QSPA/

Ky studim i thelluar mbi zhvillimin historik të shtypit arbëresh shtrihet në kohë prej gjysmës së parë të shek. XIX deri në ditët e sotme dhe studion në mënyrë tërësore historinë e shtypit, sepse nuk kufizohet vetëm tek arbëreshët e Italisë, por edhe tek arvanitasit në Greqi dhe arbneshët e Zarës në Kroaci. Për herë të parë në mënyrë të përmbledhur dhe analitike paraqitet rrugëtimi i gazetarisë arbëreshe, si një dëshmi e gjallë e identitetit, qëndresës dhe zhvillimit kulturor të komunitetit arbëresh në Itali mbi një bazë të gjerë burimesh arkivore dhe bibliografike, me analiza të hollësishme të gazetave, revistave dhe botimeve më përfaqësuese të diasporës arbëreshe. Me një qasje ndërdisiplinore dhe me vëmendje ndaj kontekstit historik, politik dhe shoqëror të secilës periudhë, sillet në dritë mënyra se si shtypi arbëresh ka ndikuar në ruajtjen e gjuhës, në përçimin e vlerave kombëtare dhe në lidhjen me trungun amtar shqiptar. Kapitujt tematikë ndjekin kronologjikisht zhvillimet kryesore të shtypit arbëresh, që nga botimi i gazetës së parë “L’Albanese d’Italia” në vitin 1848 nga De Rada, deri te botimet më të reja, kryesisht në trajtë digjitale, duke përfshirë edhe sfidat e globalizimit dhe ndryshimet teknologjike që kanë ndikuar në natyrën e medias arbëreshe në shek. XXI.

Sonja Anderson – 

AFP nëpërmjet Getty Images

Sonja Anderson – Përktheu Rafail Floqi

Një studim i ri kombinon inteligjencën artificiale, datimin me radiokarbon dhe analizën e shkrimit të dorës për të vlerësuar datat e reja për disa nga rrotullat e lashta, që mendohet të jenë disa nga fragmentet më të hershme të mbijetuara të Dhiatës së Vjetër

Në vitin 1947, një bari beduin hodhi një gur në një shpellë pranë Detit të Vdekur – dhe e dëgjoi të godiste qeramikën. Me të hyrë në shpellë, ai gjeti një kavanoz të mbushur me tre rrotulla pergamene të ruajtura mirë. Këto ishin Rrotullat e Detit të Vdekur, dhe studiuesit përfundimisht do të gjenin një koleksion prej gati 1,000 rrotullash të lashta në shpellat aty pranë.

Afërsisht 2,000 vjet të vjetra, Rrotullat e Detit të Vdekur mendohet të jenë disa nga fragmentet më të hershme të mbijetuara të Dhiatës së Vjetër. Por sipas një studimi të ri të botuar në revistën PLOS One, disa nga tekstet mund të jenë edhe më të vjetra nga sa mendohej më parë.

“Rezultatet fillestare që janë gjeneruar janë thjesht revolucionare”, i thotë Travis Williams, një studiues i studimeve fetare në Universitetin Tusculum, Christa Lesté-Lasserre të New Scientist.

Studiuesit janë mbështetur prej kohësh në datimin me radiokarbon dhe paleografinë (studimi i shkrimit të lashtë të dorës) për të datuar Rrotullat e Detit të Vdekur. Për studimin e ri, studiuesit ndoqën një qasje të përzier: Ata përdorën një model të inteligjencës artificiale të quajtur “Enoch”, sipas profetit hebre. Ekipi e trajnoi modelin duke i treguar skanime të dorëshkrimeve të lashta së bashku me datat me karbon-14. Pastaj mësoi të parashikonte datat bazuar në stilin e shkrimit të dorës.

Më pas, studiuesit i dhanë imazhe Enoch nga 135 dorëshkrime të Rrotullës së Detit të Vdekur që nuk ishin datuar, dhe kjo prodhoi data të vlerësuara për to. Sipas një deklarate nga studiuesit, paleografët ekspertë përcaktuan se afërsisht 79 përqind e vlerësimeve të inteligjencës artificiale ishin “realiste”.

“Ajo që kemi krijuar është një mjet shumë i fuqishëm që bazohet në mënyrë empirike – në fizikë dhe në gjeometri”, siç i tha autori kryesor Mladen Popović, një arkeolog në Universitetin e Groningenit në Holandë, Nicola Davis të Guardian.

Duke u bazuar në parashikimet e Enokut, studiuesit zbuluan se dy stile shkrimi në Rrotullat e Detit të Vdekur, të njohura si Hasmoneane dhe Herodiane, që në të vërtetë bashkëjetuan për shumë më gjatë sesa mendonin historianët. Enoku gjithashtu datoi një kopje të Predikuesit në jetën e “autorit të saj të supozuar”, sipas The Guardian.

Përveç kësaj, programi vlerësoi se Rrotulla e Detit të Vdekur e njohur si 4Q114, e cila përmban pjesë të Librit të Danielit, ishte më e vjetër sesa mendohej më parë. Siç raporton Kristin Romey e Science, paleografët e kishin datuar rrotullën rreth vitit 165 p.e.s., ndërsa Enoku e datoi atë midis viteve 230 dhe 160 p.e.s.

“Më parë ajo ishte datuar në fund të shekullit të dytë p.e.s., një brez pas autorit të Librit të Danielit”, thotë Popović për The Guardian. “Tani, me studimin tonë, ne kthehemi pas në kohën bashkëkohore me atë autor.”

Rrotullat u gjetën në shpellat e Qumranit dhe historianët prej kohësh kanë supozuar se aty janë krijuar. Por datat e reja të vlerësuara “do të thotë se shumica e dorëshkrimeve të gjetura në shpellat pranë Qumranit nuk do të ishin shkruar në vendin e Qumranit, i cili nuk ishte i banuar deri më vonë”, i thotë Guardian Joan Taylor, një studiuese e studimeve fetare në King’s College London.

Studiuesit shpresojnë që teknologjitë si Enoku do të ndihmojnë në përcaktimin e moshës së rrotullave të tjera të padatuara pa testimin me radiokarbon, i cili kërkon shkatërrimin e mostrave të vogla të një teksti.

“Ekzistojnë rreth 1,000 rrotulla të veçanta biblike. Nuk mund t’i datoni të gjitha me karbon”, i thotë Popović Ariel David të Haaretz. “Dhe bukuria e kësaj është se nuk keni pse ta bëni.”

Disa ekspertë këshilluan kujdes. Christopher Rollston, një paleograf në Universitetin George Washington, i thotë Science se teknologjitë e reja si Enoku mund të jenë të dobishme në studimin e dorëshkrimeve, por studiuesit nuk duhet të mbështeten kurrë tek ato për të arritur në një përfundim.

“Në fund të fundit, shkrimi i dorës njerëzore – dhe të gjitha variacionet dhe tiparet e tij idiosinkratike – është një gjë thellësisht njerëzore”, thotë ai.

Prof.as.dr. Hasan Bello/

Në historinë botërore konkursi i parë i bukurisë për fëmijë është organizuar në vitin 1921 në Atlantic City ku morën pjesë fëmijë të vegjël që përfaqësonin qytete të ndryshme të ShBA-së. Në Shqipëri një konkurs i ngjashëm u organizua në kryeqytet më 2 gusht 1931, i cili zyrtarisht u quajt “Konkursi i Bukurisë Foshnjore Shqiptare”.

Në këtë konkurs u vlerësuan fotografitë e 14 vajzave të vogla. Komisioni përbëhej nga Inspektori i Arsimit Osman Myderrizi, Skënder Luarasi dhe Aleks Lubonja. Pjesë e tij ishte edhe znj.Elena Trajan dhe prof. Andrea Thanasi, por për arsye personale, nuk ishin të pranishëm në këtë proces.

Në parim komisioni konstatoi se fotografitë e paraqitura kishin rezolucion të dobët. Megjithatë, ai i vlerësoi duke u mbështetur në tiparet dhe ekspresionet foshnjore të fizionomisë së vajzave. Komisioni përzgjodhi tre prej tyre: 1) Albin Tefiku e moshës dy vjeçare e gjysmë, e bija e doktorit të njohur Sabri Tefiku; 2) Behixhe Libohova e moshës dymbëdhjetëvjeçare, e bija e Maliq Libohovës, i Ngarkuari me Punë në Londër; 3) Eta Bimbli e moshës katër vjeç e gjysmë, e bija e Thoma Bimblit, anëtar i Bandës Mbretërore.

Në vend të parë siç shihet u zgjodh Albin Tefiku. Vendimi u dha në zyrat e gazetës “Ora”, e cila do t`u dhuronte prindërve të këtyre vajzave nga një fotografi të madhe artistike.

Ky konkurs mbetet një shembull i hershëm i përpjekjeve për të sjellë modele të reja kulturore në Shqipërinë e viteve `30, në një kohë kur vendi po hidhte hapat parë drejt modernitetit.

Gjon F. Ivezaj/

Eqrem Bej Vlora lindi më 1 dhjetor 1885 në qytetin historik të Vlorës, në një prej familjeve më të shquara aristokrate dhe atdhetare të Shqipërisë – familja Vlora. Kjo familje, që gjurmon rrënjët e saj deri në shekujt e hershëm të periudhës osmane, kishte qenë gjithmonë pjesë e elitës politike, ushtarake dhe kulturore të Perandorisë, me ndikim të thellë në zhvillimet historike të trojeve shqiptare.

Babai i Eqremit ishte Syrja Bej Vlora, një burrë me kulturë dhe ndikim të gjerë, ndërsa nëna e tij ishte Hasbije Hanëmi, nga një familje e njohur e Prizrenit. Kjo trashëgimi e gërshetuar midis jugut dhe veriut të trojeve shqiptare i dha Eqremit një botëkuptim të gjerë mbi përkatësinë kombëtare shqiptare në një kohë kur ideja e kombit shqiptar ende nuk kishte marrë formë të plotë politike. Eqrem Bej Vlora u rrit në një ambient ku përziheshin kultura osmane, evropiane dhe shqiptare. Fillimisht, ai ndoqi mësimet në gjuhën osmane dhe arabe në Vlorë, ku përvetësoi thellësisht kulturën lindore dhe islame. Më pas, familja e tij e dërgoi në shkollë në Stamboll, ku vijoi mësimet në shkollat më elitare të kohës. Aty u dallua për inteligjencën dhe disiplinën e lartë intelektuale.

Më vonë, ai u dërgua për studime në Perëndim, fillimisht në Theresianum të Vjenës, një prej kolegjeve më aristokrate të Perandorisë Austro-Hungareze, ku studioi shkencat humane, juridike dhe politike. Më pas kreu studimet e larta në Universitetin e Gracit dhe më vonë në atë të Vjenës, ku u përqendrua në drejtimet e administratës, diplomacisë dhe historisë.

Kjo përgatitje shumëdimensionale e pajisi Eqremin me një kulturë të gjerë evropiane, me njohuri të thella mbi gjuhët e huaja (ai zotëronte turqishten, arabishten, gjermanishten, frëngjishten, italishten, anglishten dhe greqishten), si dhe me një sens të hollë diplomatik që do ta shoqëronte gjatë gjithë jetës. Me rënien e Perandorisë Osmane dhe shpërbërjen e strukturave të saj, Eqrem Bej Vlora iu përkushtua çështjes kombëtare shqiptare. Ai mori pjesë në ngjarjet më vendimtare të fillimit të shekullit XX.

Në vitin 1912, kur Ismail Qemali shpalli Pavarësinë e Shqipërisë në Vlorë, Eqrem Bej Vlora ndodhej në qytet dhe ofroi ndihmën e tij në formimin e administratës së parë shqiptare. Ai u emërua ministër i Punëve të Jashtme dhe më vonë përfaqësues diplomatik i Shqipërisë në Austri dhe Itali. Gjatë kësaj kohe, ai mbrojti me dinjitet interesat shqiptare në arenën ndërkombëtare, sidomos në Konferencën e Londrës dhe në bisedimet diplomatike për njohjen e pavarësisë së Shqipërisë.

Në vitin 1920 mori pjesë në Kongresin e Lushnjës dhe mbështeti qeverinë e re shqiptare. Edhe pse në vitet e mëvonshme u largua nga politika aktive, ai nuk reshti së kontribuari me mendimin dhe penën e tij për çështjen kombëtare. Eqrem Bej Vlora është një ndër figurat më të ndritura të kulturës shqiptare. Ai ishte një dijetar i formuar në mënyrë të rrallë, një shkrimtar i shkëlqyer dhe një studiues i përkushtuar i historisë, etnografisë dhe gjuhësisë shqiptare. Vepra e tij më e njohur, “Kujtime” (titulli origjinal: Erinnerungen aus meinem Leben), është një pasuri e paçmuar historike dhe kulturore për kombin shqiptar. Në këtë libër, ai rrëfen me mjeshtëri ngjarjet historike të jetuara, figurat e njohura shqiptare dhe evropiane që ka takuar, dhe zhvillimet e periudhës më të ndërlikuar të historisë sonë moderne.

Ai gjithashtu botoi studime për kulturën shqiptare, raportime për udhëtimet e tij dhe analiza të thella për marrëdhëniet ndërkombëtare. Si një bashkëpunëtor i disa akademive dhe institucioneve shkencore evropiane, ai promovoi çështjen shqiptare në qarqet kulturore dhe inteelektuale të kontinentit. Eqrem Bej Vlora nuk ishte vetëm një diplomat dhe dijetar, por edhe një patriot i përkushtuar. Ai ishte zëri i arsyes dhe i mendimit të ndritur në një kohë të trazuar për kombin shqiptar. Ai e përjetonte me dhimbje ndarjen e trojeve shqiptare dhe luftoi me të gjitha format për mbrojtjen e të drejtave kombëtare.

Ndihmesa e tij për çështjen e Kosovës, për mbrojtjen e Shkodrës nga pretendimet malazeze dhe për afirmimin e identitetit shqiptar në Evropë, përbën një trashëgimi të rrallë. Ai kurrë nuk u përfshi në ndasi politike që e dëmtonin unitetin kombëtar, por gjithmonë mbajti qëndrim të pavarur dhe të ndershëm.

Eqrem Bej Vlora ndërroi jetë më 30 mars 1964 në Tiranë, në një periudhë kur regjimi komunist shqiptar kishte filluar një fushatë sistematike kundër figurave të elitës kombëtare. Ai u la mënjanë, u përçmua dhe u censurua për dekada, por vepra e tij mbijetoi dhe u rivlerësua pas rënies së diktaturës.

Sot, Eqrem Bej Vlora njihet si një prej figurave më të shquara të Rilindjes shqiptare të vonshme, një ndër intelektualët më të mëdhenj të kombit, dhe një simbol i kulturës, dijes dhe dashurisë për atdheun.

Nga Cody Cassidy – Përshtatur në shqip për botim: Rafael Floqi/

Qerret – dhe rrotat e tyre – nuk mund të ishin ndërtuar me faza. Ose funksionojnë, ose jo. Dhe ky shpikim u dha njerëzve mundësinë të përhapeshin me shpejtësi në pjesë të mëdha të botës.

---

Qindra mijëra vjet përpara shpikjes së rrotës, një hominin me fat të keq shkel mbi një gur të lirë apo mbi një trung të paqëndrueshëm dhe – vetëm një çast para se të rrëzohej – zbuloi se një objekt i rrumbullakët e zvogëlon fërkimin me tokën. Kjo përvojë e pashmangshme shpjegon përhapjen universale të rrotulluesve në antikitet: thjesht trungje të vendosura poshtë objekteve të rënda për t’i lëvizur. Egjiptianët dhe mesopotamianët i përdorën për ndërtimin e piramidave dhe transportimin e pajisjeve të rënda; polinezianët për të lëvizur statujat moai në Ishullin e Pashkëve.

Por rrotulluesit ishin joefikasë – duheshin zëvendësuar vazhdimisht dhe fërkimi i bënte të vështira për t’u shtyrë. Zgjidhja gjeniale ishte boshti. Megjithëse rrotulluesit ishin të lashtë, nuk ka prova që dikush, kudo, kishte shpikur sistemin rrotë-bosht përpara një qeramist të zgjuar rreth 6,000 vjet më parë.

Boshti më i vjetër i zbuluar nuk gjendet në një qerre, por në një rrotë qeramike në Mesopotami. Ky është shembulli i parë i njohjes së faktit që qendra e një disku që rrotullohet është e palëvizshme – dhe se kjo mund të përdoret mekanikisht. Një vëzhgim gjenial, pa ndonjë analogji të qartë në natyrë – ndoshta i frymëzuar nga një rruazë që rrotullohej mbi një fill? Boshti u bë kështu një nga përparimet më të mëdha mekanike në historinë njerëzore.

Megjithatë, ndërmjet rrotës së qeramistit dhe një qerreje funksionale kishte një tjetër kapërcim intelektual: përdorimi i dy rrotave të montuara për të lëvizur një objekt. Dhe qerret e para, mesa duket, ishin lodra. Rrotat më të vjetra të njohura gjenden nën figurina të kafshëve prej balte, rreth 5 cm të gjata.

Në korrik 1880, arkeologu Désiré Charnay zbuloi një lodër me rrota në një varr aztek në jug të qytetit të Meksikos: një figurë kojoti me katër rrota, vendosur si kujtim në varrin e një fëmije. Ai shkruan se lodra ishte një kujtim i një “nëne të dashur … që, shekuj më parë, e varrosi me fëmijën e saj të dashur”.

Çuditërisht, shpikja e rrotës si lodër ndodhi në mënyrë të pavarur si në Botën e Vjetër, ashtu edhe në atë të Re. Disa arkeologë janë skeptikë që një shpikje kaq madhështore të ketë lindur nga dëshira për të luajtur, por inxhinierët nuk janë. Ata e konsiderojnë logjike që një shpikje e tillë të jetë testuar fillimisht si model i vogël – një praktikë e zakonshme inxhinierike edhe sot.

Qerret e mëdha u shfaqën rreth 5,400 vjet më parë dhe shumë shpejt u përhapën nga Iraku jugor deri në Gjermani – një fenomen “viral” në një botë ku kulturat ishin zakonisht të izoluara. Sipas antropologut David Anthony, madhësia dhe fuqia e këtyre makinave prej druri ishte mbresëlënëse: “Mund të kenë qenë makineritë më të mëdha që njerëzit kishin parë ndonjëherë.” Të tërhequra nga qe – kafshët më të mëdha të stepave – qerret bënë bujë.

Rrotat e para nuk ishin të njëjta: njëra kishte bosht të fiksuar si në trenat modernë, tjetra rrotullohej lirshëm si në automjetet moderne. Anthony sugjeron se disa ndërtues i kopjuan pa i parë nga afër.

Pasojat shoqërore dhe ekonomike ishin të menjëhershme: bujqit mund të punonin më shumë me më pak njerëz; komunitetet u përhapën përtej lumenjve në stepat e paeksploruara. Qerret ndryshuan ekonominë, stilin e jetesës, luftërat dhe gjuhët. “Vështirë të mbivlerësohet rëndësia e parë e qerres në transportin tokësor,” shkruan Anthony.

---

Por kush e shpiku këtë mjet? Studiuesit kanë emërtuar shpikësin me emrin Kweklos, apo Kay, një fjalë e rindërtuar nga gjuhëtarët historikë si termi i mundshëm për “rrotë” në Proto-Indo-Europianishten (PIE), që rrjedh nga folja “të rrotullohet”.

Kay mendohet të ketë jetuar rreth 5,400 vjet më parë, ndoshta në rajonin e stepave të larta në jug të Rusisë së sotme. Në një varr të kulturës Yamnaya, është gjetur një njeri i varrosur mbi qerren e tij – ndoshta vetë Kay.

Gjuha e folur nga Yamnaya ishte Proto-Indo-Europianishtja, dhe shumë fjalë për rrotat dhe boshtet janë fjalë autoktone, jo të huazuara. Kjo sugjeron se shpikja ndodhi në një komunitet PIE-folës. Kay ishte fermer, rritës kafshësh, pinte mjaltë të fermentuar, dhe ndoshta mbante rroba prej leshi. Ai adhuroi një perëndi mashkull qiellore, sakrifikonte kuaj e lopë, dhe jetonte në fshatra të vogla pranë lumenjve.

Sipas ADN-së së Yamnaya-ve, Kay kishte sy kafe, flokë të errët (ndoshta të kuq) dhe lëkurë me nuancë ulliri. Ai ishte trupmadh e i muskujve – një burrë fshati që e kishte skalitur trupin me punë të rëndë.

Por as geni, as forca nuk mjaftonin: Kay ishte mjeshtër. Rrota dhe boshti kërkonin precizion. Nëse rrota ishte prerë në formë “sallami” nga një trung, ajo dështonte – fibra e drurit nuk e përballon peshën nga anash. Zgjidhja e Kay-t ishte një rrotë e ndërtuar nga disa dërrasa të prera vertikalisht dhe të bashkuara me kujdes.

Dhe gjithçka duhej të funksiononte menjëherë. Nuk kishte faza eksperimentimi – ose funksiononte, ose jo. Por edhe rrotat e tij nuk do të kishin vlejtur pa qetë. Në mijëvjeçarin IV p.e.s., kultura Maykop në Ukrainë filloi t’i përdorë meshkujt e kastruar të gjedhëve si kafshë pune. Zbutja e tyre ishte e dhunshme, dhe jetët e drejtuesve të qerreve ishin po aq të rënda – shumë prej tyre kanë mbetje kockore me fraktura të shumta.

Kur Kay vendosi qetë përpara qerres së tij druri, 1 metër e gjerë me 2 metra e gjatë, me rrota që rënkonin, ai nuk ndërtoi vetëm një mjet – ai ndryshoi botën. Nga fshatrat e ngjeshur, Yamnayanët nisën të shpërndaheshin në stepat e gjera euroaziatike.

Sot, ndikimi i tyre ndjehet ende. Rreth 45% e popullsisë botërore flet gjuhë që rrjedhin nga PIE – përfshirë anglishten, gjuhët sllave, latine, sanskritishten, dhe gjuhën shqipe.

Dhe ndoshta, ndërsa udhëtonte me qerren e tij, Kay kishte me vete edhe një “pasagjer” të padukshëm: bakterin Yersinia pestis, paraardhësin e murtajës së zezë. ADN e gjetur në dhëmbë 5,000 vjeçarë tregon se Yamnaya mund ta kenë përhapur pa dashje këtë armë biologjike teksa lëviznin drejt Europës.

Qoftë nga sëmundja, qoftë nga ndonjë aksident, Kay vdiq. Por ndryshe nga shumë shpikës të antikitetit, ai mund të jetë kujtuar edhe gjatë jetës së tij. Dhe ndoshta, ai ishte njeriu i parë që u varros mbi shpikjen e vet.