shqiptarëve u bë realitet më 1912 – ën, por e mbrapshta Luftë e Parë Botërore e bëri të pamundur festimin popullor të përvitshëm çdo 28 Nëntor. Burrat e pasur e me mend, elita atdhetare, populli i Vlorës, qyteti dhe krahinat menduan që më 28 Nëntor 1919 të rinisnin festën e madhe të Flamurit. Ndërkohë situata ishte vërtet shqetësuese, sepse pushtuesit italianë kishin hedhur në treg spiunët për të vënë në udhë e për të piketuar veprimtarët atdhetarë, qofshin këta klerikë, mësues a nëpunës të tjerë të dalluar. Zjarri atdhetar thellohej tek urrejtja kundër pushtuesve italianë, saqë fëmijët të mos mësonin gjuhën italiane në shkollat shqipe. Festa e Flamurit do të bëhet madhështore me çfarëdo çmimi që të kërkohet më datën 28. Ky qe vendimi i 11 Apostujve të Vlorës, me Osmën Nurin në krye. Gjeneral Ferraro, komandanti i pushtimit, nuk e pranoi ngritjen e Flamurit Shqiptar. Dihet e vlerësohet, jo vetëm në Vlorë e krahinat e saj, thënia lapidare që Osman Haxhiu i ktheu plot krenari gjeneralit të pushtimit: “Ky flamur na thërret në këtë ditë të shenjtë për bashkimin e trojeve shqiptare, siç e ka lënë amanet Ismail Beu. Vlora është shqiptare. Jashtë pushtuesit!”

 

Duke vijuar kronologjikisht, konturohen për historinë vendimet historike të Kongresit të Lushnjes, që hapën udhë të reja për të ardhmen e Shqipërisë. Për të drejtuar lëvizjen kombëtare, në prill 1920, u krijua përsëri, brenda më Vlorë, ashtu si më 1919, një komitet i fshehtë me emrin “Mbrojtja Kombëtare”, i kryesuar nga prefekti i Vlorës Osman Haxhiu, në të cilin hyri dhe Q. Koculi. Deputeti tjetër S. Koleka u ngarkua të kryente funksionet e përfaqësuesit të fshehtë të komitetit pranë qeverisë së Tiranës. Kryeministri e aprovoi programin e komitetit.

Pasi u bënë përpjekjet e duhura për fillimin e kryengritjes, KMK thirri me urgjencë parinë e qytetit e të fshatrave të zonës së pushtuar të Vlorës në një kuvend që do të mbahej ilegalisht në Barçalla, një shpat mali pranë Dukatit, në jug të Vlorës. Ftesës iu përgjigjën të gjithë krerët e ftuar. Kuvendi u mblodh më 29 maj 1920. Të gjithë pjesëmarrësit aprovuan propozimin e komitetit për të filluar sa më parë kryengritjen çlirimtare. Kuvendi zgjodhi një Këshill Kombëtar prej 30 vetash dhe nga gjiri i tij u zgjodh një komitet i ri i “Mbrojtjes Kombëtare” prej 12 anëtarësh, të cilit iu ngarkua drejtimi i kryengritjes.

Emrat e tyre janë “emblema e LV” dhe përderisa LV është faqe lavdie në historinë e Shqipërisë edhe ata janë portrete me dritë nderimi e lavdie në përmendoren e historisë kombëtare. Sikurse Sulejman Delvina me patriotët e KKL dhe me qeverinë e Tiranës, edhe Komiteti “Mbrojta Kombëtare” i Vlorës, 29 maj 1920 me Osman Haxhiun, Sali Bedinin, Hamit Selmanin, Duro Shaskën, Hazbi Canon, Beqir Sulon, Ali Beqirin, Alem Mehmetin, Hysni Shehun, Qazim Kokoshin, Murat Miftarin, Myqerem Hamzarajn, me komandantët e LV major Ahmet Lepenica e kapiten Qazim Koculi dhe me Halim Xhelon, sekretarin e Komitetit, zemërzjarrtin e ditur për Atdhe, mendojmë se i bëjnë më shumë dritë çdo botimi të Historisë së popullit shqiptar, sepse qenë pikërisht ata, që udhëhoqën e drejtuan të organizuar e me plan luftimi trimat e Labërisë dhe të krahinave të tjera shqiptare që e rrokullisën në det të turpëruar Perandorinë e Re Romake. Binomi i shkëlqyeshëm i LV me Osman Haxhiun e Halim Xhelon na kujton binomin atdhetar të Lidhjes së Prizrenit me Ymer Prizrenin e Abdyl Frashërin. Kryetar i komitetit u zgjodh Osman Haxhiu. Pranë komitetit u formua edhe një komision ushtarak, i përbërë prej oficerësh, nën kryesinë e Qazim Koculit, ish oficer i marinës. Komisioni ngarkoi kapitenin Ahmet Lepenica të organizonte formacionet ushtarake. Kuvendi mori vendim t’u bënte thirrje për të rrëmbyer armët gjithë qytetarëve dhe fshatarëve të krahinave të pushtuara dhe sidomos të Labërisë. Më 2 qershor 1920 disa mijra vullnetarë, me armë e pa armë, u paraqitën në Beun dhe në pikat e tjera të caktuara, të organizuara në çeta, secila nën komandën e një fshatari trim, të zgjedhur nga vetë vullnetarët. Thirrjes iu përgjigj edhe batalioni i milicisë shqiptare prej gati 300 vetash, i formuar në Vlorë nga komanda italiane, i cili dezertoi duke u bashkuar me kryengritësit. Nën urdhërat e komitetit u formua kështu një ushtri kryengritësish prej afro 4 mijë vullnetarësh patriotë.

Më 3 Qershor dërguan ultimatumin e famshëm historik italianëve, firmosur nga kryetari Osman Haxhiu dhe anëtarët e tij: Qazim Kokoshi, Ali Beqiri, Duro Shaska, ku midis të tjerash thuhet: “Ne e dimë se një popull i vogël, siç është populli shqiptar, s’mund të sulmojë me armët e tij një fuqi të madhe siç është Italia, por qeveria italiane, sado e fortë që të jetë, s’mundet kurrë të ndalojë popullin e vogël të Shqipërisë të derdhë gjakun për idealin e lirisë së tij…”. Këto fjalë paralajmëronin një epokë të madhe, të lavdishme që është skalitur me shkronja të arta në gjithë historinë e Shqipërisë. Ka shumë këngë popullore që flasin për këtë luftë:

 

“O Qemal për këtë ditë,

Të ishe ndodhur i gjallë,

Ç’do të kishin parë sytë,

Osmani 20 vjeç djalë,

Bridhte malit pa opinga

Bashkë me Sali Muranë…”

 

Edhe në këngë të tjera bëhet portreti i Osman Haxhiut në mënyrë të mrekullueshme, me vargjet e  luftëtarit të Njëzetës dhe këngëtarit të madh të Labërishtes, Mato Hasani i Bratit:

 

” Ç’të them për Osman Picarë,

agai që mbahet rëndë,

kur shkon kaluar në kalë

flet pak e flet me mënd.

Ështe ilaç për fukaranë

për krahinë, mall e gjënë

miqtë e tij i ka të rrallë

një flori, tjatri argjëndë…

Lufta e Vlorës qe, si hapësirë vërtetë lokale, si kohë zgjati 2 – 3 muaj, e lartësisht fisnikërisht  fitoi profilin e një luftë mbarëkombëtare, statusin e së cilës ia jep historia vetë. Lufta e Njëzetës mbetet një nga epopetë më të lavdishme të popullit tonë, ku shqiptarët treguan vitalitetin e tyre të rrallë, se i thanë botës mbarë e në mënyrë të veçantë Evropës, se ç’është në gjëndje të bëjë një popull i vogël, fukara, por patriot edhe kur lufton me të drejtë kundër një fuqie të madhe jo vetëm hiperbolikisht 40 miljonëshe. Ajo luftë mbarë shqiptare, ku vetëm treva labe dha rreth 100 dëshmorë e u plagosën mbi 130 vetë.

Objektivi u arrit, Italia u hodh në det e kjo dëshmoi se “Komiteti i Mbrojtjes Kombëtare” e kreu detyrën me Osman Haxhiun në krye, i përkrahur fuqimisht nga Qeveria e Sulejman Delvinës.

Fjalë të zjarrta, plot vërtetësi, plot admirime, simpati, nuk kanë mbarim në dhjetra apo qindra vargje të pavdekshme popullore për Osman Haxhiun:

 

Ulu, o mali me borë

që të shoh përtej në Vlorë

Osman Haxhiun me forrë

që ngrihet Baba Tomorrë…

 

Fytyra e këtij “vigani” është gdhendur në këto vargje monumentale:

 

…Osmani ç’i hipi kalit

bëri poshtë buzës së malit

seç i foli gjeneralit

dil sterës e jo limanit

breshkamadh i breshkamadhit

të shoç të zotë e vatanit….

 

Këtu figura e tij del epike, madhështore, si një gjeneral popullor, i paharruar. Për këtë figurë të shquar mund mund të shkruajmë faqe të tëra pa fund. Por duhet të theksojmë se, emri i tij është përmendur shkarazi në monizëm, po ashtu edhe sot.

Në kohën e Zogut nuk u lejua të varrosej në Vlorë, por në çiflikun e tij në Picar, disa kilometra larg qytetit, kur Vlora e propozoi që ta kishte varrin pranë Ismail Qemalit.

Në 50 vjetorin e shpalljes së Pavarësisë u dekoruan me më të thjeshtën medalje “Për veprimtari patriotike” që është shumë pak. Atë medalje e meriton çdo luftëtar i Luftës së Vlorës.

Në kohën e demokracisë s’është kujtuar Lufta heroike e Vlorës ashtu siç duhej, edhe në raste përvjetorësh.

Bashkia e qytetit të Vlorës që në vitin 1994 e nderoi me titullin”Qytetar Nderi”, i ka vëne një lagjeje e një rruge emrin e tij, kurse presidenti Alfred Moisiui akordoi medaljen.

Atdhetari i madh, Osman Haxhiu, veprimtaria e të cilit meriton t’u bëhet e njohur lexuesve shqiptarë të kohës sonë dhe të ardhmes.

Atdhetarë të tillësi Osman Haxhiu meritojnë të nderohene të përkujtohen jo vetëm nga populli, që i ka përjetësuar nëpërmjet këngëve të tij të bukura, por edhe nga qeveritarët tanë në shkallë krahinore e kombëtare. Ata bënë aq shumë për ne e për pasardhësit tanë. Ne duhet të përpiqemi të shkundim pluhurin e harresës që ka rrezik ti mbulojë emrat e tyre.

Për të ndriçuar figurën e Heroit kryesor të Luftës së Vlorës të vitit 1920 anëtarit të guximshëm e të mënçur të parlamentit të parë shqiptar, përkrahësisht të qeverisë së parë demokratike Fan Nolit e të gjithë përparimtarëve të kohës për të cilën Vlora (dhe jo vetem Vlora) duhet të bëjë edhe diçka më shumë për të përkujtuar kujtimin e tij.

 

 

 

Me këto rrezëllime mendimesh mbërrijmë atje ku i bëri koka “dënk” këtij patrioti të kulluar. Aty takuam, ndër të tjerë moshatarë edhe një më të ri se “lisat e moçëm të fshatit” mësuesin veteran Shpresim Kasaj, i cili, për fat të mirë, ua kishte vjelur kujtimet e vyera më pleqve që e kishin parë me sy LV, dhe kishin luftuar për ta shporrur “Talanin” më Njëzetën. Shpresimi është 70 vjeç, me arsim të lartë, lindur dhe banues për gati një jetë të tërë në Armen, i cili për një kohë të gjatë ka qenë dhe drejtor i shkollës së mesme. Informacioni i tij na plotëson panoramën për kontributin e patriotëve të Armenit në pavarësinë konkrete të atdheut dhe ne po e japim të plotë:

Fshati Armen është një fshat me peshë e me një zë të veçantë në historinë e luftërave për liri të krahinës së Vlorës e të gjithë Shqipërisë. Gjatë gjithë etapave të historisë, ky fshat ka nxjerrë nga gjiri i tij djem e burra të shquar, si për penë e mendje, ashtu edhe për dyfekë e trimëri, që janë radhitur me burra të shquar të Vlorës dhe i kanë dalë zot vatanit në stuhitë dhe rrebeshet e kohërave. Në ndonjë periudhë të historisë, ata kanë dalë edhe në udhëheqje e drejtim, si në Luftën e Vlorës më 1920, ku Osmën Haxhiu e Sali Bedini ishin: njëri kryetar e tjetri anëtar i Komitetit të Mbrojtjes Kombëtare që udhëhoqi këtë luftë.

1. Osman Haxhiu – ish njohur me Ismail Qemalin në Stamboll kur vazhdonte “Robert Kolexhe”. I ati i tij, Haxhi Muhameti, ish mik i familjes Vlora, i Syrja e Xhemil bej Vlorës. Ai kish marrë pjesë si delegat në Kongresin e Dibrës në vitin 1909 bashkë me Mehmet Seit Mavrovën, Hasan Sharrën, Abaz Nurin e Ali Asllanin. Haxhi Muhameti bekoi flamurin më 20 nëntor 1912 bashkë me Dom Nikollë Kaçorrin dhe at Marko Moçkën. I biri i tij, Osmani ish anëtar i Klubit “Bashkimi” të Janinës dhe më pas i Klubit “Labëria” të Vlorës. Ai mori pjesë në shumë takime me patriotë të ndryshëm ku flitej për autonominë dhe pavarësinë endnit. Ai mori pjesë në Kuvendin e Drashovicës së Korrikut më 1911 dhe mbështeti Memorandumin e Gërçes dhe hodhi idenë e luftës së armatosur kundër pushtuesit osman. Ai bëri fushatë për kandidaturën e Ismail Qemalit për deputet në Parlamentin Xhon Turk. Qe sekretar i prefekturës së parë të ngritur nga qeveria e Ismail Qemalit e më pas prefekt i Vlorës. Është i njohur aktiviteti i tij si organizator dhe udhëheqës i Luftës së Vlorës.[1] Dua të bëj me dije këtë auditor të nderuar, se QSA, IH, këtë verë që shkoi, botoi një libër të munguar dhe të duhur për historiografinë shqiptare me titullin “Kujtime – nga fundi i sundimit osman në Luftën e Vlorës” dhe vetë Instituti i Historisë ka promovuar së fundmi botimin me kujtimet e Syrja bej Vlorës. Përgatitur nën kujdesin e historianit Marenglen Verli këto kujtime shfaqen interesante për lexuesin. Babai i Eqerem Bej Vlorës, kushëri i parë dhe rival politik i Ismail Qemalit, kunat i Esat Pashë Toptanit, ambasador në Vjenë apo drejtor i doganave osmane, Syrja Vlora është padiskutim një personazh i rëndësishëm i epokës. Historiani Verli, që është kujdesur për botimin pohon se kujtimet janë shkruar nga Syrja bej Vlora rreth viteve ’20. Çuditërisht ato ndodheshin që pas Luftës së Dytë Botërore në Arkiv, por nuk u publikuan deri më sot. Këto kujtime kanë rëndësi, sepse sipas historianëve Syrja bej Vlora e nis rrëfimin e tij me pushtimin osman të Shqipërisë e deri tek Lufta e Vlorës. Përse e përmenda këtë fakt? Jo vetëm fakte, por edhe përshkrime mjaft të veçanta nga jeta politike tek ajo personale mbi emra si Esat Toptani, Preng Doda, Ahmet Zogu e mbi të gjitha Ismail Qemali, për të cilin ai shkruan ndër të tjera se “fuqinë e mendjes e kishte të përkryer, por kishte një të metë, aftësinë e të mashtruarit me fjalë”. Syrja bej Vlora konfirmon atë që ka ndodhur dhe atë që mban mend kujtesa sociale, duke e transmentuar brezash,  se ushtria italiane pushtimit, e thyer dhe e trembur nga zemrat trimëroshe shqiptare, “për hakmarrje dhe për të frikësuar popullin, u vunë zjarrin konakut të Osman Efendi Haxhiut në Vlorë, shtëpisë së Qazim Efendi Kokoshit me vëllezërit dhe shtëpisë së Koleka Efendiut në Ujë të ftohtë…[2]” .  Kanë kaluar më shumë se 93 vjet nga Lufta e Madhe e Vlorës  e, jo thjeshtë për të bërë një nderim të meritura nda asaj ngjarje dhe heronjve viganë të saj, por sidomos për vështrim krahasimtar, për perspektivën shqiptare në familjen qytetare europiane,natyrshëm më vjen në kujtesën vetake kënga tradicionale, e tabanit, e burimit, apo quajeni si ta ndjeni, por me vargjet e gdhendura me shpirtin fisnik të  dinjitetit shqiptar:

“Lule, Osmën efendi/ Të ishin dy, tre si ti/ do të bënej Shqipëri”.

 

Vlorë, e diel,  24. 11. 2013, ora 10. 00

 


[1] ) Qendra e Studimeve Albanologjike, Instituti i Antropologjisë Kulturore dhe i  Studimeve të Artit,  Habazaj, Albert, Lufta e Vlorës – historia në epikën historike, Tiranë, 2013, f. 85 – 86.

[2] )Qendra e Studimeve Albanologjike, Instituti i Historisë, Syrja Vlora, Kujtime , nga fundi i sundimit osman në Luftën e Vlorës, Tiranë, “ICEBERG” Publishing House, 2013, f. 195.