Fortifikimi i lashtë i Sopotit, i cili ndodhet në majën e kodrës mbi fshatin Borsh 500 m mbi nivelin e detit, ka një pozicion strategjik të jashtëzakonshm, pasi kontrollon njëkohësisht detin, rrugëkalimin e bregdetit dhe luginën e lumit të Borshit, që lidhnin në lashtësi, ngushtazi, Onkezmin me Panormin dhe Himarën; dhe, më gjërë, nga rruga bregdetare, Apolloninë, Aulonën, Orikun, ndërsa nga lugina e lumit Kelydnos, Amantien me Foiniken dhe Buthrotin, deri në qytetet e Thesprotisë. Ky pozicion strategjik i kësaj majë kodre, nuk mendojmë se nuk ka tërhequr vëmendjen e banorëve pellazgë të Kaonisë, që ata të mos e shfrytëzonin për ngritjen e një fortifikimi të rëndësishëm.

        Por që Kalaja e Sopotit, në prehistori ka qënë edhe një fortifikim pellazg, nuk e thonë arkeologët, por dhe as historianët. Ndoshta nuk kanë pasur të dhëna. Por trakte të veçanta të këtij fortifikimi të bëjnë që të mos dyzosh se ato janë mure pellazge. I pari që ka folur për to ka qënë një i huaj erudit, konsulli francez pranë Ali Pashë Tepelenës, Pukëvili, dhe pas tij, një klerik katolik,    Zhan Klod Faveirial, i cili  për kalanë  e Sopotit pohon: “Sopoti-thotë Pukëvili-gjëndet në  malet Akrokeraune, përballë  Korfuzit (saktësisht ndodhet në fshatin Borsh.B.I). Në  muret mbrojtës të  tij, dallohen qartë  gurët ciklopikë  që  përbëjnë  themelin e tyre…” Pas tyre, në kohët e sotme, i përmend edhe pellazgologu Luftulla Peza. Por, arkeologu vendas, Jano Koçi, ndryshe nga të tjerët, e vendos këtë venbanim antik në periudhën e fundit të bronzit, duke i dhënë kësisoj, pa dashka, një pasaportë pellazgjike.

         Fortifikimi i lashtë i Sopotit (Borshi i sotëm) paraqitet me të njëjtat karakteristika si fortifikimet e tjera të Epirit dhe Ilirisë: Foinike, Buthroti, Amantia, Olympe, Nikaja, Lisi, Zgërdheshi, etj, me akropol, me disa periudha dhe rrethime të mureve të qytetit, mure tërthorë dhe të përbashkët që ndanin qytetin në pjesë, me themele të mureve direkt mbi tabanin shkëmbor dhe me blloqe gurësh të mëdhenj dhe të papunuar, etj.

        Arkeologu Jano Koçi gjatë një ekspedite vrojtuese të kryer në vitin 1976 tregon se, ky fortifikim kishte një akropol me një sipërfaqe prej rreth 1,2 ha,..qyteti i poshtëm kishte mur të përbashkët me akropolin…Muri mbështet mbi një themel të fortë me blloqe gurësh të mëdhenj. Shpesh si themel përdoren shkëmbinj natyrorë…Qyteti së bashku me akropolin, përfshin një sipërfaqe prej rreth 2,5 deri në 3 ha. Muret që e rrethojnë kanë një sipërfaqe prej rreth 1000 m.

Trakt muri pellazgjik i Sopotit. 

        Ndërsa arkeologu Dhimosten Budina për kalanë e Sopotit tregon se, ajo ndodhet 500 m mbi nivelin e detit…sipërfaqja e saj është shkëmbore…Mbeturina muresh të kohës antike ndodhen në anën jugperëndimore me gjatësi prej 10 m dhe një lartësi prej 1,33 m…Ato janë ndërtuar me blloqe gurësh të mëdhenj, me forma paralelopipedi dhe trapezoidalë…kanë përmasa: 1,20 x 0,30 m…muret datohen të shek. IV-III p.e.s…”

        Në lidhje me këtë fortifikim Jano Koçi, në një periudhë më të vonë, shprehet: “Kalaja e Sopotit ku ndodhet akropoli i qytetit antik të Borshit muri parahistorik ruhet pranë akropolit dhe hyrjes së kalasë mesjetare. Është ndërtuar me të njëjtën teknikë ndërtimi si Karosi. Muri parahistorik mbështetej në  një horizont banimi me qeramikë që datohet në  Bronzin e vonë.”        

         Arkeologu Neritan Ceka, me të drejtë, shikon ngjashmëri midis fortifikimeve amantine dhe atij të Sopotit për sa i perket tipologjisë dhe teknikës së ndërtimit të mureve dhe të  vetë qytetit, madje është i mendimit se ai është një fortifikim i avancuar në pjesën jugperëndimore të territorit të amantëve. 

Trakt muri pellazgjik i kalasë së Sopotit. Foto Jano Koçi.

        Nëqoftëse do ta shikojmë nga pikëpamja strategjike, për të hyrë në territorin e amantëve nga jugperëndimi dhe bregdeti dhe për të dalë në luginën e lumit Kelydnos (Shushica e sotme) duhet të kalohet nga tri drejtime: së pari, nëpërmjet luginës së fshatit Çorraj, së dyti, nëpërmjet luginës së Qeparoit dhe Kudhësit, dhe, së treti, nëpërmjet qafës së Pilurit dhe pllajës së Vumlosë. Për të mbrojtur hyrjen nga lugina e përroit të Çorrajt ka qënë i nevojshëm një fortifikim për të mbrojtur këtë rrugëkalim. Pa dyshim, këtë funksion do ta kryente më së miri një fortifikim i ngritur në kodrën e fshatit Borsh, prandaj në antikitet, apo prehistori, këtu është ngritur fortifikimi pellazg, që në mesjetë do të merrte emrin kalaja e Sopotit. Ndërsa hyrjen në territorin e amantëve nga qafa e Pilurit e mbron më së miri fortifikimi tjetër pellazgjik, kalaja e Himarës. 

         Arkeologia Nevila Molla është e mendimit se emrin kalaja e Sopotit ky fortifikim e ka marrë në shekullin e XIII, kur ai kaloi në zotërim të despotit të Epirit Mihal II Komneni, i cili, madje, duhet të ketë ngritur në pjesën e akropolit antik, kalanë mesjetare. 

        Vetë emri Sopot ka një prejardhje pellazgjike dhe rrjedh drejtëpërsëdrejti nga emri i Poseidonit. Sopot ka kuptimin So-Pot, sipër potamit, sipër burimit të ujit. Emri i Poseidonit në kuptimin dorik (siç e është shpjeguar nga Spiro Konda tek paragrafi-Mitologjia e Epirit në këtë studim) ndoshta ka qënë Potidan=Poti-Dan=Poti-Dhan=Poti-Dhen. Përpiqemi të bëjmë një shpjegim më sqarues të kësaj fjale.

         Nikolas Hamond për adhurimin e Poseidonit nga Dorianët thotë: “…Poseidoni sipas mbishkrimeve Dore ‘Poteidan’ dhe Dorishtes së lashtë, ‘Potidan’ dhe dëshmive mbishkrimore tregojnë se në Epir adhurimi i Poseidonit ishte popullor…”

        Me etimologjinë e kësaj fjale për Poseidonin merret edhe Spiro Konda, i cili i referohet edhe (“Fjalorit Homerik” të Jani Pantazidhit, Athinë, viti 1885, f,458): 

“…Hesiodi tek “Teogonia”, f,52 e quan Poseidonin-Potidan…fjala “Poseidon” nxirret nga “Potis” që do të thotë lumë dhe nga “Dan” ose “Das” = “Zeus”. Si rrjedhim, trajta “Potidan” ose “Potidas” është më e vjetra dhe do të thotë: “Perëndi e ujrave”…”

        Pra këtu, nga njera anë kemi emërtimin e Poseidonit nga Hesiodi-Potidan, i cili thotë se ky është një emër i lashtë i Poseidonit; nga ana tjetër, kemi mbishkrimet e lashta Dorike, të cilat, edhe ato nga ana e tyre, e quajnë Poseidonin-Potidan. Pra në Epir emri i lashtë pellazgjik i Poseidonit ka qënë Potidan. 

         Në të mirë të kësaj teze vjen edhe fakti, që çuditërisht nuk është përmendur nga Spiro Konda, pleqtë tanë dhe nënat tona këtu në Toskëri (pasuesen e Epirit të lashtë) përdornin fjalën “Potis”.  Potis lulet, potis avllinë, potis perimet në baçe. Pra potis ka kuptimin e lagies me pak ujë, madje, kur bie shi i imët thuhet: potisi dhenë (dheun, tokën). Pra Poseidoni nuk ishte vetëm perëndia e deteve, lumenjve, liqeneve; por dhe perëndia që binte shiun në tokë, i cili ishte aq i domosdoshëm për bimët.

        Shpjegimin etimologjik në këtë formë e bën edhe Aristidh Kola, i cili thotë: “Poseidoni: ishte përgjithësisht perëndia e ujrave dhe emri i tij vjen nga fjala ‘potis’, që në arbërisht do të thotë ujis dhe formohet nga greqishtja e lashtë ‘potos’, ‘posis’ dhe fjala ‘Dhenë’, që e shohim tek dorët si ‘Dhan’ dhe tek arbëreshët si ‘Dhea’. Gjithashtu ekzistonte dhe qyteti Posidhea dhe Potidhea. Pra, Posidhon, Posidhan apo Potidan, do të thotë ai që potis dhenë, pra, ai që ujit dheun…” 

        Pra Potidan do të thotë edhe Zot i ujitjes. Por mund të jetë edhe ndryshe, pasi Poti(s)-Dan mund të jetë fare mirë edhe Poti(s)-Den ose Poti(s)-D(h)en. Pra ai që potis dhenë ose ai që ujit dhenë, vadis dhenë, zot i shiut. Zoti që potis dhenë.      

        Sot, në fshatrat dygjuhësh, shqip dhe greqishtfolës, të Himarës, fjala ‘Potam’ ka kuptimin e burimit të ujit, kroit, ose përroit. Kjo fjalë mbase, kështu e transformuar, nëpërmjet pellazgjishtes kaloi tek greqishtja e vjetër dhe vjen deri në greqishten e sotme. Por më e mundshme është ajo që, kjo fjalë e përdorur në këtë territor, Bregdetin Jonian qysh në kohë të pellazgëve, ka mbetur deri në ditët e sotme si një atavizmë e lashtë e pandryshuar dhe  ruajtur me konservatorizëm nga banorët e kësaj zone si një fjalë fosile që tregon adhurimin e Poseidonit, zotit të ujërave. Prandaj edhe rrënja e fjalës potam, që përdoret sot është ‘pot’ dhe ka kuptimin e një burimi uji të dhënë apo të dhuruar nga zoti. Këtë dhuratë që zoti, Poseidoni u ka bërë njerzve ata ja kanë shpërblyer me adhurim duke ngritur faltore dhe tempuj për Poseidonin. Në këtë kuptim emri Sopot i këtij vendbanimi ka kuptimin sipër ujit apo sipër burimit, apo sipër përroit, apo lumit. Tani shtrojmë pyetjen: a kemi ndonjë fenomen të tillë në Borsh. Në rrëzë të fshatit Borsh dhe në rrëzë të fortifikimit të Sopotit ka rrjedhje të mëdha uji, madje në formë ujëvare. Me siguri edhe emri i vendbanimit Sopot në rrjedhën e Shkumbinit në krahinën e Shpatit këtë kuptim duhet të ketë.

        Fortifikimi i Sopotit ka qënë një fortifikim i rëndësishëm i vendosur në një pikë nyje, prandaj ka pasur edhe një jetëgjatësi, më e pakta, 2500 vjeçare. Kalanë e Sopotit, e kanë përdorur pellazgët, kaonët epirotë, por në antikitetin e vonë dhe në mesjetë ajo ka pasur rindërtime. Në antikitetin e vonë fortifikimi, për rëndësinë që kishte u meremetua nga Justiniani. Bizanti e përdori dhe mirëmbajti këtë fortifikim. Në vitin 1192 atë e përmend vajza e perandorit, Aleks Komneni, Ana Komnena. Despotët e Epirit, ashtu siç meremetuan kalanë e Beratit (1216) të Durrësit (1225), Kaninës, etj, meremetuan dhe riforcuan kalanë e Sopotit, madje sipas arkeologëve, Mihal Engjëll Dukë Komneni ngriti brenda akropolit të fortifikimit antik, kështjellën mesjetare. Ata e bënë Sopotin qëndër të Arhondisë së Sopotit: Archonteea Sopotu. Në vitin 1266 ajo ra nën sundimin e Karlit të I Anzhu dhe më pas në zotërimin e Republikës së Venedikut. Në shekullin e XV Sopoti zotërohet nga turqit, për disa kohë ka qënë edhe nën zotërimin e Ali Pashë Tepelenës, dhe nga turqit deri në vitin 1913, ku komandant i fundit i kësaj kalaje në vitet 1913-1914 ka qënë ai i qeverisë së Ismail Qemalit, Mehmet Selim Shahaj, dërguesi i ulitimatumit të Luftës së Vlorës, i njohur si Mehmet Selimi. 

Besnik Imeraj

(marrë nga libri “Epiri Pellazgjik”)

Sokol Paja/

Darka solemne e 110 vjetorit të Federatës Vatra u kthye në një darkë vlerësimesh, homazhesh e nderimesh për kontributorë të shquar e patriotë të flaktë të shqiptarizmës në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Nën prezantimin brilant të Dr. Pashko Camaj dhe Kristina Camaj, këngëve e valle nga grupi “Rozafati” me koreografe Angjelina Nika “Mjeshtër i Madh” dhe muzika e drejtuar nga Gëzim Nika “Mjeshtër i Madh” së bashku me ekipin e tij të talentuar: Barnana Dini, Greta Tafa, Kristina Marku, Arbërie Hetemi, Ernest Muhaxheri. Darka festive filloi me një minutë heshtje në nder të President Bujar Nishanit dhe tre vatranëve e patriotëve të shkëlqyer që u ndanë prej nesh papritur: Zef Balaj, Dr. Gjon Buçaj dhe Dalip Greca. “Vatra është historia dhe identiteti kombëtar shqiptar në Amerikë. Vatra është organizimi më i vjetër patriotik, kulturor dhe atdhetar në mërgatën përtej Atlantikut. Vatra është regjistri historik, pasuria dhe vazhdimësia kombëtare e përpjekjeve për atdheun dhe shtetin shqiptar. Vatra është përbashkuese e kontributeve të çmuara e të pa harruara të shqiptarëve për Shqiptarinë e fortë, të pavarur, të zhvilluar e krenare krahas qytetërimeve, popujve e shteteve të tjera” tha në fjalën prezantuese Dr. Pashko Camaj. Pask këndimit të himneve kombëtare të Shteteve të Bashkuara të Amerikës dhe Republikës së Shqipërisë, Dom Ndue Gjergji nga Kisha Zoja Pajtore në Michigan bekoi darkën duke bekuar mbarë popullin shqiptar me cilësitë e tij të jashtëzakonshme që vetë Zoti i ka falë. Elmi Berisha, Kryetari i Federatës Panshqiptare të Amerikës Vatra në fjalën e mirëseardhjes u ndal te roli i jashtëzakonshëm që ka luajtur Vatra në formimin dhe konsolidimin e shtetit shqiptar e sidomos të liria e Pavarësia e Kosovës. Vatra në 110 vite ka bërë gjithçka për çështjen kombëtare dhe vazhdon edhe sot fuqinë e saj në dobi të çështjes dhe të mirës së kombit shqiptar, tha ndër të tjera z.Berisha. Z.Ilir Meta, Presidenti i Republikës së Shqipërisë në ditëlindjen e Vatrës deklaroi: “Federata Pan-Shqiptare “Vatra” eshte historia më e suksesshme e organizimit të shqiptarëve jashtë vendit. Përmes veprimtarisë patriotike, kombëtare dhe diplomatike, “Vatra”, që ditën e parë u bë promotore e lëvizjeve kombëtare dhe e shpalljes së pavarësisë, për të patur më pas ndikim të jashtëzakonshëm në ruajtjen e integritetit dhe sovranitetit të Shqipërisë. Gjatë diktaturës komuniste “Vatra” ishte shtëpia e shqiptarëve ku diskutohej për fatet e kombit, për lirimin dhe demokratizimin e Shqipërisë, por edhe për lirinë e shqiptarëve në ish-Jugosllavi e sidomos për Kosovën. 110 vite nga themelimi i saj, pozita e kombit tonë është më e mirë se ndonjëherë më parë dhe për këtë ka meritat dhe kontributet e patjetërsueshme edhe “Vatra”. Secili ‘vatran’ dhe shqiptar i SHBA meriton mirënjohje të veçantë për kontributin e dhënë për çështjen shqiptare” citoi ndër të tjera Presidenti Meta. Z.Përparim Rama, Kryetar i Komunës së Prishtinës në fjalën e tij deklaroi: “Hapësira shqiptare po ndërvepron, lidhjet shpirtërore po thellohen dhe komunikimi po intensifikohet e po shpeshtohet dita-ditës. Megjithatë, ne që jemi në Ballkan, gjithmonë mbetemi me njëfarë ndjesie se nuk po bëjmë sa duhet, se na presin edhe shumë punë, se urat lidhëse mes nesh munden e duhen me qenë më të shumta, se prirjet divergjente disi do të na shpërbëjnë. Prandaj ju, të nderuar bashkatdhetarë, anëtarë të federatës Vatra, duke qenë me seli në një kryeqendër aq të rëndësishme të globit, me tagrin që jua jep historia dhe emrat e mëdhenj të kombit tonë që Vatrën e themeluan dhe e udhëhoqën, ju e gëzoni edhe autoritetin moral që ta përhapni frymën tuaj përbashkuese e mbarëshqiptare edhe në Ballkan e në gjithë botën. Ne, si Kryeqytet i Kosovës, lidhjet me Vatrën duam me i mbajtë të përzemërta dhe gjithmonë e më të forta, sikurse me çdo organizëm tjetër mbarëshqiptar” tha ndër të tjera z.Rama. Z. Mark Gjonaj ish-Këshilltar në Bashkinë New York dhe Natalia Fernandez vlerësuan rolin e Vatrës dhe të komunitetit shqiptar në Amerikë si një komunitet model dhe që gëzon respektin më të madh nga amerikanët në shoqëri dhe institucione. David Phillips, Columbia University New York në rrëfimin e tij shpjegoi për të pranishmit lidhjen e tij te veçantë me popullin shqiptar dhe detaje të udhëtimit të tij të parë në Kosovë para 30 viteve. Gazetari Blendi Fevziu u ndal te figura e Kristo Dakos dhe roli i tij i jashtëzakonshëm në Vatër dhe mërgatën shqiptare të Amerikës, Deputeti i PD Belind Këlliçi foli për sfidat e Partisë Demokratike si forcë zhvilluese dhe përfaqësuese e shqiptarëve, ndërsa Ruki Kondaj aktivistja nga Kanadaja foli rreth rëndësisë së Vatrës dhe komunitetit shqiptar në Kanada. Mbrëmja vazhdoi deri në orët e para të mëngjesit me këngë e vallë duke e kthyer ditëlindjen e 110-të të Vatrës në një festë të paharueshme edhe në dekadat që do vijnë. Vatra e Dielli shprehin mirenjohje e falendrim per patriotet qe u bashkuan ne feste, organizatat, shoqatat e çdokend qe dha kontribut qe kjo feste te jete thjeshte e pa harruar.