Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

MAFIA POLITIKE

by

Shkruan: Faik KRASNIQI/

Në çdo vend ku ka luftë, ku vriten njerëzit, gjithçka vjen si rezultat i politikës së keqe. Në çdo vend ku ka korrupsion, vidhet populli, e gjitha është rezultat i politikës së keqe. Në çdo vend ku ka papunësi të madhe, çdo gjë vjen si pasojë e politikës së keqe. Në çdo vend ku shteti nëpërmjet mediave mashtron, apo gënjen opinionin, sërish është rezultat i politikës së keqe.

Politikanët e mirë (që janë shumë të rrallë) duhet të lavdërohen, kurse të këqijtë duhet të kritikohen. Te ne, shumica e politikanëve janë të këqij, janë të devijuar nga politika dhe nuk e duan njëri-tjetrin, por problematika e krijuar këtu është se interesat e tyre janë të njëjta dhe ndër to mund të përmenden: të jemi të vrazhdë me popullin deri në pikën e fundit; ta zhvillojmë biznesin (kontrabandën) edhe më shumë; të vjedhim aq sa nuk kemi ku t’i lëmë paratë; të rrisim përqindjen e korrupsionit; të rrisim përqindjen e varfërisë (e gjithë lekët të vijnë te ne, do të thotë te politikanët); të bëjmë krime në mënyrë të pamëshirshme etj.

Këto zgjedhje, ato të kaluarat dhe ato të ardhshmet do të karakterizohen nga ky biznes me votën, si nga njëra parti, po ashtu edhe nga tjetra. Kjo është gjë e pajustifikueshme. Ne si popull i kemi mbyllur sytë që nga pas lufta. Ende i kemi të mbyllur dhe për t’i hapur mos të na shkojë mendja, sepse ata që i kemi sot në pushtet na i kanë mbyllur neve (popullit) me ”dhunë” sytë , me gënjeshtra, me krime dhe me premtime boshe.

Ne si popull asnjëherë nuk do t’i hapim sytë, pasi “pëlqejmë” errësirën. Realisht, kjo mafia politike te ne nuk është aspak e fuqishme, por neve na duket ashtu, sepse thjesht jemi të pafuqishëm. E vetmja fatkeqësi që po e vuajmë dhe do ta vuajmë është padituria. Ne atë nuk e kemi dhe nuk interesohemi ta kemi, dhe kjo gjë do na shkaktojë e po na shkakton shumë probleme. Sa më larg partive politike, aq më larg negativitetit, krimit, varfërisë, korrupsionit, injorancës arsimore etj. Por, të paktën, më afër realitetit pozitiv…

 

KOLONEL RAUF FRATARI, PERSONALITET I SPIKATUR I NACIONALIZMIT SHQIPTAR

by

 Shkruan:Eugen SHEHU/

  Fratari,ai vend i thyer në cep të Mallakastrës së egër,ka bërë emër jo vetëm në jug,por në krejt viset e shtetit amë.Burrat e atij vendi ishin mbështetja e parë e Rrapo Heklait,i cili ngase kundërshtoi trimërisht Portën e Lartë në mesin e shekullit të 19-të,u dënua me vdekje.Nga Fratari janë me dhjetar burra që u qëndruan trimërisht tufanave të kohës.Dhe në mesin e këtyre burrave,qëndron nacionalisti i shquar,ai që e deshi atdheun dhe monarkinë njësoj si shtëpinë e vet, Rauf Fratari.Lindi në Fratar,në vitin 1908,në Mallakastër ku kishin nisur të frynin erërat e autonomisë shqiptare.Nënë Sabires,asaj gruaje trime nga dera e shquar e Frashërllinjëve të Përmetit,i shkuan plot miq e dashamirës për ta uruar.I mungonte vetëm i shoqi Hajredini.Po kush ishte Hajredin Fratari?

I diplomuar në Stamboll në universitetin e Hylqies,Hjaredini ende 24 vjeçar dërgohet në Janinë.Aty mëson nga administrimi praktikisht dhe pas disa provimesh të tjera në Stamboll,në vitin 1906, dërgohet nga Porta e Lartë me detyrën e nënprefektit,në një prej nënprefekturat e Mamisit,të Vilajetit të Izmirit në Turqi.Aty ndonëse punon deri në vitin 1910 ka qenë i lidhur ngushtë me krerët kryesorë të lëvizjes autonomiste shqiptare.Është ndër nismëtarët e Komitetit Shqiptar të Beratit,të cilët mbështetën fuqimishtë Ismail Qemalin,Shahin Kolonjën dhe Hasan Prishtinën për të ngritur zërin në parllamentin turk,lidhur me alfabetin dhe gjuhën shqipe.Në fillim të vitit 1912,Hajredin Fratari e braktis përfundimisht karierën e lartë në administratën turke.Ai shkon në Mallakastër e berat dhe duke mos kursyer as forcat e mendjes dhe as pasurinë e tij,viret në ballë të lëvizjes për pavarsinë e trojeve shqiptare.Natyrisht një personalitet si Hajredin Fratari e kishte të qartë se Pavarsia e Shqipërisë mund të arrihej vetëm në saje të bashkimit të ideve dhe forcave të krejt shqiptarëve,drejt qëllimit të përbashkët,për këtë qëllim ai merr pjesë në Kuvendin e Junikut,më 25 maj 1912 si përfaqsues i popullit të Mallakastrës dhe beratit.Fjala e tij do të dëgjohej plot me respekt në mes të 250 burrave të mbledhur në Junik,të cilët përfaqsonin krejt vilajetet shqiptare. Nisur nga aktiviteti i madh patriotik,nga mençuria dhe guximi i tij,populli i Mallakastrës e zgjedh Hajredin Fratarin si delegatë të saj në Kuvendin historik të Vlorës,në nëntorin e vitit 1912.Në këtë mënyrë,burri i Mallakastrës u radhit ndër 33 firmëtarët që shpallën me aktin e tyre,pavarsinë e trojeve amtare.Në vitet 1912-1914,Hajredin Fratari do të punonte si nënprefekt i Skraparit.Si do të vinte në jetë njohurit e tij,duke dashur të çojë sa më parë idetë dhe punën e madhe të qeverisë së parë shqiptare,dalë nga Kuvendi i Vlorës.Pas mijëra halleve që kishin shqiptarët e asaj kohe,Hajredin Fratarit iu desh të përballej edhe me elementë anadollakë të cilët ende shpresonin se e ardhmja e Shqipërisë,ishte Stambolli.Edhe kur në Shqipëri shkoi Princ Vidi,ndonëse pati shumë kërcënime,Hajredini nuk e la detyrën.Por me largimin e tij atëherë kur Shqipëria e mesme dhe ajo e Jugut po binin në duart e Esat Pashë Toptanit dhe Haxhi Qamilit,atëherë burri i Mallakastrës shkon në shtëpinë e vet,në Fratar dhe për tri-katër muaj merret me ndërtimin e shkollës së parë shqipe në Fratar.Por qëndrimin e Hajredinit nuk mund ta harronin rebelët mallakastriotë që në mënyrë të verbër,shkonin pas Haxhi Qamilit,kësj figure të urryer të shqiptarëve në ato vise.Në ditët e para të prillit 1915,ata shkojnë në Fratar dhe e arrestojnë Hajredinin,në shtëpinë tij.Katër ditë më pas kinse ai donte t’u largohej rojeve është qëlluar dhe vrarë prapa krahëve.Gjithsesi në telegramin për këtë vrasje thuhej : “Berat 15 prill,ora 8 e ditës.Drejtur kryesisë së Komitetit Elbasan,Tiranë,Krujë. Zoti Hajredin Fratari tue qenë nga nënprefektët e administratës së Turqisë,është mbështetës i personit të Ismail Qemalit dhe u bë nënprefekt i Skraparit.Mbas ngjarjeve të bamë së voni është burgosur në burgun e Beratit dhe mbasi nuk u pa e pëlqyeshme mbajtja e tij në burg, e pamë të udhës transferimin e tij në burgun e Kavajës.Për dijeni ju njoftohet se sot,ku po përcillesh për në Kavajë nën vërejtjen e një detashmenti… u muar vesh se rrugës ka tentuar me u arratis dhe mbasi nuk iu bind urdhërit “ndal” të dhanun dy-tri herë prej detashmentit,asht vramë nga të qitunat e pushkëve të bame nga ana e detashmentit”.(Arkivi Qendror i shtetit-Tiranë.Fondi 245,dosja 26,fleta 118).

Raufi 7 vjeçar do të shkonte të fillonte mësimet në shkollën e Fratarit,të cilën e pati ngritur që nga themelet i jati,Hajredini,madje edhe mësuesit e parë të kësaj shkolle ishin paguar nga burri i shquar i Mallakastrës.Së bashku me vëllanë më të vogël Skënderin,ata do t’i rriste me dashurinë e saj nënë Sabirja.Pas mbarimit të shkollës fillore në Fratar,Raufi shkon në Gjirokastër ku mbaron dy klasa të tjera.Më pas në vitet 1923-1927 ai shkon në Modena të Italisë dhe me ndihmën e pakursyer të familjes,mbaron me rezulltate të shkëlqyera,studimet në shkollën e mesme ushtarake,Tejet autoritar,me ambicie të vazhdueshme për t’u thelluar në studimet ushtarake,Rauf Fratari do të këmbëngulte për të vazhduar akademinë e lartë ushtarke.Për fat të tij në nëndorin e vitit 1928,mbretëria shqiptare e spalli të jatin Hajredinin “Dëshmor të Kombit” me ç’rast të birit Raufit i ofrojnë studime të larta në Itali.Në këtë mënyrë së bashku edhe me studentë të tjerë shqiptarë,në vitet 1929-1933,Rauf Fratari vazhdon studimet në Akademinë Mbretërore të Romës,në degën e Kavalerisë.Autoritetit dhe pretsigjit që gëzon ndër shokë do t’i shkonte shumë kjo degë e për më tej, Raufi do t’u futej studimeve të thella për rolin e madh të kavalerisë në betejat që kishin zhvilluar në shekuj me radhë bashkëkombasit e vet,ndërkaq ai nuk do të qëndronte indiferent edhe ndaj politikave italiane për fashistizimin e jetës së studentëve shqiptarë në krejt Italinë.Kundërshton me forcë nderrimin alla romane dhe në bisedat me miqtë e vet shprehet hapur se studentët shqiptarë duhet të ruajnë nderimet ushtarake që bëheshin në atdhe dhe asesi nuk duheshin harruar zakonet e mrekullueshme shqiptare.

Në vjeshtën e vitit 1933 pasi mbaroi me rezulltate të larta Akademinë Mbretërore në Romë,Rauf Fratari me detyrën e nëntogerit emërohet në Gardën Mbretërore Shqiptare.Për gjashtë vjet me radhë ai do të shërbente në këtë Gardë me përkushtim dhe devocionin më të lartë.Veçanërisht në këto vite,duhet pranuar se italianët nuk lanë gur pa përdorur,për ta kthyer Mbretin Zog në instrument të politikave kolonizuese të tyre.Kur e panë se në këtë drejtim karakteri i Mbretit të Shqiptarëve ishte i papërkulur,ata u përpoqën me anë të mercenarëve shqiptarë të kërcënonin deri fizikisht jetën e tij. Rauf Fratari,në çdo moment u gjend kurdoherë në situatën më të vështirë,duke shmangur në kohë çdo rrezik.Betimi si oficer besnik i Gardës Mbretërore,do të ishte për birin e Mallakastrës jo vetëm një udhëheqje por edhe thirrje për të sakrifikuar gjithshka vetëm që nderi i Gardës Mbretërore dhe i vetë Mbretit Zog të mos cenohej,është kjo arsyeja që brenda gjashtë vjetëve të detyrës së tij në atë vend,Rauf Fratari arriti të marrë gradën e majorit të Gardës Mbretërore.

Ndërkaq 7 prilli 1939 do të shënonte ditën e zisë kombëtare shqiptare.”Raufi ishte ndër ata qindra oficerë të Monarkisë së Zogut i cili e priti me indinjatë të madhe pushtimin fashist të vendit dhe në shenjë proteste ai grisi flamurin italian.Pas atij xhesti ndoshta simbolik,por që shprehte gjendjen e tij shpirtërore dhe indinjatën e madhe të një shqiptari të vërtetë,autoritetet italine e arrestuan Raufin dhe  embajtën për disa kohë në burgun e Tiranës”(Gazeta Shqiptare,Tiranë,10janar2003)

Ka qenë pikërisht ndërhyrja e Fejzi bej Alizotit ( gruaja e të cilit ishte motër me gruan e Raufit) që ky i fundit të lirohet nga burgu.Meqenëse autoritetet italiane i njihnin aftësitë ushtarke të Raufit,në kuadrin e thirrjes për t’u kthyer të gjithë oficerët shqiptarë në detyrat e tyre,ky shkon në garnizonin  e Kuçovës.Disa muaj më pas,në fund të vitit 1940,Rauf Fratari thirret në komandën e lartë të ushtrisë italiane dhe i bëhet thirrje të grumbollojë sa më shumë vullnetarë nga vendlindja e tij,Mallakastra për të luftuar në frontin italo-grek që niste nga Saranda.Sidoqë nën parrullat se do luftohej për Shqipërinë Etnike,Raufi e kuptoi se kjo gjakderdhje e shiptarëve sish gjë tjetër,pos zbatimit të planeve strategjike për territore të reja të pushtuara nga fshistët.Ka qenë kjo arsyeja që Rauf Fratari nuk pranoi të luajë këtë rol,me ç’rast u arrestua përsëri dhe u dërgua në burgun e Gjirokastrës.Edhe aty nuk munguan presionet,ndërsa burri i Mallakastrës me një italishte të kulluar i kumtonte karabinierëve italianë se shqiptarët një fjalë kanë.Edhe këtë radhë me ndërhyrjen e Fejzi bej Alizotit autoritetet italiane detyrohen ta lirojnë nga burgu duke e porositur që të shkoj në shtëpi ndryshe e priste internimi.Në vitet 1941-1943,Rauf Fratari akademist i shkëlqyer i Romës dhe mbretëror i sprovuar,bashkëpunon ngushtë me nacionalistët shqiptarë.Ai bie në kontakt me Hysni Lepenicën,Ismail Golemin,Tefik Cfirin dhe sidomos me Abaz Kupin,heroin e rezistencës shqiptare të 7 prillit 1939.Dihet se në fillimet e veta lëvizja nacionaliste shqiptare lindi si nevojë imperative e luftës kundër fashizmit italian,i cili kishte robëruar vendin.Rreth 70-80 burra  të Mallakastrës së Epërme,në janarin e vitit 1943 lidhin besën so do të luftonin nën komandën e Rauf Fratarit.Brenda dy-tri muajve radhët u shtuan dhe kjo njësi luftarake u pagëzua batalioni “Hajredin Fratari”.Në mars të vitit 1943,do të vinte aksioni i parë i madh i këtij batalioni,kundër forcave italiane që lëviznin në autokolonën prej Fieri në Tepelenë.Në vendin e quajtur kthesa e Greshicës,Rauf Fratari ndërton një pritë model duke iu përshtatur terrenit,si edhe aftësive luftarake të batalionit që udhëhiqte.Duke shfrytëzuar befasinë vullnetarët nacionalistë,hapin një zjarrë të fuqishëm në drejtim të autokolonës italine dhe brenda dy orë luftimesh lënë dhjetra të vrarë dhe të plagosur.Komanda e qarkut të Fierit, lajmëronte Tiranën për “dërgimin e trupave të tjerë pasi prita ka qenë e befasishme dhe shiqptarët nuk përmbahen në sulmin e tyre”.(A.Q i shtetit-Tiranë,Fondi Mëkëmbësia,dosja.47,fleta 233 ).

Mbas këtij aksioni i cili bëri jehonë në krejt Shqipërinë e Jugut,forcat ushtarake italine ndërmuarën një operacion të gjërë,në Mallakastër duke djegur qindra shtëpi,duke vrarë e burgosur shqiptarë të pafajshëm.Nuk mundet kursesi të jetë rastësi që e para shtëpi e djegur prej italinëve ishte ajo e Hajredin Fratarit.Pas djegjes së parë që i bënë shtëpisë së madhe forcat e Haxhi Qamilit,në vitin 1915,kjo ishte e dyta e cila rrënoi deri murat e lashta prej guri.Raufi me ndihmën e miqve të vet mundi ta largojë familjen dhe në krye të batalionit u hodh në aksion luftarak akoma më të rreptë,kundër pushtuesit italian.Tashmë emri i tij përcillej me respekt në çdo vatër mallakastriote.Sigurisht ka qenë kjo arsyeja që Qarkori Komunist i Mallakastrës,ngarkoi Mehmet Shehun të bisedonte me Raufin,me qëllim që ky të rreshtohej në batalionin e vet,në radhët e nacionalçlirimtarëve.Sipas kujtimeve të bashkëkohësve të tij,takimi ishte kryer në vendin e quajtur Poçen disa ditë përpara se aty,të mblidhej populli e të jepte besën për të luftuar okupatorin italian.Rauf Fratari me horizontin e gjërë dhe personalitetin që zotëronte,i tha Mehmet Shehut se nuk mund të virej asesi në komandën e komunistëve,e para,sepse ajo doktrinë nuk përshtatej Shqipërisë dhe se e dyta,sepse komunistët shqiptarë të rangjeve të larta,pothuaj të gjithë merrnin urdhëra nga Beogradi.Kjo bisedë e çiltër do t’i kushtonte shumë shtrenjtë Rauf Fratarit,dhe se prej atij momenti ai u shpall armik i partisë komuniste e cila udhëhiqej nga motoja bolshevike “O me ne ,O kundra nesh”.Sidoqoftë as premtimet dhe as presionit nuk do të mund t’a përkulnin burrin e Mallakastrës.Ai do të ndërmerrte një varg aksionesh të tjera kundër italainëve,pa i ndërprerë kontaktet,veçanërisht me heroin Abaz Kupi.Madje me insistimin e këtij të fundit,çeta e Raufit do të kordinonte veprimet luftarake me çetat e Ismail Golemit dhe Tafik Cfirit.Më pas po në shoqërinë e ngushtë të Abaz Kupit,burri i Fratarit do të njihej nga afër edhe me Mit’hat Frashërin,i cili me urtësinë e vet do të thellonte më tej ndjenjat antikomuniste të birit të Mallakastrës.Falë urtësisë dhe veprimit energjik luftarak kundër fashistëve italianë,Rauf Fratari do të ftohej nga Mit’hat Frashëri dhe Abaz Kupi për të marrë pjesë në kuvendin historik të Mukjes.Dihet tanimë se delegacioni i nacionalistëve shqiptarë,përbëhej nga figurat e shquara si ;”Mid’hat Frahsëri,Hasan Dosti,Thoma Orollogaj,Skënder Muço,Hysni Lepenica,Isuf Luzaj,Kadri Cakrani,Rauf Fratari,Xhevat Peshkëpia  ,Halil Mëniku,Vasil Andoni dhe Ismail Petrela”.(A.Q.i shtetit-Tiranë.Fondi 40,dos.173.fle.19-20).

Ndonëse i ri në moshë,Rauf Fratari do të dëgjohej plot respekt në Kuvendin  e Mukjes,në mënyrë të Veçantë ai do të këmbëngulte për të vendosur në nenin dy të Proklamatës,luftën pa asnjë kusht për zbatimin e parimeve të garantuara nga Karta e Atllantikut,për vendosjen e kombeve,ç’ka nënkuptonte bashkimin e trojeve të Kosovës dhe Maqedonisë shqiptare me shtetin amë,si edhe të drejtat e Shqipërisë Etnike.Por dihet tanimë nga të gjithë shqiptarët se si u tradhëtua Mukja.Për turp të historiografisë komuniste,kjo tradhëti u kërkua t’i transplatohej veprimeve të nacionalistëve,por balta e hedhur mbi ta një ditë u pastrua.Ajo baltë në vetvehte ka dashur të mbulojë lumenjtë e gjakut që komunistët e Tiranës dhe të Beogradit provokuar ndaj mijëra shqiptarëve të pafajshëm,duke i hedhur ata në vëllavrasje,dhe ç’prej këtij momenti Rauf Fratari shkon në Mallakastër dhe dërgon tek miqtë e vet gruan Ganimetin,me të birin,Hajredinin një vjeçar.Tashmë nuk ishin okupatorët ato që mund të hakmerreshin kundër tij dhe familjes,por forcat e verbërta të nacionalçlirimtarëve shqiptarë.Pas kësaj ai iu bashkangjit njësive luftarake të Abaz Kupit duke udhëhequr çetën e vet sa në luftë kundër italianëve po aq edhe kundër gjermanëve.Heroizmi dhe mjeshtëria e vet luftarake do të shkëlqente sa në Mat edhe në Krujë,sa në Zallher aq edhe në Prezë.Ai ishte i bindur deri në fund se fatet e Shqipërisë,e ardhmja e saj ishte lidhur ngushtë me autoritetin e padiskutueshëm të Mbretit Zog,i cili ashtu sikundër pati udhëhequr 15 vjet me radhë popullin e vet,do të dinte ta mbronte atë sa prej okupatorëve të huaj aq edhe prej mortajës komuniste.Mirëpo,me uzurpimin e pushtetit nga bollshevikët e shtetit amë,Rauf Fratari e parndjen tragjedinë që po pllakoste atdheun e vet.Ai largohet plot dhimbje nga Shqipëria,duke lënë aty jo vetëm historinë e ndritur të familjes së tij,por edhe nënën,gruan,dhe djalin dy vjeçar të cilin e kishte quajtur Hajredin,në kujtim të atit të vet.Duke iu drejtuar brigjeve të Italisë,së bashku me dhjetra nacionalistë të tjerë,ai ishte i ndërgjegjshëm se kudo të ndodhej do të luftonte me mish e me shpirt,për të shpëtuar kombin nga tragjedia e shekullit,komunizmi.Të shtatë vitet e qëndrimit të tij në Itali,Raufi do t’i kalonte duke u përballur me vështirësitë e shumta të jetës dhe privacioneve të mërgimit.Ai do të ishte kurdoherë përkrahë kulmeve të nacionalizmit shqiptar si Mid’hat Frashëri, Hasan Dosti,Zef Pali,Abaz Kupi,madje do të mbante lidhje edhe me Mbertin Zog.Në këto lidhje ai do të shihte kurdoherë mundësinë e organizimit të forcave antikomuniste shqiptare,pa dallim partie.Ai ishte dhe mbeti deri në fund të jetës së vet fatos i bashkimit të gjitha forcave politike,vetëm e vetëm për të shembur muret e komunizmit të përdhosur,ato mure që ndan për pesë decenie me radhë kombin shqiptar,prej kombeve të tjera të qytetëruara.

Në vitin 1951 pas disa kërkesave të herpashershme Rauf Fratari thirret në zyrën e Refugjatëve,në Romë dhe i jepet e drejta të mërgojë në SHBA.Atje fillimisht në shtëpinë e një mikut të vet,Hiqmet Delvinës (ish krytar i parlamentit në kohën e monarkisë) në shtetin e Nju Xhersit.Më pas filloi veprimtarinë ekonomike private,por duke ndjekur me vëmendje të madhe gjithë zhvillimet në Shqipëri.Malli për të afërmit në vendlindje  e kapllon,sidomos kur mëson se ata keqtrajtohen nga qeveria komuniste e Tiranës.Merr pjesë në veprimtarinë e Komitetit “Shqipëria e Lirë” duke dalë në mbrojtje jo vetëm të bashkëkombasve të vet në shtetin amë por edhe për ata në Kosovë e Maqedoninë shqiptare.Ka qenë kjo arsyeja që në fund janar 1973,sapo del nga shtëpia e vet,Rauf Fratarin e qëllojnë për vdekje dy vrasës me pagesë.Dora gjakatare e sigurimit të shtetit shqiptar të asaj kohe,ishte shtrirë deri në Nju-Xhersin e largët,ajo dorë shtrinte përdhe burrin dhe nacionalistin e shquar,por asesi idenë dhe shpresën e tij,për një Shqipëri të çliruar nga mortaja komuniste, për një Shqipëri Etnike.

Bern-Zvicër

 

STOP FRIKËSIMIT DHE KËRCËNIMIT NDAJ SHTYPIT TË PAVARUR

by

Nga Frank Shkreli/

Dje gazeta e Tiranës, Telegraf në faqen e parë njofton se policia e shtetit shqiptar bllokoi shpërndarjen e shtypit, pikërisht të gazetës Telegraf, “ndërkohë që, ministri i Brendshëm SaimirTahiri po firmoste në Tiranë emërimet e reja në strukturat më të larta të Policisë së Shtetit.”   Sipas gazetës, “Një grup punonjësish të policisë me uniformën e shtetit kishin bllokuar rrugën dalëse nga Pogradeci për në Korçë….Në orën 12:20 minuta, patrulla e vendosur në postbllok në dalje të Pogradecit ndalon automjetin që shpërndante gazetën “Telegraf”.  Ata i kërkojnë shoferit dhe shoqëruesit të shpërndarjes së gazetës që të paraqisnin dokumentacionin”.

Gjithçka në rregull deri këtu, normal.  Por ajo që pasoi, sipas gazetës, nuk kishte të bënte as me rrregullat as me normalitetin.  Me pretekstin se makina e gazetës Telegraf kishte dy gjoba të papaguara,  policët, detyra e të cilëve është ruajtja e rendit dhe qetësisë publike si dhe  siguria e qytetarëve dhe e pronave të tyre, bllokojnë makinën e gazetës Telegraf dhe si rrjedhim ndëpresin shpërndarjen e gazetës Telegraf. Ndërkaq, mbështetsit e rendit, njëkohësisht refuzuan të komunikonin me drejtuesit e gazetës në Tiranë, me qëllim të sqarimit të situatës.  Sipas gazetës Telegraf, shoferi dhe shpërndarsi i gazetës përfundojnë në Komisiariatin e Policisë, në Pogradec.  Mirëpo, gjithnjë sipas gazetës Telegraf, pas hetimeve, në vendin e ngjarjes dhe në zyrat përkatëse të zonës, rezultoi se makina e gazetës Telegraf e kishte të gjithë dokumentacionin në rregull dhe se nuk kishte asnjë gjobë të papaguar në emër të saj.

Në pritje të sqarimeve të mëtejshme nga policia vendore dhe nga organet përkatëse të Ministrisë së Mbrendshme në Tiranë, lindë pyetja se pse u bllokua pardje shpërndarja e gazetës Telegraf në pjesën jug-lindore të vendit.  A mund të ishte këjo një përpjekje për të  kërcënuar dhe për të frikësuar gazetën Telegraf që të qëndrojë larg shkrimeve kritike dhe të heqë dorë nga gazetaria e pavarur?  A po,  mund te ishte një gomarllëk mungese profesionalizmi nga ana e policëve vendorë që kërkonin ndonjë lekë, apo ndoshta ishte diçka më tepër në këtë mes.  Cilado qofshin qenë arsyet e këtij bllokimi të turpshëm të shpërndarjes së gazetës Telegraf, përpjekjet e policisë së shtetit për të shtypur ose për të bllokuar përhapjen e fjalës së lirë, janë  nje shënjë e keqe, ogurzezë, në fillim të qeverisë së re të Kryeministrit Rama.   Gazeta Telegraf  thotë se, pas krijimit të kësaj situate skandaloze nga policia e shtetit shqiptar, drejtuesit e saj janë në kontakt me Ministrin e ri të Punëve të Mbrendshme, Z. Saimir Tahiri, i cili u ka premtuar atyre  se organi që ai drejton do të angazhohet maksimalisht për zbardhjen e situatës.  Shohim!
Liria e shtypit  dhe shpërndarja e pa penguar e fjalës së lirë është oksigjen i demokracisë.  Liria e fjalës dhe e medias në përgjithësi është jetike për zhvillimin e shoqërisë dhe është pjesë e pandarë e qeverisjes së mirë.  Pa një media të lirë e të pavarur, qytetari i thjeshtë është i pafuqishëm dhe njëkohësisht demokracia dhe mirëqenja ekonomike vihen në rrezik.  Njerëzit duhet të informohen në mënyrë të lirë e të pavarur, nëqoftse pritet që ata të luajnë një rol aktiv në jetën dhe zhvillimin ekonomik të vendit.  Në të vërtetë, disa studime të kohëve të fundit nga Banka Botërore, theksojnë se media e lirë dhe e pavarur është jetike edhe për një zhvillim të suksesshëm ekonomik, në vendet në zhvillim siç është Shqipëria.  Për më tepër, kur kërcënohet liria e shtypit, të gjitha të drejtat e tjera themelore të njeriut rrezikohen gjithashtu dhe keq-qeverisja e korrupcioni mbretërojnë dhe lulëzojnë të pa kontrolluar në të gjitha aspektet e jetës.  Ata që bëjnë kërcënime dhe bllokime të shpërndarjes së gazetave, siç ndohdi me gazetën Telegraf në aksin Pogradec-Korçë për çfardo arsye qoftë, duhet të ekspozohen dhe të dënohen në bazë të ligjit — po se po — por edhe në arenën e opinionit publik shqiptar.
Rëndësia e rolit që duhet të luaj shtypi i lirë në një shoqëri të lirë e demokratike, në krahasim me rolin e qeverisë dhe të organeve shtetërore, është thekësuar  ndoshta më së miri nga Tomas Xhefersoni, babai i fjalës së lirë dhe lirisë së shtypit, i cili ka thënë se, “Po të ishte në dorën time për të vendosur nëse ne duhet të kishim një qeveri pa gazeta, apo gazeta pa qeveri, unë nuk do të hesitoja asnjë moment për  të preferuar këtë të fundit”.   Xhefersoni donte që gazetat të ishin plot informacione që do t’i përdornin qytetarët e një shoqërie demokratike dhe  një shtyp  që do të shërbente për të kontrolluar dhe për të balancuar pushtetin qeveritar dhe shtetëror, në interes të publikut.

Lufta për lirinë e fjalës dhe të shtypit nuk mbaron kurrë. Ajo është një përpjekje e vazhdueshme që duhet të mbrohet si pjesë e pandarë e sigurimit dhe të respektimit  të të gjitha të drejtave të tjera bazë të njeriut.  Këjo është një përgjegjësi kyçe e çdo qeverie që pretendon të jetë demokratike dhe përfaqsuese e popullit.  Është detyrë jetësore e çdo qeverie që të mbrojë lirinë e të shprehurit dhe të shtypit, madje edhe atëherë kurë shtypi është kritik ndaj saj.  Për më tepër, sipas filozofit francez dhe mbështetsit të lirisë së fjalës, Volterit, i cili ka thënë se, megjithëse ”Unë nuk jam aspak dakort me ato që thua, unë mbrojë deri në vdekje të drejtën tënde të lirisë së fjalës për të thënë atë që mendon.”  Këjo është detyra edhe e çdo shteti dhe ky është parimi, i pranuar gjerësisht i lirisë së fjalës.   Edhe fillozofi i shekullit 20-të, Noam Çomski ka thënë në lidhje me lirinë e të shprehurit, se “Nëqoftse me të vërtetë beson në lirinë e fjalës, atëherë ti beson në lirinë e fjalës madje edhe për ata që shprehin pikëpamje që nuk të pëlqejnë.”  Ai ka thënë gjithashtu se edhe diktatorët komunistë dhe nazistë të shekullit të kaluar ishin në favor të fjalës së lirë, por vetëm për pikëpamjet e veta. Çomski vazhdon duke thënë se, “nëqoftse je në favor të lirisë së fjalës, këjo do të thotë se je në favor të shprehurit dhe tolerant edhe ndaj pikëpamjeve që ti me të vërtetë i përbuzë si ide dhe mendime armiqësore”, për ndryshe nuk beson në lirinë e fjalës as në shtypin e lirë e të pavarur, sipas tij.

Kjo është sfida e çdo qeverie.  Për të mbrojtur dhe për të mbështetur një atmosferë tolerance ku media të zhvillohet e lirë dhe e pavarur.  Është gjithmonë një veprimtari e vazhdueshme e plotë sfida, por është një aktivitet jetësor për zhvillimin normal të çdo shoqërie, pasi siç ka thënë edhe Xhefersoni, “E vetmja siguri mbi të gjitha është shtypi i lirë”.

Bllokimi i pa precedencë i shpërndarjes dje të gazetës Telegraf duhet të shërbejë si një alarm për qeverinë e re në Tiranë që të angazhohet seriozisht që episode të tilla të mos përsëriten më duke deklaruar publikisht  se nuk do të tolerojë bllokime dhe manipulime  të tilla dhe as ndërhyrje me shpërndarjen e fjalës së lirë nepërmjet gazetave si Telegraf, dhe se kryersit e këtij akti do të jenë përgjegjës para organeve përkatëse.  Është gjithashtu një rast për t’i kujtuar qeverisë dhe organeve të tjera shtetërore të Shqipërisë, përfshirë  edhe policinë, mbi angazhimet ndërkombëtare, por mbi të gjitha detyrimet që qeveria ka ndaj vet popullit të vet, ndaj taksa-paguesve shqiptarë, për të respektuar dhe për të zbatuar angazhimet që ajo ka ndaj lirisë së fjalës dhe të shtypit të lirë e të pavarur.

Ajo që ndodhi pardje në një postbllok në dalje të Pogradecit nuk duhet të ndodhë në Shqipërinë e vitit 2013!

BESIMI HËNOR DËSHMI E AUTOKTONISË SË KOMBIT ARBËR

by

Zgjidhja më e keqe, qëndron pikërisht në fshehjen e historisë pas një strukture të ngritur tashmë, ku ajo bëhet objekt dhe mohohet si vlerë.Emmanuel Mounier/

 Nga Fatbardha DEMI/

Po të pyesim shqiptarët e shekullit të 21, se ku ndodhet krahina e Manit, duke patur parasysh historinë e famëshme të saj, nuk do të mundin të na përgjigjen. Kjo për faktin, se në tekstet e Historisë nuk ekziston një emërtim i tillë. Siç duket vendimet politike të 1913 dhe veprimet ushtarake që i ndoqën, ndanë jo vetëm territorin dhe popullsinë, por edhe historinë e Shqiptarëve.

Historia e vërtetë e krahinës së Manit (pjesë e Akaisë dhe Moresë së më vonëshme) krahas asaj të Dardanisë (Kosovë-Sërbi) Thrakisë (Bullgari-Greqi-Turqi) , Thesprotisë dodonase (Greqi) dhe krahinave të tjera, sot është fshirë ose tjetërsuar, jo vetëm në literaturën historike europiane por edhe atë shqipetare. Bëhet fjalë për një hapesirë kohore që zë fill nga para-historia e deri në ditët tona. I vetmi fill, që lidh sot shqipetarët me këtë krahinë , është kënga e famëshme “Moj e bukura More”.

Historia e Manit eshte simotra e historisë së iliro-shqipetarëve, jo vetëm për rrënjët e saj mijëravjeçare në kohë dhe të popullsisë së saj autoktone arbërore, por edhe për tiparet dhe karakteristikat e saj luftarake. As Filipi i V-të i Maqedonisë (219-218 pk) dhe as romaket që nënshtruan të gjithë Peloponezin, nuk mundën ta pushtojnë këtë krahinë malore.(1)

Mani dhe banorët e saj manjotë, gëzuan autonomi administrative pothuajse në të gjitha kohërat, fakt që dëshmohet edhe për zonat e tjera shqipetare. Studiuesi Veis Sejko pohon se “Bëjnë plot 2065 vjet pavaresi administrative, ushtarake dhe ekonomike e Malësisë shqipetare e cila gjatë kësaj kohe ka krijuar një kulturë të pastër kombëtare me të cilën ne mund të krenohemi”.(2)

Në Areopol, kryeqyteti i lashtë i Manit, emri i të cilit i kushtohet Perëndisë së luftes-Ares, Petrobej Mavromihali me 17 mars 1821, ndezi i pari luftën për pavaresi kundër Perandorisë Osmane, (3) që u kurorëzua me ngritjen e shtetit të pare të pavarur në Ballkan, ay i shqiptarëve (1821-1834) i tjetërsuar nga aleanca ortodokso-anglo-ruso- franko-prusiane, në shtetin helen të Helladës (Greqi).

Homeri ishte i pari, që i përmënd qytetet e krahinës së Manit në Librin e dytë të Iliadës. Mitet  gjithashtu na kujtojnë se Paridi, princi i Trojës, mbasi e rrëmbeu Helenën, gruan e Menelaut, e kaloi natën e parë pikërisht në ishullin Cranae të krahinës së Manit. (4) Gjashtë kilometra larg qytet-shtetit të Spartës (në Man), në qytetin e Mistrës, e ngrysi jetën e tij eruditi arbër Gjergj Xhemisto Pletone (shk XV), një nga figurat më të shquara të Rilindjes Europiane.

Napoleon Bonaparti, bir i një familje të emigruar nga kjo krahinë, sikurse edhe të parët e familjes së shquar Mediçi, ju drejtohej banorëve të Manit si “pasardhës të Spartës”. Edhe udheheqësi arbër i luftës së 1821, Theodor Kolokotroni, i quante bashkë-kombasit e tij manjote “spartanë”.(5) Ky emërtim nuk qe një përvetësim i emrit, prej lavdisë që gëzonin banorët e shtetit të Spartës, siç ka ndodhur rëndom me fiset aziatike të ardhur në Europë.  Por rrjedhojë e njohjes së origjinës së tyre, traditave kulturore, zakonore dhe të besimit të njejtë të maniotëve të shekujve modernë, me ato të spartanëve të lashtë.

Një dëshmi e autoktonisë së arbërve, në jugun e Gadishullit është edhe vetë emërtimi  “Mani” i krahinës, që e ka burimin tek emri i Hënës dhe besimin hënor (sellenizmi) dodonas dhe përbën objektin e këtij shkrimi.

Po ç’lidhje ka emërtimi i krahinës “Mani” dhe emrit të Hënës?

Fillimisht kjo lidhje ishte një  hamëndesim, i mbështetur nga fakti se besimi dodonas ishte hënor dhe emertimin “mani”apo forma të rrjedhura nga kjo rrënjë e Hënës, gjëndeshin në vëndet e tjera. Me sa di, emri “Mani” apo i përafërt me të për Henën, nuk njihet në fjalorin shqipetar të sotëm. Antropologu William Smith (1846-1894) në veprën e tij “A Dictionary of Greek and Roman biography and mythology” pohon, se “Mene” ishte një nga emrat e Hyjneshës hënore Sellena e Dodonës.(6)

Edhe në mitologjinë romake gjejmë perëndeshën Mena të cilën Plinio (Plinio 29, c.4) dhe profeti biblik Isaia (650 pk, Isaia C.67 v.11) e pohojnë si hyjneshë të Hënës.(7) W.Smith gjithashtu sjell një dëshmi të Stephanus Byzantinus (s. v. Μάσταυρα), se Hyjnesha Rea, nga Lidjanët emërtohesh “Ma”  dhe i sakrifikoheshin demat, simbol kultik i Hënës. (Comp. Welcker, Trilog. p. 167.) (8) Por edhe i biri i Reas, Zeusi/Giove romak, ndër emrat e shumtë të tij  ishin Maius dhe Sum-manus. (9) Për t’u bindur dhe gjetur formën zanafillore të këtij emri, do të duhet të kërkojmë emërtimin “Man” të Hënës, në fjalorin dhe mitollogjinë e hapësirës “euro-afro-aziatike”, ku u përhapën fiset pellazge.

Kjo metodë krahasuese gjuhësore dhe e besimeve, plotëson boshllëkun në studimet e Lashtësisë, e krijuar nga mungesa e dëshmive për arsye natyrore apo njerëzore. Historiani i lashtesise, Franz Altheim (1898-1976) më 1939 shkruante: “Ne duhet të mësohemi të mendojmë jo mbi një kulturë, por kulturat, mbi perandori dhe hapësira të medha”. Kërkimi përfshiu emërtime të dukurive: në fushën e besimit, mitollogjisë, riteve, dukurive shoqërore historike e shkencore, të toponimeve etj, që njeriu primitiv dhe ay modern, i ka lidhur me besimin hënor dhe Hënën dhe kanë emrin apo rrënjën e emrit të saj. Në këtë material do të pasqyrohen vetëm disa prej tyre.

Në gjermanishten e lashtë të veriut, Hëna emërtohej “Man” dhe në folklorin e gjerman-folësve të Belgjikës emërtohet “Mana”. (10) Në mitin e popujve gjermanik të Skandinavisë, Hënën-Mana, çdo natë e ndiqte ujku “Hati”për ta ngrënë. Rrënja e emrit “Ha-ti” dëshmon kuptimin edhe të emrit të Hënës në shqip: “Ha-na”, dmth atë që “e hanë”, kur çfaqej e përgjysmuar apo zhdukej nga qielli i natës. Në  Shqiperi, kur zihej Hëna mendonin se e hante Lugati apo Lubia dhe  qëllonin me pushkë në drejtim të saj. (Fjalori i Mitologjisë dhe Demonologjisë Shqiptare.)

Studiuesi Massimiliano Franci në librin “Astronomia e Egjiptit” pohon se: “Vëzhgimi i Hënës i pasuroi egjiptianët me mjetin e parë për matjen e kohës: të gjatësisë së vitit, të muajve dhe ndarjen e tyre në javë”. (11) Nuk duhet harruar, se dinastitë egjiptiane të lashtësisë kanë qënë pellazge dhe këtë e dëshmon edhe emri i Hënës në gjuhën afrikane “maan”.(12) Hëna i dha emrin e saj: njesisë matëse “mas-mat”,  muajit, si dhe ditës së parë të javës.  Këtë e vërejmë në gjuhë të ndryshme : [hëna-muaji-dita e parë e javës] në gjuhën afrikane”maan-maand-maandag”, angleze “moon- month-monday”, suedeze “moon- manad- mandag”, gjermane “monat-mond-montag”, persiane “mâh-mâh”(hëna dhe muaji),etj.

Ky fakt dëshmohet edhe tek popujt që erdhën në shkVII-XI në Europën lindore dhe Gadishullin Ilirik, që sot quhen “sllavë”. Ashtu sikurse morrën prej Ilirëve mënyrën e administrimit, njohuri bujqësore dhe mjeshtëri të ndryshme, morrën edhe besimin dhe emërtimet. Në sllavishten e vjetër (gjuha e vjetër kishtare), muaji dhe Hëna kanë të njetin emër “mésjac”, që përdoret edhe sot nga rusët, ukrainasit, maqedonasit, kroatët etj. Me pushtimin romak hyri në përdorim emri “luna”, ndërkohë që rrënja apo emri i Hënës tek emri i muajit, ka mbetur i pandryshuar.  Për formën “mana” te emrit të Hënës, na dëshmojnë emertimet në gjuhën e vjetër gjermane të veriut “man”, gjermane “mond”, daneze “manen”,malteze “moon”, lituaniane“menuo”, ukrainase “misjac” , latviane “mēness”, etj. (13)

Siç vihet re, rrënjët e emrave të Hënës janë “ma/me/mo/mi”etj. Dihet se, fillimisht njeriu përdori  vetëm bashtinglloret dhe  në rastin tonë ajo është “m”. Sipas studiuesve, emri “man” në gjuhën e vjetër gjermane, angleze dhe skandinave, e ka origjinën nga gërma “m” e alfabetit të lashtë grek (pellazg-shën im). (14) Me fillimin e përdorimit të zanoreve, rrënja zanafllore, mendoj se ka qenë “ma”, ndërsa rrenjët e tjera janë rrjedhojë e shqiptimeve të ndryshme të germës “m”, nga kalimi i kohës, dialektore apo nga emërtimet pellazgjike të folura prej popujve të mëvonshëm të racës jopellazge.

Rrenja zanafillore dëshmohet edhe nga emërtimet një rrokëshe të lashta: “mal”, “mama”, “mas”, etj, që  janë të rjedhura nga rrenja “ma” e Hënës, siç do ta shikojmë më poshtë. Dëshmi është edhe emri i Amazonave në mite, për të cilin studiuesi Arif Mati pohon se “ sipas një burimi armen, ky emër do të ketë nënkuptuar “gra të hënës” (15)

Ndjenja e parë që e ka zotëruar njeriun pre-historik ka qenë frika, e cila ishte një formë instiktive e mbrojtjes, shmangies së rrezikut dhe sigurimin e mundësisë për të jetuar. “Frika është ndjenja më e lashtë e botës”, shprehet studiuesi Massimiliano Franci (16) Kjo ndjenjë është e përbashkët me botën shtazore. Tek shqipetarët ka mbetur shprehja “frika ruan vreshtat”, duke treguar elementin mbrojtës të saj. Në hapat e para të njeriut, dukuritë kryesore të natyrës emërtoheshin krahas thurrjes së miteve për to, për t’i kuptuar dhe shpjeguar ato. Rrënja “ha” e Hënës (Hana), e sipër-përmendur, mendoj se shpreh perudhën kur mitet akoma nuk përfshinin hyjnite në formën njerëzore. Kjo periudhë i përket besimit natyror (pa tempuj) pranë lisit në Dodone, apo të drurëve të pyllit, tek besimi “druid”(nga “dru” në shqip) i galo-keltëve.

Toponime me emrin “hana” gjenden në një hapësire të gjerë gjeografike, si në Amerikë, ishullin Hawai, Etiopi, Iran, Çeki, Norvegji dhe “hanna” në Iran, Pakistan, Poloni, Kanada, dhe 12 qytete në shtetet amerikane, (17) gjë që nuk është e rastësishme, por nuk përbën temën e këtij shkrimi. Në kohën e çfaqjes së tempullit pellazgjik-Dodonë, i cili i kushtohej kultit të Hënës, në fronin e tij qe ulur hyjnesha Dione, e cila nderohej edhe nga romaket e Asirët e lashtë. Kjo hyjneshë, të parës që iu ngrit tempulli në historinë e besimit, ishte njëkohësisht edhe Hyjnesha Mëmë (Dea Madre). (18)

Rrenja “di” që shpreh dritën dhe dijen në gjuhën shqipe (në mite-Diona) është trashëguar si emër i Krijuesit edhe në besimin e sotëm të krishterë-Dio.

Studiuesi G.Dumezil, duke marrë të gjitha gjuhët e reja dhe të vjetra, pohon se emri “dio”, e ka origjinën nga gjuhët indo-iranike, nga ajo vedike në formën« deva ». Ky fakt, sipas studiuesit, dëshmon plotësisht ndikimin e gjuhës së popujve “indo-europian”. Gjuha pellazgo-shqipe dhe besimi hënor, e përgënjeshtrojnë këtë teze të shkencës historike botërore, sepse në fjalorin e saj gjëndet shpjegimi zanafillor i fjales “Dio” nga “di” (di-une di dhe di- agoi,u be drite,dialekti çam) dhe gërma “ i ”, për pellazgët, përfaqësonte KRIJUESIN. (shiko Xhuzepe Katapano “Thoti fliste shqip”)

Emri Diona, nga studiuesit mendohet si bashkë-kohëse me të hyjneshës Sellena (Mene) që  përfaqësonte kultin e Hënës (apo e njejtë, sepse  “di” = “mend”). Megjithatë, unë mendoj se forma zanafillore ka qenë “ma” dhe jo “me”, sepse në sanskritishten e lashtë, emri “manas” [man-as] do të thotë, mëndje.(19) Këtu shikojmë po atë kalim, të një “a” hundore në “e” si tek hana-hena. Si zotëruese e misterit “të krijimit” të racës njerëzore, femra shikohej e ngjashme me Hënën “mëmë” dhe Tokën, që krijonte bimësinë.

Në gjuhën e sumerëve të Mesopotamisë (3000pk) emri “Ma” do te thotë “tokë” (20). Rrënjën “ma” e gjejmë edhe në fjalorin sanskrit për tokën – “mahatī”. (21) Këtë botkuptim, e shprehin shumë skulptura të femrave në lashtësisi që tregojnë gjirin, si dhe emri “Ma” i Reas, nënës së Zeusit apo Cibelës, kulti i së cilës ishte më i rëndësishmi në të gjithë Lindjen e Afërme.

Homeri tek Iliada e përshkruan Hënën/Selenë me sy dhe brirë kau dhe i drejtohet: “ mëma universale”. Robert Graves pohon, se në tërë Mesdheun dhe Europën qëndrore, Hëna trajtohej si « mëma » e të gjitha gjerave, si dhe e të gjitha Perëndive, zonjë e Jetës dhe e Vdekjes. (22) Në gjuhën shqipe kemi emërtimin « mëmë-dhe » (“at-dhe” i përket periudhës së vonë, të patriarkalizmit) dhe shpreh simbolikisht, besimin e pellazgëve se ishin “të lindur nga dheu”.

Zbulimi i parë “shkencor” i njëriut para-historik, ka qenë ndryshimi i Hënës : rritja e formës së hënes-hëna e plotë-zvogëlimi i formës së hënës. Këto tre faza të Hënës që përsëriteshin ritmikisht, ndiqte edhe jeta e njeriut (lindja-maturim-plakja), bota bimore dhe shtazore në natyrë. Pikërisht ky “zbulim” u bë shkas i krijimit të besimit hënor dhe të zbulimeve të rëndësishme praktike të mëvonshme, si matja e kohës, numërimi, përdorimi i baticave të ujit,etj. Arkeologu Alexander Marshack (1918-2004) ka zbuluar në artin e njeriut të periudhës magdaleniane (para13.000 vjetëve) forma të drapërit – hënë dhe tre rrathëve që vijnë duke u zmadhuar , që lidhen me fazat hënore.(23)

Në një papir të gadishullit pellazgjik, gjejmë shprehjen “tre fytyrat e Sellenës”. (Sellena/hyjnesh hënore e Dodonës). (24) Në mitollogjinë e mëvonëshme të euro-afro-azise, do të gjejmë shpesh grupin prej tre perëndish (Hekate, Persefoni, Sellena,tre Karite,  tre Moirat, tre Erinat, etj ) Carl Jung vëren se kjo lidhje në grup tresh, është shfaqur që herët në lashtësi dhe përbën , modelin e parë në historinë e besimit, dhe të Trinitas kristiane. (C. G. Jung. “A Psychological Approach to the Dogma of the Trinity “) (25)

Mirçea Eliade pohon, se koha e ndrimit të fazave hënore është përdorur nga njeriu primitiv afro 15 mijë vjet para njohjes së bujqësisë dhe është e kuptueshme rëndësia e Hënës në mitologjinë e herëshme dhe sidomos përfshirja në “sistemin” e simbolit hënor, të dukurive nga më të ndryshme si : gruaja, uji, bimësia, gjarpëri, vdekja, ri-ngjallja, etj (26)

I : Të gjitha veprimet apo dukuritë njerëzore dhe të natyrës, që lidheshin me Hënën, trashëgonin prej saj rrënjën zanafillore “m/ma” apo emrin e saj, me variantet e mëvonëshme të zanoreve: “e,o,i,u”.

Shëmbull, siç e përmendëm më lart, kemi emërtimin e njejtë të Hënës-muajit-ditës së parë të javës. Në gjuhen shqipe kemi “Hëna-e hene” por ka mbetur emëritimi “muaji”, që dëshmon qënien e emrit kultik “man-a” të Hënës, në gjuhën e lashtë shqipe. Janë pikërisht këto emërtime “bija”, ”mbesa”dhe “stërmbesa”, të mara nga emri i Hënës, që do ta vërtetojnë emrin e saj “të humbur”, në fjalorin e gjuhës pellazgo-shqipe. Kjo rrugë ka vështiresinë e saj, sepse siç vëren studiuesi Niko Stillo: “Etimologjia e shumë emrave pellazgjik nga grafia e tyre greke apo latine, nuk është kurdoherë e saktë, sepse të dyja këto gjuhë, shumë nga emrat e lashtë i kanë fallcifikuar gjatë transkriptimit të tyre. (27)

Ky tatuazh i përdorur nga gratë dhe vajzat e krahinës së Zadrimës, sipas mendimit tim, shpreh Hënën në dy pamjet e saj: të dukshme dhe të padukshme , ose dy fazat kryesore: Hëna e plotë rrezatuese dhe Hëna që nuk shihet, apo « e zezë » siç njihet në praktikën e mistereve (ezoterike), të heshtjes, të forcave magjike dhe të botës së të vdekurve. Paraqitja e rolit të dyfishtë të henes, në traditën popullore (« të mirë » dhe « të keqe ») është me rrenjë mijëra-vjeçare. Studiuesit e miteve, kanë vërejtur se në këtë paragjykim të saj, kanë ndikuar edhe njohja e dallimit të stinëve të vitit. Hëna paraqitet si hyjneshë e JETËS në periudhën e solsticit të dimrit dhe e VDEKJES në kohën e solsticit të verës. (29)

Të gjitha perënditë e para dhe më të rëndësishme në mitologji, ishin hënore (paraqiteshin me krahë të shqiponjës, sepse Hëna ishte bijë e Ipes=Shqipes) dhe trashëgonin, sikurse edhe ajo, lidhje të dyfishta, dmth me mbi-tokën e nën-tokën dhe përfaqësonin dukuri natyrore.

Mitollogjia pellazge, ka krijuar figura madhore të hyjneshave hënore të lidhura me natyrën: me pyllin, kafshët dhe gjuetinë, ujin, peshqit dhe lundrimin, tokën dhe malet etj. Më e shquara ndër të cilat, sot njihet hyjnesha Artemisi (në mite përfaqëson Hënën e re). Një tempull madhështor i Artemisit ngrihej në Sparten e krahinës së Manit. Sipas Enciklopedisë Trecani, Artemisi qe themeluesja e shoqërisë së Amazonave (murgeshave hënore) dhe në paraqitjet e herëshme ishte me krahë. (30)

Në traditën popullore shqipetare është e njohur edhe hyjnesha e natyrës-Thana apo Zana sipas E. Çabeit, që mund të hamendsohet si një emërtim i ardhur nga “hana”. Sipas studiuesit Moikom Zeqo, hyjnesha Thana (Thalana, Thana, Thalne) kishte po ato atribute si hyjnesha hënore Artemisi.  (31) Këtë hyjneshë e gjejmë, po me këtë emër edhe në mitologjinë etruske, si grua të Tinias (Zeusit).(32) Artemisi në gadishullin Pellazgjik, fillimisht qe adhuruar  si hyjnia Mëmë (Dea Madre)(33) sikurse edhe ajo etruske -Mater Matuta, festën e së cilës romaket e festonin më 11 qershor (“matralia”). Çfaqja e Hënës në qiell me tre forma të ndryshme, krijoi një sërë mitesh dhe bestytnish, që shprehnin tre periudhat kohore të njeriut :  jetën, vdekjen-botën e përtejme dhe ringjalljen. Zakonisht në ritet e vdekjes, lidhja me Hënën shprehej nëpërmjet numrit 3.

Në librin e tij “Pikëpamje fetare, doket dhe zakonet e Malcisë së Madhe”, Franc Nopça na dëshmon se : “Në Malcinë e Madhe dhe të Vogël ,para se ta  nxjerrin të vdekurin nga shtëpia, e ngrenë dhe e ulin qivurin tri herë. (35) Kur e nxjerrin të vdekurin nga shtëpia mbartësi i parë i qivurit pret tre dhëmbë te trari që mban derën. Gërmimi i varrit e fillon punëtori më i vjetër , pasi ka bërë tre dhëmbë në bishtin e kazmës ose lopatës. Ditën e tretë mbas mbarimit, të njohurit e të vdekurit vizitojnë varrin e tij dhe qajnë e ulurisin mbi varr, ndërkaq shtrohen dhe hanë.(36)

Ky numër – 3, që ndiqet me përpikmëri në rastet e vdekjes, është ligjëruar edhe në Kanun :     “ Asht me ba gjamë mbë të dekunin tri herësh, tuj përsritun fjalën- i mjeri un”! Lidhja zanafillore e numrit 3 me Hënën, me kohë u harrua, por ritet dhe kultet e besimit pellazgjik, vijuan të kryheshin deri në ditët e sotme. Siç pohon Georges Dumezil, “Në kohën e romakëve , veprimet tradicionale të kulteve ndiqeshin me përpikmëri edhe kur nuk do t’i kuptonin më”.

(37)

Nga studimi i formës së ndërtimit të varreve del, se në lashtësi, nuk kuptohej dukuria natyrore e vdekjes. Mendohej se, sikurse Hëna dhe bimësia në tokë, rishfaqeshin pafundësisht edhe i vdekuri “do të rilindte”. Prandaj Pellazget ia kthenin trupin “mëmës Tokë”(Demitrës) që “ta lindëte” përsëri. Këtë e dëshmojnë varret në formën e mitrës së gruas me një dalje të zgjatur. Studiuesi Reichel-Dolmatoff, përshkruan “ritin e vdekjes” (më 1966), gjatë një varrimi tek indianët e fisit Kogi (Columbi). Mbasi zgjodhi vëndin, « shtëpine e vdekjes » magjistari i mbiquajtur “mama”, shqipton: « Këtu është mitra » dhe futin trupin mbrënda. (38)

 

Në Sardenjën pellazgjike, janë zbuluar afro 321varreza të përbashkëta fisnore, që i përkasin qytetrimit nuragjik, (2000vjet pk- shekulli i dytë), ku pjesa ballore kishte formen harkore të Hënës dhe planimetria e brëndëshme kishte zgjatimin për “ri-lindjen” e të vdekurve. Ato janë emërtuar nga banorët “varre të gjigandëve”.

Në planimetrinë e brëndëshme të varrit në Mana-Kerioned (Francë) vihet re ndërtimi me gurë në formën e mitrës me një zgjatim për dalje, « ri-lindjen ».(40) Krahina mban të njejtin emër “Man-e”, si “Man-i” i gadishullin Peloponez.

Studiuesja e besimit druit, Emma Restall Orr,  shprehet se, paraqitje të figurave që dëshmojnë numrin 3 shprehin “lëvizjen e shpirtit” dhe se “kjo energji shpirtërore është thelbi i jetës”.(41)

Ne sot, vetëm mund të hamëndsojmë se si ju lindi paraardhësve tanë të lashtë, ideja për qënien e një pjese të pavdekshme në trupit e tyre.

U desh të kalonte shumë kohe, deri sa do të kuptohej se i vdekuri nuk ngjallej dhe të lindte idea e SHPIRTIT. Kjo kohë pasqyrohet në fushën e arkeologjisë, me mënyrat e ndryshme të varrimit (varrosje, djegje, mumifikimi) të cilat gabimisht nga studiuesit, bëhen dëshmi për të përcaktuar dallimin racor midis fiseve dhe popullsive. Në fakt, ndryshimi i mënyrës së varrimit është shprehje e idesë së vdekje-ringjalljes që pati popullsia pellazge, në periudha të ndryshme kohore.

Ndërgjegjësimi se i vdekuri nuk ringjallej, nuk do ta ndalonte njeriun e lashtësisë të kërkonte “pavdeksinë”. Edhe në trupin e tij duhej të ndodhej pjesa e “pa vdekshme”(energjia krijuese), siç kishte edhe Hëna. Keshtu lindi ideja e “shpirtit të përjetshëm”, që shkëputej nga trupi i të vdekurit (i cili i përkiste dheut) për t’u ngjitur në botën e përtejme dhe ky vënd ndodhej në yllin e afërt dhe të madh tokësor- në Hënë. Këtë pohim e gjejmë, jo vetëm tek autorët e lashtë si Plutarku, por edhe në fiset e sotme të Polinezisë aziatike. (43)

Le të kujtojmë vajtimin e Ajkunës për vdekjen e të birit, kur i drejtohet Hënës si padrone e botës së përtejme: “Dy fjalë hanës thekshëm ia thotë nana:/ t’u shkimtë drita, t’u prishtë bukuria/ si s’ma çove në Jutbinë ti lajmin/ n’ Lugje t’Verdha shpejt me dalë e mjera,/ bashkë me hy n’nji vorr me djalë të vetëm!”(44)

Të gjitha dukuritë si vdekja-shpirti-varrezat-bota e përtejme-forca magjike vepruese etj, që sipas besimit mitik lidheshin me Hënën, « mëmën universale, që mbretëron mbi gjithshka dhe mbi këdo » siç i këndon Homeri (Iliada), do të marrin rrënjen apo emrin e plote të saj. Emri në lashtësi luante rolin lidhës midis sendeve-njerëzve-ngjarjeve, pra kishte kuptim më të gjerë se sa përcaktimi i një njeriu, një objekti apo një dukurie natyrore. Emri luante rolin e nje simboli, në rastin tonë, atij hënor.

Vdekja,  varret dhe shpirti “mana”

Siç e pamë edhe më lart, Hëna krahas jetës si “mëmë krijuese”, lidhej edhe me vdekjen dhe varret.

Dolmen te Mané-Kerioned (Francë), varrezë e periudhës neolitike (3500 pk) e njohur me emrin “tumula”.

Ky tip varri, do të shërbente si varrezë e përbashkët e fisit apo familjes, gjatë periudhës Neolitike, Eneolitike, periudhën e Bronxit dhe të Hekurit. (45) Në mitologjinë finlandeze “mana” emërtohet vdekja dhe vëndi ku shkojnë të vdekurit (46) Në gjuhën shqipe, për vdekjen, kemi fjalën “mort”, italiane « morte», spanjisht « muerte»,latinisht « mortem ». Në gjuhën sanskrite fjala “mara” përcakton vdekjen dhe vëndin e të vdekurve, ndërsa “marīci” vëndin e ndriçuar- parajsën hënore.(47) Në gjuhët e tjera semitike dhe afro-aziatike, fjala që kishte kuptimin e vdekjes: ne gjuhen arabe « mawt », hebraike « mot » ose « mavet » ne gjuhen malteze « mewt » siriane « mautā »,etiopiane « mot » ,etj. (48)

II – Pasqyra e mësipërme dëshmon, se në hapësirën euro-afro-aziatike, për fjalën –vdekje, qëndron rrënja zanafillore « m » e Hënës, me zanoret e mëvonëshme (a,e,i,o,u).

Sipas « Enciklopedisë së miteve » të Micha F. Lindemans, në mitollogjinë romake emri « man-es» përfaqësonte shpirtin e të vdekurve dhe nderohej si perëndi. Germat « D » dhe « M » (Dis Manibus-lat. Perëndisë Man) do të përdoren gjërësisht në pllakat e vareve. (49)

Në peridhën kristiane të romakëve u përdorën tre gërma: D-M-S (S=Sacrum, e shenjtë) Mania, në mitologjinë romake ishte perëndesha e botës së përtejme dhe « mëma » e shpirtrave të të parëve. Kulti i saj nderohej edhe në Arkadi (krahina e Manit)(50) Gjuhëtarët kanë mendimin se fjala “man” e ka origjinën nga gjuha sanskrite, ku “manas” do të thotë shpirti. (51) Në Librat e shenjtë të etruskëve apo siç quheshin Librat e Akerontit (Akeronti dhe lumi me të njejtin emër në Epir, përcillte shpirtrat e të vdekurve), ku përshkruheshin ritet e shenjtërimit, flitej edhe për hyjnitë Mani. Sipas mitologëve, kulti i Manit i romakëve e kishte origjinën nga besimi etrusk. (52) Në gjuhën babilono-aramaike “Mana” nënkuptonte “shpirtin e lehte”. (53) Në ishujt aziatik të Malajzise “mari” emërtohet shpirti i të vdekurit. (54) Në mitologjinë e lashtë baske (Spanjë), figura më e rëndësishme ishte hyjnesha hënore-Mari dhe ishte padrone e botës së përtejme, dhe lidhej me botën e të gjallëve nëpërmjet puseve dhe shpellave. (55) Edhe në ishullin e Kretës është nderuar hyjnesha Mari. Në fjalorin e fesë islame fjala “Maʿâd » tregon rrugën drejt botës së përtejshme. (56)

Shëmbujt e lart-përmëndur dëshmojnë rrënjën e emrit “ma” të Hënës, në emrat që lidhen me shpirtin, vdekjen, varret dhe botën e përtejme. Me qenëse “shpirterat” mblidheshin në një vënd, në Hënë, në periudhën romake emërtoheshin në numrin shumës “i Mani”, duke përfaqësuar “shpirtrat” e familjareve të vdekur apo “kultin e të parëve” (57), të cilit i bëheshin festa dhe rite, të praktikuara edhe në ditët e sotme.

 

Deri vonë besohej se shpirtrat e familjarëve të vdekur, herë pas here vinin pranë  familjes së tyre të gjallë. “Në Mërtur dhe Nikaj është zakon i përgjithshëm, kur për festa ndezin qirinj , t’i lenë dritaret hapur, që të hyjnë shpirtrat e të parëve dhe të marrin pjesë në festat. Diçka të tillë thotë Wuttke për gjermanët e vjetër, të cilët besonin , se shpirtrat e të vdekurve ktheheshin në shtëpi me rastin e festimeve” (58) Në Romën e lashtë për “kultin e të parëve” (shpirtin e të parëve) përdorej emërtimi “mana-num” ku rrenja “num”, sipas studiuesit Xh.Katapano, në hibraishten e lashtë, tregon vijëmsinë e qënies nëpërmjet brezave; një brez që vjen nga një tjetër më i vjetër, prej nga formohet një zinxhir individësh të të njejtit lloj. (59)

Në gjuhën sanskrite fjala “pitarau” = prindër, simbolikisht pasqyrohet me një shtëpi. Kjo fjalë vjen nga “pitr” = ai që të mbron. (60) Shtëpia pranë kokës së Paridit, shpreh shpirtrat “mani” (shpirtrat e të parëve) që e mbrojnë atë.

Në lashtësi, për të lehtësuar shpirin “mana” që të shkëputej nga trupi, lihej trupi mbi tokë deri sa të mbetesh vetëm skeleti, i cili pastaj varrosej. “Dikur ka qenë zakon në Malecinë e Shqiperisë së Veriut- vëren F.Nopçia- të vdekurit i vinin në një ndërtesë të veçantë mbi skare prej hekuri, gjersa treteshin dhe kockat binin në gropë, në tokë. Në Karme dhe Galishte më kanë treguar një vënd ku ndodheshin ndërtesat, që shërbenin për këtë qëllim, që të kujton « Kullat e heshtjes të Parsëve të Indisë »”.(61) Ky rit është praktikuar edhe në Siçili. Shpirti i të vdekurit nga iliro-pellazget emërtohej “mani” duke marrë emrin e vendit ku shkonte, atë të Hënës. Kjo është një ligjësi gjuhësore që përdoret edhe sot e kësaj dite (Tiranë-tiranas, Prishtinë-prishtinas) Studiuesi G.Dumezil pohon se rëndësia e një ideje të lashtë të besimit, vërtetohet edhe nga aftësia e saj e “mbijetesës” në periudhat e mëvonëshme. Ky fakt dëshmohet katër-cipërisht me emrin kultik të Hënës.

III- Emri kultik i Hënës ka qenë MAN-A dhe emri apo rrënja e saj “m/ma” është përhapur në shumë emërtime të dukurive natyrore dhe të shoqërisë njerëzore, në të gjithe botën dhe sidomos në terminollogjinë e besimeve të mëvonshme.

Hëna – forca hyjnore

Çfarë përmbledh në vetvete emërtimi FORCË ? Para së gjithash, në besim dhe mite, “forcën krijuese të jetës” mbi tokë dhe të magjisë hyjnore, që buron nga Krijuesi i plotfuqishëm. Sipas antropologes Antoneta Bertocchi, njerëzit primitivë i lyenin kockat e të vdekurve me bojë të kuqe (ngjyrën e gjakut), sepse mendonin se gjaku përmbante një forcë jetësore magjike (mana) që do të siguronte “ringjalljen”. (62)

Emertimin “Mana” (energji jetësore) gjëndet në gjuhën: Katalane (Spanjë), Çeki, Danimark, Kore, Itali, Maqedoni, Japoni, Suedi, etj. Dhe në dukuri të tjera të besimit, në : Gjermani, Francë, Lituani, Poloni, Portugali, Finland, etj. Vdekja dhe Jeta, siç e pame edhe më lartë, janë të lidhura me dy përcaktime të figurës së Hënës. Për rrjedhojë edhe shpirti-mana” lidhej si me vdekjen ashtu edhe me jetën. Le te kujtojme edhe nje here vargjet e Homerit drejtuar Henes (Sellene): “Sunduese, nenshtruese e rrembimit (forces), sunduese e njerezve, sunduese e gjithshkaje ”. (63)

Sipas studiuesit G.Dumezil, idea e “shpirtit” në zanafill, nuk lidhej me vdekjen, por me “energjinë – magjike” të përjeteshme tek sendet. Para se të bëhej Marsi – perëndi e luftës, adhururohej kulti i heshtës dhe para perëndisë së Gioves, i ishte ngritur kult gurit. (64)

Më vonë, njeriu primitiv këtë « energji-magjike » të sendeve i dha kuptimin e « shpirtit » të përjetshëm “mana” duke “paisur” me të edhe njeriun. Një «mana » të tillë, kishte edhe sëpata dy-tehëshe iliro-pellazge. Figura poshtë tregon një sëpate të periudhës minoike.

Sëpatat « dy tehëshe », sipas G. Dumezil, janë përdorur që në Paleolitik gjatë flijimeve në Kretë e deri në Azinë e vogël dhe shihej si simbol i Perëndise së rrufeve dhe stuhisë – Zeus/Jupiterit. (65) Hyjnesha Cerere, e adhuruar nga etruskët, mbante një sëpatë dy-tehëshe, simbol hënor “i jetës dhe vdekjes” (sëpata përdorej për punë-jeta dhe për luftë-vdekja) (f66)

Armët kryesore të Amazonave ishin : harku, sëpata dy tehëshe dhe një mburojë e vogël në formën e gjysëm-hënës e emërtuar « pelta ». (67) Sipas besimin Budist, energjia-jetësore, “shpirti mana” ndodhej edhe në gurët (me fjalë të shenjta) që viheshin përgjat brigjeve të lumenjve, rrugëve, mureve apo grumbuj gurësh, si shpirtra mbrojtës të vendit. Ato emërtohen “guri-mana”.

“Guri-mana” më i lashtë i gjëndur në Danimark (Snoldelev stone). Në të shihet një kryq i thyer dhe tre brirë kau, simbol kultik i Hënës, që japin idenë e një helike ajri, që shpreh shpirtin e të vdekurit që ngjitet lart. (70)

Fjala “mana” në shumicën e gjuhëve të hapsirës midis Australisë dhe Azisë, ka kuptimin-“pushtet” (71) Figura e malit zinte një vend të veçantë nderimi tek Pellazgët, si element natyror i përjetshëm dhe e lidhnin atë me “forcën-jetike” të Hënës-Mana, duke e emërtuar me  emrin e saj: “ma-l”. Zeusi dhe perënditë , qëndronin në majat e maleve, jo vetëm se ishin më pranë Krijuesit, por edhe se ndodheshin mbi një objekt të “perjetshëm”- malin. Në gjuhën sanskrite fjala “gur” shqiptohet po « gur » dhe ka kuptimin: i rënde, serioz, i nderuar, i madh, i rëndësishëm, etj (72) {“fd”:””,”fn”:”menhir.jpg”,”id”:”YMkh5zu0UMgrUM:”,”is”:”1106\u0026nbsp;\u0026#215;\u0026nbsp;1694″,”isu”:”demcgaffey.com”,”ity”:”jpg”,”lu”:”/search?q=menhir\u0026sa=X\u0026biw=1024\u0026bih=486\u0026tbm=isch#imgrc=YMkh5zu0UMgrUM%3A%3BXKp-kIfaWAr86M%3Bhttp%253A%252F%252Fdemcgaffey.com%252Fcountries%252Fimages%252Flisbon%252Fmenhir.jpg%3Bhttp%253A%252F%252Fdemcgaffey.com%252Fcountries%252Fcountries-lisbon.html%3B1106%3B1694″,”md”:”/search?tbs=sbi:AMhZZiujiteciTCsx6dGqA5-77gZ804HJe8kcqlKWSRvVH7D-pLSIYx0oGud9jonf6QqpgbMPpPXgbkE_11ROiSb799UZYrtV1kY-GriFttaPrDx5We6HAgFLBbDLEd3yAr7wYRD6qfVUmvjLAFGIDu7YiQwfE4em6kFHa8JRduvJ4YwUv0LfTnIcmb73cl5zGmnBeyjGiXDZelXZB0SM1pgCqQ3Fo9OEEElLQuw8aabwLSgVyVJIZCd6mM3MzraRsh1NvLQcFLUI\u0026ei=DaNOUov2Os6ZhQeC2oGQCg”,”msm”:”Autres tailles”,”msu”:”/search?q=menhir\u0026sa=X\u0026biw=1024\u0026bih=486\u0026tbm=isch\u0026tbs=simg:CAQSEglgySHnO7RQyCFcqn6Qh9pYCg”,”os”:”355KB”,”pt”:”Countries-“,”s”:”Countries-“,”si”:”/search?q=menhir\u0026sa=X\u0026biw=1024\u0026bih=486\u0026tbm=isch\u0026tbs=simg:CAESEglgySHnO7RQyCFcqn6Qh9pYCg”,”sm”:”Images similaires”,”th”:278,”tu”:”https://encrypted-tbn1.gstatic.com/images?q=tbn:ANd9GcR7HF9ZKVcVDbwn2k8GyI1Kfl3_hKDkBpT09Pg-7-s75GLdeAZx”,”tw”:181}

Edhe vendosja e gurëve të përmasave të mëdha (menhire) në varre, mendoj se shërbente për të dëshmuar se shpirti i të vdekurve ishte “i përjetshem” si mali, nga mirrej guri.

Le të kujtojmë se edhe sumerët (3000pk) tokën, që ishte gjithashtu “e përjetshme” e emertonin “ma”. Rrënja “ma” ndodhet edhe në gjuhën sanskrite për malin dhe majat e maleve dhe « mani » emërtoheshin gurët e çmuar. (74)

Një nga forcat-jetësore më të rëndësishme është ajo e mendjes, prandaj pellazgët e çvendosën shpirtin-mana nga zëmra, siç ishte në zanafill, tek truri, në kohën e Perëndise Ptah dhe Thot, në Egjiptin faraonik. Emrit të Hënës “man”-a, i  dedikohet edhe emri i njeriut, që e zotëronte këtë forcë –jetesore, në trurin e tij. Njeriu nga vëzhgues u bë krijues, duke vënë në shërbim të tij natyrën, mitet dhe besimin. Ai tentoi t’i afrohet edhe vetë Zotit, duke emërtuar veten me emrin “MAN” të Hënës qe njihej si “syri i Krijuesit”, në besimin pellazg. Në gjuhën sanskrite “man-u” do të thotë-njeri, krijesë që mendon. (75) Në gjuhën angleze, baske(Spanjë), në Vëndet e ulta, njeriu emërtohet “man”, gjermane, norvegjeze “mann”,suedeze “människa” armeniane “mard”, daneze “mad”, finlandeze “mies”, bullgare, sllovake, “muzh” etj (76)

Une mendoj se fjala “njeri” e gjuhës shqipe, lidhet gjithashtu me Hënën, me kohën kur njeriu para-historik, mësoi të numëronte fazat e saj. Mitollogët dhe studiuesit e historisë së besimit, mund të sqarojnë më saktë, mitin e krijimit të njeriut të parë (1= një) të Adamit, që Zoti i dha pamjen e ngjashme me pamjen e tij. Fakti që emërtimi “nje-ri” është i njejtë me numrin “një”, siç e ka vetëm gjuha shqipe, dëshmon origjinën pellazgo-arbërore të mitit “Të krijimit” dhe të emrit të Adamit.

Në gjuhën e sotme shqipe është ruajtur forma më e vjetër e emrit të Hënës (Hana) dhe mendoj  se emri kultik i saj (Mana), lidhet me periudhën e hyjnizimit të figurës së gruas (me çfaqjen e matriarkatit). Gjithashtu mendoj se ky emer është formuar, nga shkrirja e dy emërtimeve që gjënden edhe sot në gjuhën shqipe, me të njejtin kuptim: “mama”=“nana” apo “nëna”(kjo e fundit më shpesh përdoret për gjyshet), duke na dhënë “mana”. Kam dëgjuar se gjyshet në fshatrat e Përmetit i thërrasin “mana”. Dihet se në besimin e pellazgëve, Hëna përfaqësoi hyjneshën krijuese (Dea madre).

 

Si përfundim : emri Mani i krahinës, në gadishullin e Peloponezit është formuar nga gjuha pellago-shqipe, si gjuhë e besimit të parë e njeriut europian , atij HËNOR dhe ka kuptimin: “Tokë hënore” apo “Tokë e shenjtë hënore”. Populli që i dha këtë emër, donte t’iu tregonte fiseve të tjera, se kjo trevë ju përkiste Arbërve, emër që gjithashtu e ka kuptimin mitik “TOKË E SHENJTË” (do të trajtohet në nje material tjetër).

 

Fatbardha Demi

8.10.2013

 

Greenhalgh & Eliopoulos 1985, p. 20. http://it.wikipedia.org/wiki/Maina_(penisola)

f44 Veis Seiko “Mbi elementët e përbashkëta në epikën shqipetaro-arbëreshe dhe sërbokroate” 2002

http://fr.wikipedia.org/wiki/Are%C3%B3poli

(Kassis 1979, p. 7.). http://it.wikipedia.org/wiki/Maina_(penisola)

http://it.wikipedia.org/wiki/Maina_(penisola)

Smith, “Selene”.-http://en.wikipedia.org/wiki/Selene A Dictionary of Greek and Roman biography and mythology William Smith, Ed.

it.wikipedia.org/wiki/Mena_(mitologia)

http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0104%3Aalphabetic+letter%3DM

http://it.wikipedia.org/wiki/Giove_(divinit%C3%A0)

Orchard, Andy (1997). Dictionary of Norse Myth and Legend. Cassell. ISBN 0-304-34520-2) http://en.wikipedia.org/wiki/M%C3%A1ni )

f28 Massimiliano Franci « Astronomia Egizia » Edarc-edizioni ,Firenze, 2010

http://translate.google.fr/#it/af/luna

http://en.wiktionary.org/wiki/mēness

http://en.wikipedia.org/wiki/Mannaz

f325 A.Mati “Shqiperia, Odisea e pabesueshme e një populli parahelen” Plejad,Tirane,2007)

f12 Massimiliano Franci (po aty)

http://en.wikipedia.org/wiki/Hana dhe http://en.wikipedia.org/wiki/Hannah

www.romanoimpero.com/…/culto-degli-dei-mani.htm.

Fjalor i gjuhes sanskrite http://sanskrit.inria.fr/DICO/49.html#man

http://en.wikipedia.org/wiki/Ma_(goddess)

Fjalor i gjuhes sanskrite (po aty)

(cfr. Robert Graves, “La Dea Bianca”, Adelphi, Milano, 1992) http://www.graffinrete.it/dismisura/articolo.php?a=1&f=2&p=6

http://planet.racine.ra.it/testi/luna2.htm

The Greek Magical Papyri in Translation : Including the Demotic Spells : Texts. University of Chicago Press. ISBN 978-0-226-04447-7.  PGM IV. 2785-2890 on pp.90-91, http://en.wikipedia.org/wiki/Triple_deity

http://en.wikipedia.org/wiki/Triple_deity

f34 Mircea Eliade “Storia delle credenze e delle idee religiose” BUR saggi, Milano 2013

f135 Niko Stillo “Etruskishte Toskerishte”

http://www.arberiaonline.com/viewtopic.php?f=38&t=640

http://www.miti3000.it/mito/collabora/radici.htm

http://www.treccani.it/enciclopedia/artemide_(Enciclopedia-Italiana)/

Mojkom Zeqo, “Panteoni ilir”, 1995- http://fejashqiptare.org/showthread.php?t=2)

http://it.wikipedia.org/wiki/Thalna

http://es.wikipedia.org/wiki/Artemisa

(M.Pokrovskij-D.L 1719)- f60 George Dumezil “La religione romana arcaica”, BUR Saggi, Milano,2011

f175 Franc Nopça “Pikëpamje fetare, doket dhe zakonet e Malcisë së Madhe”,botmet “Eneas”Tiranë ,2012

f176,f177,f185 (po aty)

f122 George Dumezil (po aty)

f22 Mircea Eliade (po aty)

http://www.interware.it/TSR/scuole/sardegna/tombe.htm

(http://fr.wikipedia.org/wiki/Dolmen_de_Man%C3%A9-Kerioned)

Emma Restall Orr. Living Druidry. (Piatkus Books, 2004). http://en.wikipedia.org/wiki/Awen

http://en.wikipedia.org/wiki/Awen

Annalisa Ronchi  –  http://planet.racine.ra.it/testi/luna2.htm

(Kolë Jakova. “Kreshnikët”, “Shtëpia Botuese e Lidhjës së Shkrimtarëve”, fq. 190-191.) “Ballkanizmat: Shtresa greko-romake në folklorin e popujve vendas”  Rovena VATA Qendra e Studimeve Ndëruniversitare Albanologjike Tiranë. http://revistahaemus.blogspot.fr/2012/04/ballkanizmat-shtresa-greko-romake-ne.html

http://it.wikipedia.org/wiki/Dolmen

http://en.wiktionary.org/wiki/manata#Finnish

http://sanskrit.inria.fr/DICO/49.html#man.

http://en.wikipedia.org/wiki/Mot_(Semitic_god)

http://www.mythologydictionary.com/mari-mythology.html

http://it.wikipedia.org/wiki/Mania_(mitologia)

Fjalor i gjuhes sanskrite (po aty)

www.romanoimpero.com/…/culto-degli-dei-mani….

http://www.newadvent.org/cathen/09591a.htm

http://www.mythologydictionary.com/mari-mythology.html)

Brian Greaney – http://cartesensibili.wordpress.com/2012/05/28/v-ravagli-le-molte-facce-della-dea-madre-le-streghe-basche-di-zugarramurdi-di-maria-rosa-di-marco/

http://fr.wikipedia.org/wiki/Vocabulaire_de_l%27islam

Manes – Encyclopedia Mythica www.pantheon.org › … › Europe › Roman mythology)

f75 Franc Nopça “Pikpamjet fetare, doket dhe zakonet e Malcise se Madhe” Botimet « Eneas » , Tirane, 2012

f212,213 Xhuzepe Katapano “Thoti fliste shqip” Botimet enciklopedike, Tirane, 2007)

http://sanskrit.inria.fr/DICO/48.html#bottom

f187 Franc Nopçia (po aty)

Antoneta Bertocchi, http://www.ecoantropologia.net/2008/07/09/sacri-bovini-origini-magiche-della-cultura-allevatoria-parte-prima/

http://chiarajo.altervista.org/opere/opere5.html

f37, 39 George Dumezil(po aty)

f152 George Dumezil    (po aty)

www.romanoimpero.com/…/culto-degli-dei-mani….

http://www.jadawin.info/amazzoni.htm

https://www.google.it/#q=mani+stones+nepal

http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Mantras_caved_into_rock_in_Tibet.jpg

http://en.wikipedia.org/wiki/Snoldelev_Stone

Blust, Robert. “Austronesian Comparative Dictionary Online”– http://en.wikipedia.org/wiki/Mana

http://sanskrit.inria.fr/DICO/24.html#gur

https://www.google.it/search?q=menhir&tbm=isch&tbo=u&source=univ&sa=X&ei=DaNOUov2Os6ZhQeC2oGQCg&sqi=2&ved=0CDoQsAQ&biw=1024&bih=486&dpr=1

74-http://www.newadvent.org/cathen/09591a.htm

75- http://sanskrit.inria.fr/DICO/49.html#man

76- http://translate.google.fr/#sq/sv/njeri

FUND

 

 

IKU DRITA NE UDHEN E ZOTIT

by

Nga Gëzim Llojdia/
Drita Pelingu (Kripa), lindi, erdhi në jetë nëpër kohë në saj të një talenti më vital, që kaloi në një mjedis, që zhbirohet kompleks…
… E lindur në Vlorë, atje ku deti llapashitë dallgët, përmes talentit të vet, ajo shqipton njeriun qenien e vet në kohë dhe hapësirë duke synuar të shpalosë botën e vet, ta sqarojë dhe ta lexoj veten dhe shpirtin dhe zemrën e vet. Lindi, 85 vjet më parë, në Vlorë dhe u shkollua, në familjen tregtare të Kripajve. Kur ka mbërritur në kryeqytet thelbore ishte pastërtia, e zërit, thellësia përmes arsyes, që mund të zotohet nga pushteti talentit, ishte e para vajzë, që shkollohet në artin magjepsës të dramës, nën këshillat e Mios. Duke mbërritur viti 1946, gjendet aktore e teatrit profesionist, ndërkohë që është në shkollën pedagogjike me studime. Kryen kursin 3 vjet, aktore-regjizore. Ka përcjellë në radio –Tirana emisione, që të impononin respekt. Posedon 118 personazhe si sintezë më e përsosur e shpirtit dhe zemrës së akumuluar si ngarkesë, që kaloi në heshtje nga regjimi, kur mediokrit preknin qiejt, gjenit zbrisnin në tokë. Përmes qenies së shtypur, Drita bënte pjesë në “brezin e haruar”, nga kritika, përmes zërit kristal dhe idealeve të qëndresës, nuk mbërriti kurrë thyerja, vinte ëndërrimi i botës së artistes, që nuk solli zhgënjim, që luftoi për hir të zilive dhe çikërrimave të vetmive dhe i dashurive dhe urrejtjeve, që ngjallte pathosi artistik i të madhes Drita Pelingu(Kripa). Hysen Pelingu, bashkëshorti i saj, ky artist i madh i skenës u bë ombrellë, për të mbrojtur artin dhe bashkëshorten nga zilitë e atij arti, që zbriste nga labirintet klasore, që e ndante e mbulonte talentin, që kishte mbërritur nga qyteti detar i Vlorës. 100 role në teatër. Veçohet kompleksiteti dhe interpretimi skrupuloz tek dramat e gjenive :”Mbreti Ilir”, ”Otello’, ”Hamleti”, ”Intrigë dhe dashuri”, ”Letra e hunbur”, ”Djali plangprishës”, ”Halili dhe Hajria”, ”Tartufi””Arturo Ui”.Naim Frashëri, artisti i popullit, bashkëkohës i Dritës në teatër, në fillesën e saj e ka koncentruar obligimin e tij, qysh në atë kohë. Thënia e tij: ”Është kënaqësi të kesh partnere në skenë, Drita Pelingun”. Në botën e filmit, në titrat e tij gjendet emri i Drita Pelingut, që ka gjetur rishtazi një truall të ri, të ngrohur nga një zjarr i brendshëm, ku talenti ka mposhtur krejt ithtarët e pushtetit të kuq, që nëpër buzë, kanë dashur, s’kanë dashur kanë mërmëritur”Luan bukur”. Personazhet e saj: ”Nëna”. ”Budja”. ”Halla”, Mësusja’, ”Mukadezi”. Nga ana regjizoriale ka realizuar :”Kënga e Mjelllmës”, ”Hijet”, ”Shumë zhurmë për asgjë”, ’Kush e solli Doruntinën “, Korrupsion në pallatin e drejtësisë”. Ka vënë në skenë, në teatrot e Shkupit, Vlorës etj. Drita Pelingu ka punuar për 20 vjet si pedagoge në Akademinë e Arteve. Bashkëpunëtorët e saj në teatër Mio, Stillu, Mima, Qesari. Kjo është aktorja e madhe Drita Pelingu (Kripa) e adhuruara e artëdashësve shqiptar, që disponon hapësira, frymëmarrje, rezonancë dhe qëndresë nga cikërrimat e luftës klasore. Kjo është Drita, që ka pushtuar më rolet e saj, zemrat artdashëse, që regjimi i asaj kohe, dot nuk e bëri, ”Artiste e Popullit”, shikuar nga ky kënd rezonimi mund të thuhet se Drita Pelingu është artiste e të gjithë shqiptarëve, është qytetare nderi e Vlorës, pavarësisht se i mungon, ajo sajdisja zyrtare. Arti i Dritës do të jetojë gjatë, ngase jeta e aktorit e shkurtër është por arti tij jeton, ai është futur në panteonin e kulturës, së këtij kombi artdashës. Ky është edhe nderi, që i bën arti kombëtar, veprës së Dritës. Kësaj plejade kaq të ndritur, që bëri shumë për kulturën kombëtare dhe mori pak, i shtohet edhe vlimi vullkanik i 118 personazheve të artistes magjepse Drita Pelingu (Kripa).

Jeta e Drita Pelingut

Drita Pelingu njohur edhe si Drita Pelinku (3 dhjetor 1926, Vlorë – 2 tetor 2013, Tiranë) ishte një nga aktoret më të shquara të skenës shqiptare,regjizore dhe petagoge. Kreu shkollën e femrave Nana Mbretneshe në vitin 1944 dhe më pas vazhdoi shkollën e artit Jordan Misja për teatër ku ishte e vetmja femër. Filloi punën si aktore profesioniste në Teatrin Kombëtar në vitin 1946. Nga viti 1976 ka dhënë mësim mbi artin skenik nëAkademinë e Arteve. Në vitin 1982 bëri debutimin në skenën e Teatrit Petro Marko të Vlorës si regjizore me dramën Pavdekësia.Disa nga komeditë dhe dramat e para ku ajo ka interpretuar në teatrin shqiptar. “Rëshqitja”, “Arturo Ui”, “I çuditëshmi”, “Zonja e Bujtinës”, “Gratë gazmore të Uindsorit”, “Artani”, etj. Në kinematografi ajo u shfaq fillimisht me një rol të vogël tek “Tana” (1958), e më pas tek “Njeriu me top”, “Kur hidheshin themelet”, ku interpreton rolin e Budës, “Vajzat me kordele të kuqe”, “Radiostacioni”, “Përtej mureve të gurta”, “Fjalë pa fund”, “Shpresa”, etj.

Si aktore e teatrit dhe kinematografisë numëron mbi 150 role, ndër të cilët më shumë se gjysma janë kryerole femërore të dramaturgjisë kombëtare dhe botërore. Si një nga themeluest e Teatrit Kombëtar ajo ka dhënë një kontribut të rëndësishëm është si autore e shumë botimeve biografike për artistë të skenës shqiptare. Për kontributet e saj të veçanta Drita Pelinkut iu akordua nga Presidenti i Republikës urdhëri “Mjeshtre e madhe”, “Çmimi i Karrierës” dhe gjithashtu titulli “Artiste e Merituar” (1986), çmimi “Ismail Qemali” (1996), ndërsa Bordi Drejtues i Institutit Amerikan të Biografive ka ka zgjedhur ndër 500 udhëheqësit më me influencë në botë. Së fundmi, qyteti i lindjes e ka çmuar si Qytetare Nderi të Vlorës dhe Presidenti i Republikës i ka akorduar titullin më të lartë “Nder i Kombit”.