Nga Cafo Boga/

Në vitet e fundit, anëtarë të diasporës shqiptare në New York kanë nisur përpjekje për të shtuar emërtime nderuese të rrugëve me emrat e figurave të shquara historike shqiptare. Këto tabela, të vendosura nën emrat ekzistues të rrugëve, shfaqen në lagje që nuk kanë asnjë lidhje kulturore apo historike me Shqipërinë. Edhe pse paraqiten si akte krenarie, kjo praktikë ngre pyetje më të thella mbi kuptimin e nderimit, ruajtjen e trashëgimisë dhe kufijtë e simbolikës.

Emërtimi nderues i rrugëve në New York ka një traditë të gjatë dhe solemne. Ai ka për qëllim të nderojë individë lokalë—ata që kanë ndikuar komunitetin përmes shërbimit, lidershipit ose sakrificës. Mijëra prej këtyre emërtimeve përkujtojnë zjarrfikës që humbën jetën në detyrë, arsimtarë që ia kushtuan jetën fëmijëve, udhëheqës komunitarë që forcuan lagjet e tyre dhe shumë prej atyre që humbën jetën më 11 Shtator. Këto emra janë momente kujtese kolektive, të lidhura me vendin dhe të rrënjosura në përvojë të përbashkët. Ata përfaqësojnë historinë e një komuniteti dhe njerëzve të tij.

Zgjerimi i kësaj praktike te heronjtë kombëtarë shqiptarë—figura si Skënderbeu, Ismail Qemali, Isa Boletini, Nënë Tereza dhe të tjerë si ata—rrezikon të shtrembërojë kuptimin e vërtetë të nderimit. Këta individë, trashëgimia e të cilëve ka formësuar rrjedhën e historisë shqiptare, janë ikona me rëndësi që shtrihet ndër shekuj. Megjithatë, vendosja e emrave të tyre nën tabela rrugësh amerikane pa lidhje me ta nuk e lartëson kujtimin e tyre. Përkundrazi, rrezikon ta banalizojë atë. Një qoshe e rastësishme në Bronx, Queens, apo Staten Island nuk mund të shërbejë si zgjerim domethënës i legjendës së tyre. Këto figura meritojnë më shumë sesa vendosje dekorative; ato meritojnë kujtesë të mbështetur në substancë, kontekst historik dhe qëllim të sinqertë.

Edhe më shqetësues është nënteksti politik që po shtyn këtë prirje. Politikanët lokalë, të etur të sigurojnë votat e komunitetit diasporik, shpesh e mundësojnë këtë lloj simbolike sepse ajo sjell fitore të lehta. Prodhimi i një tabele rruge kërkon pak kosto, pak angazhim dhe shumë pak kuptim të peshës kulturore që mbart. Por megjithatë krijon rezultate të dukshme—fotografi, ceremoni dhe pamjen e partneritetit komunitar. Kur aktorët politikë kapitalizojnë mbi figura të dashura kombëtare për të siguruar përfitime elektorale, gjesti bëhet më pak akt ruajtjeje kulturore dhe më shumë transaksion.

Ky dinamizëm duhet të na shqetësojë. Heronjtë tanë janë shumë të rëndësishëm për t’u përdorur si mjete në kalkulimet politike lokale. Emrat e tyre mbartin histori lufte, sakrifice dhe lidershipi—histori që formësuan një komb. Ata meritojnë nderime që pasqyrojnë madhështinë e tyre.

Nëse komuniteti shqiptar në New York synon të forcojë praninë e tij kulturore, ekzistojnë mënyra shumë më domethënëse. Krijimi i qendrave kulturore, mbështetja e programeve të gjuhës dhe historisë shqiptare në shkolla, krijimi i fondeve të bursave, promovimi i arteve ose nderimi i shqiptarëve-amerikanë që kanë ndikuar realisht në lagjet ku jetuan—këto përpjekje ndërtojnë themele të qëndrueshme. Ato krijojnë hapësira për edukim, reflektim dhe vazhdimësi ndërbreznore. Ato thellojnë gjurmën e komunitetit, në vend që të shpërndajnë gjeste simbolike në qoshe të rastësishme pa lidhje me identitetin që synojnë të nderojnë.

Trashëgimia nuk mund të mbahet gjallë vetëm përmes dukshmërisë sipërfaqësore. Ajo kërkon qëllim, substancë dhe autenticitet. Të respektosh figurat tona historike do të thotë të ruash integritetin e historive të tyre—jo t’i vendosësh emrat e tyre aty ku e dikton rasti politik.

Diaspora shqiptare ka shumë për t’u krenuar, dhe historia e saj meriton të nderohet me kujdes. Por nëse dëshirojmë t’u bëjmë homazh atyre që formësuan identitetin tonë kombëtar, duhet ta bëjmë këtë në mënyra që pasqyrojnë madhështinë e tyre, jo ta zvogëlojnë atë. Tabelat e rrugëve mund të ofrojnë një çast festimi, por ruajtja e vërtetë kulturore kërkon shumë më tepër—dhe heronjtë tanë meritojnë asgjë më pak.

Nga Cafo Boga me asistencë kërkimore të AI

Në mbarë Europën—dhe veçanërisht në Ballkan—ish-familjet mbretërore vazhdojnë të luajnë role të rëndësishme kulturore e diplomatike, pavarësisht se monarkitë janë shkrirë prej dekadash. Serbia, Mali i Zi dhe Rumania i kanë përqafuar dinastitë e tyre si shtylla të trashëgimisë kombëtare, si pasuri kulturore dhe si aktorë të dobishëm në arenën ndërkombëtare. Shqipëria është përjashtimi i vetëm. Ndërsa vendet e rajonit kanë mësuar t’i integrojnë elementët monarkikë në identitetin modern republikan, Shqipëria ka zgjedhur të fshijë pothuajse krejtësisht institucionin historik të Mbretërisë së Zogut. Ky boshllëk historik, kulturor dhe diplomatik është më shumë se një kuriozitet — është një humbje strategjike.

Konteksti Rajonal që Shqipëria ka Zgjedhur të Injorojë

Në Serbi, familja mbretërore Karađorđević është rikthyer në jetën publike me dinjitet. Ajo jeton në Pallatin Mbretëror në Beograd, merr pjesë në ceremoni kombëtare, bashkëpunon me shtetin në nisma humanitare dhe ndihmon promovimin e imazhit të vendit në botë. Asnjë trazirë politike, asnjë debat i panevojshëm — thjesht integrim natyral i një pjese të rëndësishme të historisë serbe.

Mali i Zi ka shkuar edhe më larg. Në vitin 2011, qeveria malazeze e njohu zyrtarisht dinastinë Petrović-Njegoš si institucion historik të shtetit. Princ Nikolla gëzon rol ceremonial, mbështetje ligjore për iniciativat kulturore dhe respekt të institucionalizuar. Kjo nuk e ka cënuar republikën; përkundrazi, e ka pasuruar identitetin e saj kombëtar.

Rumania, republikë prej vitit 1947, e trajton Shtëpinë Mbretërore me respekt të jashtëzakonshëm. Vdekja e Mbretit Mihail në vitin 2017 u shoqërua me ceremoni shtetërore të nivelit më të lartë, dhe anëtarët e familjes mbretërore janë pjesë e rregullt e diplomacisë, kulturës dhe humanizmit rumun. Parlamenti rumun ka debatuar madje t’u japë atyre rol më të qartë institucional. Këto shembuj e bëjnë të qartë një të vërtetë të thjeshtë: mund të jesh republikë dhe të vlerësosh monarkinë tënde.

Një Princ pa Shtet: Mundësia që Shqipëria po Shpërdoron

Princ Leka, pasardhësi i vetëm i Mbretit Zog, jeton në Tiranë dhe ushtron tashmë aktivitete që në çdo vend tjetër do të konsideroheshin detyra të një figure simbolike të shtetit. Ai merr pjesë në ceremoni kombëtare, angazhohet në diplomaci, merr pjesë në nisma kulturore dhe humanitare, dhe përfaqëson Shqipërinë jashtë vendit kur ftohet. Por ai i bën këto pa asnjë status zyrtar, pa detyra të përcaktuara dhe pa mbështetje institucionale.

Shqipëria zotëron një figurë që mund të ishte pasuri kombëtare — por zgjedh të mos e përdorë. Në një vend ku politika është e polarizuar, institucionet pakëzbesuese dhe shoqëria e lodhur nga konfliktet partiake, prania e një figure krejtësisht jopolitike, neutrale dhe të stimës publike mund të shërbente si faktor stabiliteti. Princ Leka, për nga formimi, trashëgimia dhe pozicioni i tij unik, është një ndër të paktët personazhe në Shqipëri që nuk përfaqëson një parti, një kamp, apo një interes të ngushtë.

Pse Shqipëria Ka Përfitime të Qarta

Dhënia e një roli simbolik Princ Lekës nuk kërkon ndryshim kushtetute, as referendum, as ndryshim forme qeverisjeje. Ajo kërkon vetëm vullnet politik dhe pjekuri institucionale. Një rol i tillë mund të përfshijë përfaqësim kulturor, pjesëmarrje në ceremoni shtetërore, angazhim në diplomaci kulturore, promovim të imazhit të Shqipërisë jashtë vendit dhe kontribut në ruajtjen e trashëgimisë historike. Të gjitha këto janë aspekte ku familjet mbretërore të rajonit kanë dhënë prova të qarta suksesi.

Integrimi i Shtëpisë Mbretërore në jetën publike shqiptare do të rivendoste një lidhje të munguar midis së kaluarës dhe së tashmes. Epoka e Mbretit Zog, sado e shkurtër, shënoi një fazë kyçe të shtetformimit shqiptar, me reforma moderne, rritje të prestigjit ndërkombëtar dhe konsolidim të institucioneve. Përjashtimi i plotë i kësaj periudhe nga narrativi kombëtar ka krijuar një boshllëk historik që vetëm e dobëson vetëdijen kombëtare.

Kundërshtimet — dhe Pse Nuk Qëndrojnë

Disa mund të thonë se Shqipëria ka probleme më të ngutshme sesa rolet simbolike. Por ky argument injoron faktin që institucionet simbolike ekzistojnë pikërisht për të mbështetur stabilitetin politik dhe identitetin kulturor — elementë që Shqipërisë i nevojiten më shumë se kurrë. Të tjerë mund të frikësohen se njohja e Princ Lekës është hap drejt rikthimit të monarkisë. Kjo është krejt e pabazë. Serbia, Mali i Zi dhe Rumania mbeten republika të forta dhe askush nuk i sheh rolet ceremoniale si kërcënim politik.

Ndërsa argumenti se “shqiptarët nuk e duan monarkinë” bie ndesh me realitetin e mungesës së informacionit historik. Shumë shqiptarë të rinj nuk e njohin sa duhet rolin e Mbretërisë në formësimin e shtetit shqiptar, kryesisht për shkak të fshirjes sistematike të këtij kapitulli nën diktaturë. Rishfaqja e Shtëpisë Mbretërore në jetën publike do ta korrigjonte këtë padrejtësi historike.

Një Moment Pjekurie: A është Shqipëria Gati?

Shqipëria ka përpara një zgjedhje të rëndësishme: ose të vazhdojë të jetë i vetmi vend i Ballkanit që përjashton plotësisht trashëgiminë e vet monarkike, ose të ndërmarrë hapin që rajoni e ka ndërmarrë prej kohësh — integrimin e saj si pjesë e identitetit kombëtar modern. Kjo nuk ka të bëjë me rikthimin e fronit, por me rikthimin e dinjitetit. Shtetet e pjekura nuk fshijnë historinë — ato e pranojnë, e kuptojnë dhe e përdorin si forcë.

Njohja zyrtare e një roli ceremonial për Princ Lekën do të forconte vazhdimësinë kulturore të vendit, do të përmirësonte prezencën e tij ndërkombëtare dhe do ta vendoste Shqipërinë në harmoni me normat evropiane. Mbi të gjitha, do të tregonte se vendi është i gatshëm të respektojë të kaluarën për të ndërtuar një të ardhme më të balancuar.

Pyetja e vërtetë nuk është nëse Shqipërisë i duhet një mbret. Ajo nuk ka nevojë për këtë. Pyetja e vërtetë është: A është Shqipëria gati t’i japë historisë së vet respektin që meriton? Nëse përgjigjja është PO, atëherë dhënia e një roli zyrtar simbolik Princ Lekës nuk është vetëm e drejtë — është e vonuar.

Nga Rafael Floqi/

Thanksgiving, një nga festat më të vjetra dhe më të dashura të kulturës amerikane, i tejkalon kufijtë e një darke tradicionale me gjel deti dhe ëmbëlsira sezonale. Ajo është një ditë e rrënjosur në historinë e vendit, një moment i përbashkët reflektimi shoqëror dhe një ritual i mirënjohjes që u ka rezistuar shekujve. Çdo nëntor, Shtetet e Bashkuara ndalen për të falënderuar: për familjen, shëndetin, mundësitë, mësimet e vitit dhe shpresën që ushqen të ardhmen.

Rrënjët historike të mirënjohjes

Festa e parë e Thanksgiving daton në vitin 1621, kur kolonët e Plymouth-it dhe popullsia vendase Wampanoag, pas një viti të mbushur me vështirësi dhe humbje, festuan korrjen e parë të bollshme. Në thelb, nuk ishte thjesht një banket, por një akt i fuqishëm falënderimi dhe bashkëpunimi, një shembull se si ndarja, mbështetja dhe solidariteti mund të jenë themelet e mbijetesës. Pikërisht ky moment historik e ka bërë Thanksgiving një festë që ndryshon në formë, por jo në përmbajtje: ajo vazhdimisht na kujton vlerën e njerëzores dhe të ndihmës reciproke.

Nga kolonia te kombi: Transformimi i traditës

Festa mori formë moderne gjatë shekullit XIX falë shkrimtares Sarah Josepha Hale, e cila loboi për krijimin e një dite kombëtare të mirënjohjes. Në kulmin e Luftës Civile, Presidenti Abraham Lincoln e shpalli zyrtarisht Thanksgiving-un festë federale (1863), duke e parë si mjet pajtimi dhe uniteti kombëtar.

Në një periudhë të copëzimit shoqëror, Lincoln kërkoi që vendi të përqendrohej te ajo që e bashkon — një mesazh që ruan vlefshmërinë edhe sot.

Tryeza moderne: Vendtakimi i shpirtit familjar

Në botën e sotme, Thanksgiving është një nga ngjarjet më të rëndësishme të vitit për familjet amerikane. Tryeza është bërë rituali qendror i festës: një hapësirë ku gjeneratat ribashkohen, ku ritmi i jetës ngadalësohet dhe ku fjalët “jam mirënjohës” marrin kuptim konkret. Menuja tradicionale — gjel deti, stuffing, salca e boronicës, misri, patatet, kungulli — është pjesë e identitetit kulturor amerikan. Por janë bisedat, kujtimet, buzëqeshjet dhe pajtimet ato që e mbajnë të gjallë këtë traditë shekullore.

Mirënjohja: një filozofi jetësore

Në një realitet ku nxitimi, pasiguria dhe sfidat ekonomike mbizotërojnë, Thanksgiving i rikujton shoqërisë rëndësinë e ndalesës. Psikologët theksojnë se mirënjohja ul stresin, përmirëson gjumin, rrit humorin dhe forcon lidhjet emocionale. Duke u kthyer nga vetvetja, kjo ditë i fton njerëzit të vlerësojnë jo vetëm arritjet, por edhe mësimet e vështira. Mirënjohja shndërrohet në akt të ndërgjegjes: një mënyrë për të parë të mirën edhe kur vitet nuk janë të lehta.

Solidariteti: Dimensioni shoqëror i festës

Një prej tipareve më fisnike të Thanksgiving është angazhimi i gjerë shoqëror në ndihmë të komuniteteve në nevojë. Strehimoret organizojnë vakte për të pastrehët, vullnetarë nga çdo moshë shpërndajnë ushqime dhe organizatat lokale mobilizohen për t’i dhënë secilit mundësinë e një feste të ngrohtë.

Ky solidaritet mishëron thelbin e Thanksgiving: mirënjohja nuk është e plotë po nuk u nda me të tjerët.

Emigrantët dhe festa: Ndërthurja e kulturave

Për diasporën shqiptare dhe shumë komunitete të tjera emigrante, Thanksgiving ka marrë formën e një feste ndërmjetësuese midis dy identiteteve: atij kombëtar dhe atij amerikan.

Në shumë tryeza shqiptaro-amerikane, gjeli i pjekur gjen vend përkrah byrekut, ndërsa bakllavaja ngrihet krah salcës së boronicës. Ky mozaik kulturor simbolizon harmoninë, adaptimin dhe ndërtimin e një identiteti të ri të përbashkët. Festa u krijon emigrantëve një mundësi unike për të reflektuar mbi rrugëtimin e tyre, për të falënderuar për mundësitë dhe për të mbrojtur lidhjen me traditat e tyre.

Thanksgiving përtej kohës

Ndërsa bota përballet me tensione politike, polarizim, sfida ekonomike dhe ritme të shpejta, Thanksgiving qëndron si një thirrje e përjetshme: të ndalojmë, të mendojmë dhe të falënderojmë. Ajo është festë e përbashkët, e thjeshtë në formë por e thellë në përmbajtje — një kujtesë se pavarësisht vështirësive, gjithmonë ekzistojnë arsye për mirënjohje.

Përfundim

Thanksgiving është shumë më tepër se një traditë amerikane. Ajo është një filozofi humane, një udhëzim moral dhe një moment reflektimi mbi vlerat më të rëndësishme të jetës: familjen, miqësinë, dashurinë, shëndetin dhe paqen. Në një botë që shpesh harron të ndalet, kjo festë na rikujton se mirënjohja është një akt i domosdoshëm — një rit i vogël me zemër të madhe, që ka fuqinë të transformojë marrëdhëniet dhe vetë përditshmërinë tonë.

Gëzuar Thanksgiving!

Artan Nati/

Nëse Shqipëria do të kishte një moto jozyrtare, një slogan të stampuar mbi çdo zyrë shtetërore, çdo lokal lagjeje dhe çdo mendje të lodhur nga pritjet e gjata, ai do të ishte: “Të gjithë kështu bëjnë.” Një fjali e shkurtër, motorri i shoqërisë sonë: mbyll dyert për çdo faj, shemb çdo përgjegjësi, dhe shndërrohet në “certifikatë morali” për t’i shpëtuar çdo situate të pakëndshme.

Kjo fjali është, në fakt, kodi i heshtur gjenetik i shoqërisë shqiptare: e kemi trashëguar në shekuj dhe e mbajmë si vlerë. Sot e përdorim me krenari të çuditshme, si shirit ngjitës social që mban bashkë gjithë përgjegjshmërinë e munguar.

“Të gjithë kështu bëjnë” është bërë manuali shqiptar i justifikimit kombëtar. Në Shqipëri, nëse kërkon të kuptosh pse dikush parkon mbi trotuar, ndërton në mes të detit, jep tender për kushëririn ose shkel rregullin e radhës, përgjigjja është e thjeshtë, e shpejtë dhe e shenjtë: “Të gjithë kështu bëjnë.” Kjo frazë është aspiratori moral me të cilin marrim frymë çdo ditë, një lloj deodoranti etik që e përdorim kur realiteti fillon të marrë erë keqe.

Në Shqipëri, edukata fillon herët. Prindi, me një buzëqeshje të butë dhe një ton të stërngarkuar motivimi, i pëshpërit fëmijës: “Bëj si gjithë të tjerët, bëhu i gjallë dhe i zoti.” Në pamje të parë tingëllon si këshilla klasike për të arritur sukses. Por nën zë, mes rreshtave, dëgjohet formula e lashtë shqiptare: “Nëse sistemi është cirk, bëhu kloun më i mirë se të tjerët.”

I njëjti slogan përdoret edhe në politikë, vetëm se aty merr jehonë më burokratike. Partia i troket politikanit të ri në shpatull dhe i thotë: “Bëj si gjithë të tjerët.” Përkthimi: futu në lojë, mos pyet shumë, mëso rregullat e pashkruara. Kandidatët për deputet, përveç CV-së, duhet të kenë të zhvilluara aftësitë e akrobacisë morale: të hedhin ndonjë premtim në ajër, të flasin me siguri për premtimin fallco, dhe të dalin krenar për mashtrimin.

Biznesi? E njëjta muzikë, vetëm me ritëm më komercial. “Menaxho si gjithë të tjerët.” Kjo lexohet: “Bëj marifete, jep bakshish, fut ndonjë para nën dorë, mbyll njërin sy kur duhet. S’ka nevojë të bësh gjë mirë, vetëm bëje që të duket mirë. Në Shqipëri, koha e humbur për cilësi është luks, ndërsa koha e investuar për t’i rënë shkurt është vlerë e shtuar.

Ndërsa arti sidomos letërsia ka një sekret që të thuash s’e di kush: nuk lidhet me letërsinë, por me qokat. Manuali i padukshëm i industrisë është i thjeshtë: “Kështu bëjnë të gjithë.” Autori medioker nuk nis me shkrimin, por me pelegrinazhin e kafeve dhe përkuljeve diplomatike tek shkrimtarët qokatare. Pastaj vjen stacioni i dytë: qeveria. Nëse libri është i dobët, aq më mirë, financohet më shpejt. Dorëshkrimet pa vlerë shpallen “projekte kombëtare”, madje përkthehen edhe në gjuhë të huaja, se subvencioni s’ka kufij gjuhësor. Rrethi mbyllet me çmime të ndara mes miqsh, jurish të buta dhe ceremonish plot foto në Facebook. Kur dikush ankohet, përgjigjja vjen si psalm kulturor:”Pse ç’ke ti? Kështu bëjnë të gjithë.” Në fund, nuk ka rëndësi çfarë shkruan, rëndësi ka kujt ia çon kafen.

Morali i fabulës? Suksesi nuk matet më me punë, meritë apo etikë, por me aftësinë për të nuhatur sistemin. Sistemi është si një kafshë e çuditshme: nuk kërkon talent, kërkon përshtatje. Kush e kupton, ecën. Kush përpiqet ta ndryshojë, ngec.

Në fund, “bëj si gjithë të tjerët” nuk është thjesht një këshillë. Është një manual jete. Një kurs mbijetese. Një filozofi kombëtare e paketuar bukur si motivim, por që praktikisht të fton të adhurosh rrugën e shkurtër. Në një vend ku rregullat janë fakultative dhe rezultatet detyruese, mbetet vetëm një parim i shenjtë: “Mos u lodh duke bërë gjërat drejt, bëji ashtu si bëhen.”

Historikisht, kjo frazë ka qenë oksigjeni i klasave sunduese shqiptare. Në kohën e Perandorisë Osmane, shërbente si qetësues për çdo taksë të re dhe çdo shpikje administrative: “Mos u mërzit, bir, të gjithë kështu bëjnë, edhe Stambolli vetë.” Më pas, gjatë monizmit, u kthye në një lloj dogme leniniste–popullore: Nëse e vjedh shtetin, nuk je hajdut, je pjesë e kolektivit të përparuar që ‘të gjithë kështu bëjnë’.

Në tranzicion, fraza mori trajtën e saj perëndimore, moderne, europiane: Nuk jam unë problemi, sistemi është. Dhe sistemi? Epo, sistemi i di punët e veta… sepse të gjithë kështu bëjnë. Pra historikisht, kjo nuk është thjesht një frazë, por një mekanizëm mbijetese, një teknologji autoktone e shmangies së përgjegjësisë.

Nga ana psikologjike është vaksinë kundër fajit dhe ankthit kolektiv. Psikologjikisht, “Të gjithë kështu bëjnë” është një lloj lehtësimi moral, që përdoret për të mpirë ndërgjegjen. Kur ke bërë diçka që e di shumë mirë se nuk është në rregull, kjo fjali të shërben si një “tabletë pa recetë” që zhduk fajin dhe ngroh egon: “Nuk jam unë i keqi, të gjithë janë si unë.” Sipas psikologjisë sociale, kjo është forma më primitive e normalizimit të devijimit: sjellja jonë bëhet e pranueshme vetëm sepse e bën edhe dikush tjetër. Në thelb, është një mekanizëm për të shmangur reflektimin, përgjegjësinë dhe ndonjëherë edhe ndëshkimin. Me fjalë të tjera: Kjo frazë është psikologjia e turmës, vendosur në buzët e individit që do të shpëtojë vetveten.

“Të gjithë kështu bëjnë” kundër Perëndimit individualist: dy botë, dy psikologji

Në Shqipëri, fjalia magjike *“të gjithë kështu bëjnë”* është më shumë se zakon: është një filozofi kolektive që shndërron sjelljen e turmës në normë morale. Ajo zhduk fajin personal dhe e kthen individin në pjesë të një kori ku zëri i vet nuk ka peshë – mjafton të këndojë si shumica. Ndërsa në Perëndim, së paku në ide, njeriu është qendër e përgjegjësisë: zgjedhjet janë personale, faji personal, merita personale. Aty shoqëria ndërtohet nga individët që pranojnë të rregullohen nga ligji, jo nga zakonshmëria e turmës.

Dallimi është thelbësor: në Shqipëri, rregulli buron nga ajo që bën shumica, në Perëndim, shumica bashkohet rreth një rregulli. Ne ndiejmë siguri kur humbim në turmë, ata kërkojnë vlerë duke dalë prej saj. Dy botë, dy psikologji. Njëra kërkon mbrojtjen e kolektivit, tjetra kërkon lirinë e individit. Dhe prej kësaj ndarje lind mënyra jonë e të menduarit, e të vepruarit dhe, mbi të gjitha, e të justifikuarit.

Në Shqipëri, problemi nuk është slogani kombëtar “të gjithë kështu bëjnë”, por fakti i hidhur se ne hyjmë me qejf në këtë klub universal, pa pyetur as për rregullat, as për pasojat. Thua se është një festë e madhe ku ftesa vlen vetëm nëse dorëzon parimin tënd të parë moral te dera. Ne nuk habitemi pse dikush shkel radhën; habitemi pse ne vetë nuk e kapëm më shpejt rastin. Nuk revoltohemi që sistemi është i shtrembër; revoltohemi që s’na funksionoi edhe neve shtrembërimi. Në vend që të pyesim “pse ndodh kjo?”, shkëlqejmë me një pyetje tjetër, shumë më intime: “po unë pse të mbetem jashtë?”

E pra, drama shqiptare nuk është korrupsioni i madh, por solidariteti ynë i vogël me korrupsionin. Drama nuk është padrejtësia, por entuziazmi ynë për të qenë pjesë e turmës që e konsideron padrejtësinë një lloj aboneje shoqërore. Sepse në fund të fundit, siç e kemi bërë moto kombëtare: turp është të mos përfitosh, jo të mos ndreqësh. Dhe kështu, “të gjithë kështu bëjnë” nuk është justifikim, është ftesë. Dhe ne, me një buzëqeshje të lezetshme faji, futemi brenda dhe themi: “Hajt, edhe unë si të gjithë.” Në fund, pyetja e vërtetë nuk është pse “të gjithë kështu bëjnë”, por pse jemi aq të gatshëm të bëhemi pjesë e këtij “të gjithëve”.

Arben Iliazi/

Pas aneksimit të Çamërisë nga Greqia (1912-1913), lindi fenomeni i emigracionit. Ndër drejtimet kryesore të këtij emigracioni ishin edhe SHBA-të. Çamët e emigruar në Amerikë gjetën një terren të përshtatshëm dhe një pritje të ngrohtë që u mundësoi të organizoheshin në mbrojtje të fateve të Çamërisë. Në radhët e çamëve të emigruar ishin dhe shumë figura të shquara, si: Murat Haxhi Çami, Beqo Izeti, Lejla Dino, Mesut Çami, etj., që ishin dalluar në periudhën e Rilindjes sonë Kombëtare për veprimtari të dendur patriotike. Poeti Murat Haxhi Çami mërgoi në SHBA më 1916. Atje bashkëpunoi me “Vatrën” dhe shtypin patriotik të mërgimtarëve shqiptarë dhe u bë nismëtar i shumë memorandumeve, letrave dhe telegrameve të protestave në mbrojtje të lirisë, pavarësisë dhe tërësisë tokësore të atdheut.

Shtetet e Bashkuara të Amerikës u bënë vendi i parë për përfaqësuesit e shqiptarëve të Çamërisë për të shpalosur një veprimtari të dendur patriotike e politike, për të sensibilizuar diplomacinë e Fuqive të Mëdha dhe veçanërisht atë amerikane, për dramën e rëndë që përjetonte Çamëria nën pushtimin grek. Aspak indiferentë ndaj çështjes kombëtare, shqiptarët e kësaj krahine filluan të organizoheshin. Më 22 nëntor 1918, në Worcester, Massachusetts të SHBA-ve, u themelua Shoqëria “Preveza” nga 75 shqiptarë të Çamërisë. Këta individë vinin nga prefekturat e Gumenicës, Janinës e Prevezës dhe përfshinin shqiptarë edhe nga krahina të tjera. Që ditën e krijimit u mblodhën nga donacione rreth 426$ për mbarëvajtet e saj.

Disa muaj më herët, po gjatë vitit 1918, në SHBA ishte formuar Partia Politike ose siç u quajt ndryshe, Partia Kombëtare Shqiptare, si dhe Shoqëria Çamëria, me një shtrirje të gjerë në shumë qendra të rëndësishme në SHBA. Një nga degët më të fuqishme tw Shoqërisë “Çamëria” ishte dega e krijuar në Çikago, në shtetin e Ilinoisit.

Si në Partinë Politike ashtu dhe në Shoqërinë Çamëria, aderonin figura të shquara nga të gjitha trevat shqiptare dhe zhvillonin një veprimtari të dendur patriotike, duke i shpalosur platformën politike në organe të rëndësishme, në gazetën “Dielli”, “Albania” dhe më pas në “Immigrandi” që dilnin në SHBA. Disa nga drejtuesit e Shoqërisë “Çamëria” ishin: Beqo Kushi (Izeti), Isuf Hyseni, Omer Bako, Refo Çapari, Gazali Dino etj.

Në fund të vitit 1918, pikërisht në prag të hapjes së Konferencës së Paqes në Paris, Shoqëria Çamëria dhe Partia Politike Shqiptare nisën të zhvillonin një veprimtari intensive për të mbrojtur çështjen shqiptare në atë forum të lartë ndërkombëtar, që do të analizonte edhe vënien në vend të padrejtësive që u ishin bërë vendeve të vogla. Patriotët shqiptarë në SHBA, nëpërmjet artikujve që botoheshin në editorialet e gazetës “Dielli”, “Albania”, etj., i tregonin botës argumentet politike dhe gjeografike se cili ishte kombi shqiptar, cilat ishin të drejtat dhe dëshirat e këtij kombi.

Në zemrat shqiptare dhe të elitës së saj politike, shpresat dhe besimi ishin varur tek Presidenti Uillson dhe kishin plotësisht arsye ta shihnin si mbrojtës të tyre. Noli i madh në takimin që pati me Presidentin amerikan në Kongresin e popujve të shtypur në përvjetorin e festës kombëtare të SHBA më 4 korrik 1918, gjeti rastin t’i bëjë një apel Presidentit në emër të kombit shqiptar, që me përpjekjet e tij të ndikonte në Konferencën e Paqes në Paris për vendosjen e Pavarësisë së Shqipërisë, e cila ishte shkelur nga Fuqitë e Huaja gjatë Luftës së Parë Botërore. Presidenti amerikan iu përgjigj me fjalët: “Unë kam një votë në Konferencën e Paqes? Dhe unë do ta përdor atë në favor të Shqipërisë”.

Në kohën kur kishte filluar Konferenca e Paqes në Paris, në emër të popullsisë çame, më 24 janar 1919, drejtuesit e Shoqërisë Çamëria, nëpërmjet kryetarit të saj, Beqo Kushi (Izeti), i drejtuan një letër presidentit Uillson, ku ndër të tjera, në emër të çamëve të emigruar në SHBA, i luteshin që të përdorte tërë autoritetin e Shkëlqesisë së Tij, mbi bazën e parimeve të shenjta të kombësisë dhe të vetëvendosjes, që të korrigjoheshin vendimet e padrejta të Konferencës së Londrës. Në vijim, Beqo Kushi i bënte të njohur Presidentit amerikan se krahina e Çamërisë banohej prej një popullsie që ishte me autoktoni shqiptare dhe së fundi, i lutej z. Uillson që kjo popullsi të çlirohej nga zgjedha greke dhe të bashkohej me shtetin amë. Beqo Kushi e përfundonte letrën, duke i vënë në dukje presidentit amerikan domosdoshmërinë e zgjidhjes së problemit të Çamërisë, se “nëse për një arsye apo një tjetër kërkesat e drejta të përfaqësuesve të Çamërisë nuk do të merren parasysh dhe Çamëria do të mbetej nën zgjedhën greke, nuk do të kishte kurrë paqe në Ballkan derisa të rrojë edhe shqiptari i fundit”, (AQSH, Fondi 251, viti 1919, Dos.14, fl.42)…

Gjithashtu, në të njëjtën kohë iu dërgua edhe një telegram tjetër nga shqiptarët e Amerikës përfaqësuesve të Treshes më të madhe në Paris, kryetarit të delegacionit japonez, Aojan, Kryetarit të Konferencës së Paqes, Klemanson, si dhe kryeministrit anglez, Lloyd Xhorxh, me anën e të cilës shprehnin dëshirën e popullsisë çame që “Çamëria të bashkohej me Shqipërinë”, (ASH, gazeta “Albania”, Uorçester Mass, dt.18 shkurt 1918).

Të njëjtën përmbajtje kishte edhe një parashtresë tjetër, që u hartua nga një përfaqësi çame: Asaf Ajdonati, Ahmet Çamëria dhe Qamil Preveza, drejtuar Kryetarit të Konferencës së Paqes, (AQSH, Fondi 251, viti 1919, Dos.14, fl.42. Një kopje e kësaj letre iu dërgua presidentit Uillson dhe kryeministrit anglez, Lloyd Xhorxh).

Në emër të komunitetit të gruas shqiptare, bija e Çamërisë Lejla Rasih Dino, iu drejtua Konferencës së Paqes në Paris, për problemet madhore të kombit tonë. Ishte pra gruaja e parë shqiptare që me kurajë i drejtohet në kohën e duhur, Kryetarit të Konferencës së Paqes në Paris, për çështjen shqiptare. Nuk ishte rastësi ky guxim i një gruaje çame, por një vazhdimësi e pjesëmarrjes së familjes Dino në të gjitha ngjarjet e mëdha, të luftës për Liri e Pavarësi. Ajo si Kryetare e Grave Shqiptare jashtë vendit, shfrytëzoi ardhjen e familjes Presidenciale, Ëilson, në Konferencën e Paqes në Paris. Ishte hera e parë që një President Amerikan vinte në Europë. Ajo trokiti tek simboli i Paqes, Woodrow Wilson, i cili u vlerësua me çmimin Nobel për Paqen. Ajo i drejtohet kësaj figure më në zë të politikës botërore, për mbrojtjen e çështjes shqiptare në përgjithësi, e të Kosovës e Çamërisë në veçanti. Lejla, në këtë rast, shfrytëzoi njohjen e saj me Edith (Galt) Ëillson, gruan e presidentit, Ëoodroë Ëillson, ku nëpërmjet një letre, i shtron kërkesat legjitime të popullit shqiptar të mohuara prej grabitqareve.

Edhe Partia Politike Shqiptare, e drejtuar nga Kristo Dako, tërë shpresat për të realizuar synimet që i kishte vënë vetës, i kishte varur kryesisht në administratën e lartë amerikane, prandaj hartoi një deklaratë, që u nënshkrua nga përfaqësuesit e vendeve të robëruara, dhe iu dorëzua Presidentit të SHBA. Nëpërmjet mikut të tij amerikan, Charles Crane, Dako ka pasur mundësinë t’ibëjë me dije Presidentit të 3Shteteve të Bashkuara Ëoodroë Ëilson, interesat kombëtare të Shqipërisë. Ekipi i zyrtarëve të lartë amerikanë që përgatitej për të shoqëruar Presidentin Uillson në Paris, në fund të tetorit 1918 i bëri një ftesë edhe Dakos. Përfaqësuesi i Partisë Politike Shqiptare e shfrytëzoi atë rast për të parashtruar para specialistëve të njohur amerikanë për Ballkanin, argumente lidhur me historinë e Shqipërisë dhe padrejtësitë që i ishin bërë dhe i kërkoi diplomacisë amerikane që të zbatoheshin me ndershmëri dhe pa paragjykime parimet e shpallura nga Presidenti Uillson, në themel të së cilës ishin parimi i kombeve për vetëvendosje.

Një mbështetje të fuqishme në këtë kohë, rrethet patriotike shqiptare në SHBA, gjetën edhe në një organizatë ndërkombëtare, “Bashkimi Demokratik i Evropës Qendrore”, e cila qendrën e veprimtarisë e kishte në SHBA. Ajo ishte një organizatë politike “irredentiste” e vendeve të robëruara ose pjesërisht të robëruara të Evropës. Komiteti Drejtues i kësaj organizate, kërkoi me ngulm që Kosova dhe Çamëria, treva të padiskutueshme shqiptare, të pushtuara padrejtësisht nga Serbia dhe Greqia, t’i bashkoheshin Shqipërisë.

Përpjekjet për sensibilizim të Fuqive të Mëdha dhe administratës amerikane nga veprimtarët patriotë të Çamërisë vijuan edhe më pas. Nё 1974 Bilal Xhaferi (1936-1986) themeloi në Çikago “Lidhjen Çame”, dhe themeloi evistën “Krahu i shqiponjës”, si organ të saj, duke ecur në traditën e Konicës, të Nolit. Çështja e Kosovës dhe Çamërisë ishte në rendin e ditës në krejt veprimtarinë e shkrimtarit Bilal Xhaferi.

Falë Shoqërive çame dhe organizatave politike të shqiptarëve, çështja kombëtare u ndërkombëtarizua në forume të ndryshme ndërkombëtare. Përfaqësuesit e tye u kërkuan atyre që të zbatonin me ndershmeri dhe pa paragjykime parimet e kombësive, për të mbrojtur dhe mos lejuar që të shkeleshin të drejtat e kombit më të vjetër të Ballkanit, independenca e tij. Midis te tjerash kërkuan që brenda territorit shqiptar të përfshiheshin edhe krahinat e Kosovës dhe Çamërisë. Nga ana tjetër ata bënë ç’ishte e mundur dhe shfrytëzuan të gjitha njohjet për të sensibilizuar miqtë e tyre amerikanë me problemet dhe kërkesat shqiptare.