Armend Mehaj*/

Serbia edhe me qëndrimin e fundit pas agresionit ushtarak të Rusisë mbi Ukrainën tregoi përcaktimin e qartë pro-rus.Qëndrimi zyrtar i Serbisë nuk ishte befasi për askënd nga Bota demokratike perëndimore duke pasur parasysh, se Serbia ka qenë dhe është aleatë i denjë i Rusisë dhe Presidentit Putin.Një keqardhje hipokrite dhe qëndrim kontradiktor për agresionin rus në Ukrainë është një demonstrim i qartë se pse tani është koha që Kosova të bëhet anëtare e plotë e NATO-s dhe BE-së.Republika e Kosovës, institucionet dhe populli i saj kërkojnë nga SHBA, BE, Mbretëria e Bashkuar, Kanadaja dhe gjitha vendet e rreshtuara kundër agresionit rus ndaj Ukrainës që të dënojnë qëndrimin mashtrues dhe kontradiktor të Serbisë.Rusia përmes Serbisë, sikur në vazhdimësi edhe në të ardhmen do të vazhdoj, aktivitetet destruktive për cenimin e paqes, sigurisë dhe stabilitetit të vendeve të rajonit dhe më gjerë.Pasojat e përpjekjeve për ta joshur Serbinë drejt Perëndimit me lëshime në dëm të konstruktivitetit maksimal politik të Republikës së Kosovës, mund të jenë të rrezikshme,duke i mundësuar Serbisë që të vazhdoj aleancën e ngushtë me Rusinë edhe në të ardhmen.Përsërisim se është koha që nuk pret, që edhe Spanja, Greqia, Rumania, Sllovakia, si shtete anëtare të NATO-s dhe BE-së si dhe Qipro si anëtare e BE-së, të njohin shtetin tonë.Republika e Kosovës në secilin dimension të saj për 14 vjet të pavarësisë ka dëshmuar dhe konfirmon fuqishëm se është shtet evropian i ndërtuar dhe funksional mbi parimet dhe vlerat më të larta euroatlantike.Agresioni i Rusisë mbi Ukrainën, rrahu kambanën për të gjithë, se kjo është koha që të dihet se kush është në anën e duhur e kush në atë të gabuar të historisë.Kosova, krahas vendeve tjera demokratike doli fuqishëm në mbrojtje të vlerave të Lirisë, Paqes e Demokracisë dhe solidaritetin e plotë me Ukrainën dhe popullin e saj liridashës dhe paqedashës.Kosova ishte dhe është e vendosur fuqishëm në anën e duhur, për dallim nga Serbia që vazhdon në anën e gabuar të historisë.Prandaj, mos hezitoni!Është koha sot, që nuk pret nesër, për vendimin tuaj të duhur!Kosova në NATO!Kosova në BE!*Minister i Mbrojtjes se Republikes se Kosoves.

Nga BEPPE SEVERGNINI

Anne Applebaum përgjigjet në agim nga shtëpia e re në Washington DC, qyteti ku ka lindur. Ka jetuar gjatë në Londër e në Poloni, ku ka njohur bashkëshortin Radek Sikorski, ish ministër i Mbrojtjes e i Punëve të jashtëme, tani europarlamentar. Anne është një nga komentueset më të dëgjuara mbi çështjet ruse e sovjetike, njeh me themel Evropën lindore, në veçanti Ukrainën. Sot është staff writer në The Atlantic, felow i Agora Institute në John Hopkins University dhe autore e “Perëndimi I demokracisë. Dështimi I politikës dhe joshja e autoritarizmit”. Në vitin 2004 ka fituar çmimin Pulitzer me “Gulag. Histori e kampeve të internimeve sovjetike”. Jemi njohur në Varshavë më 1989. Që atëherë jemi takuar në shumë pjesë të botës : në Londër, në Moskë, në Poloni, në SHBA, n’Itali. “Takimet e mija fillojnë mbas dy orësh” thotë në telefon. “Pra jam në dispozicion të Corrieres”.

Kishe arsye mbi Vladimir Putinin. Shumë prej nesh duke të lexuar e duke të dëgjuar, kanë menduar se je tepër johenike.

“Sepse e keni gjykuar Vladimir Putinin duke përdorur kriteret tona. Gabim. Ai nuk funksionon si neve”.

Ukraina është gati sa dy herë Italia dhe ka pothuaj popullsinë e Spanjës. Edhe nëse do t’a pushtonte ushtarakisht, si do të mund t’a nënështronte e t’a kontrollonte?

“Me një përkim të dhunës skajore e të llogarisë. Është shumë shpejt të kuptohet skenari. Është gjithshka e mudëshme, edhe që Putini të rrethojë Kievin e të thotë: nëse nuk më lini gjysmën e Ukrainës shkatërroj qytetin. Por edhe gjysma e Ukrainës do t’ishte e vështirë të kontrollohej, sigurisht. Mos të harrojmë se po flasim per nje njeri që mund të ketë vrarë një milion njerëz në Çeçeni dhe dhjetra mijra në Siri, ku forcat ruse bombardonin edhe spitalet. Frika është se Putini mund të përdorë kaq shumë mizori sa të fshijë çfarëdo qëndrese, siç ka bërë Stalini në vitet 30. Por ai pothuajse nuk e njeh Ukrainën, nuk i frekuenton ukrainasit, ndoshta mendon se nuk do të luftojnë. Mund të zbulojë se e ka gabim”.

Përse Ukraina është bërë ankthi i Putinit?

Ukraina është një demokraci, e kjo është për të një rrezik. Putini është i tmerruar nga ideja se në Moskë mund të përsëritet ajo që ka ndodhur në Kiev më 2004. E quan një kërcënim vetiak.

Pastaj është leximi i tij historik: alarmues.

“Ideja që Ukraina nuk është një komb i vërtetë, që është shpikur nga Lenini, është vërtetë e çuditëshme. Nuk kam dëgjuar kurrë një gjë të tillë.

Putini sot a është një njeri i qëndrueshëm mendërisht?

“Kam menduar gjithmonë se Putini do t’ishte i arsyeshëm në mënyrën e vet. Nuk ka patur rreziqe të mëdha, në fund të fundit. Ishte brutal por nuk është hedhur kurrë në sfida që nuk mund t’i fitonte Sot është ndryshe. Mësymja duket një kumar. Tre daljet e fundit në këtë javë ishin vërtetë një çmenduri.

Çfarë i ka ndodhur?

“Nuk e di. Duket i ankthshëm e plot urrejtje. Duket se ka hyrë në një fazë të re. Nuk e di nga se ka frikë, nga vdekja apo nga humbja e pushtetit. Sigurisht ka jetuar i vetmuar për dy vite, për shkak të pandemisë. Kush do t’a takonte duhej të qëndronte në karantinë për dy javë. Pyes veten se çfarë ka bërë, çfarë ka lexuar e ka parë në gjithë atë kohë i vetëm. Sot duket një njeri i sëmurë, i trazuar”.

Po njerëzit që, në sajë të tij, kanë grumbulluar pasuri e privilegje? Jetojnë në panik këto ditë.

“Mund të mendojnë se do t’ia hedhin edhe këtë herë. Kur u kemi vënë sanksione kanë arritur t’u bëjnë bisht. Kanë shpërngulur para e pasuri grave dhe personave të shtënë, kanë marrë pashaporta të Vëndeve të tjerë. Por ke të drejtë, ky është një tjetër mister: elita ruse, 500 vetët që kontrollojnë pothuajse gjithshka, e miratojnë këtë luftë? E vështirë të besohet. Por për oligarkët koha e megajahteve, e hoteleve të mëdhenj e të vilave në Cap Ferrat mund të ketë mbaruar.

A mendon se putinianët – atje n’Amerikë dhe këtu n’Evropë – do të vazhdojnë t’a mbështesin Putinin?

Disa grupe kanë lidhje financiare me Rusinë, ose miq që bëjnë allishverishe atje. Por ka edhe njerëz – në politikë, në media – që e adhurojnë pa të keq Putinin. Admirojnë faktin që i thyen rregullat. Që nuk respekton demokracinë, gjykatat, mjetet e informimit. Që është një autokrat. A do të vazhdojnë t’a adhurojnë? Varet nga kundërveprimi i opinionit publik.

Cili ka qënë gabimi m’i madh i Perëndimit demokratik?

“ Të mos kuptuarit se çfarë njeriu ishte Putini. Kemi besuar se kemi lënë mbas krahëve shekullin e njëzetë. Kemi menduar se nuk do të kishte më, së paku n’Evropë drejtues t’aftë të kryejnë mizori masash për t’arritur qëllimet e tyre. Kemi menduar se bota e jonë e bazuar mbi rregulla ishte e vërtetë, e respektuar, e kuptuar prej të gjithëve. Jemi gënjyer se Putini mendonte si neve. Por ai nuk mendon si neve, ai nuk është si neve. Drejtues të ndryshëm politikë në mirëbesim – të pakorruptuar prej tij, them – kanë menduar se Putini hynte në kompasin tonë moral. Nuk është kështu. Nuk ka qënë kurrë kështu.

Çfarë duhet të bëjë, simbas teje Perëndimi?

“Duhet të rishikojë strategjinë kundret Rusisë. Tërësisht. Nuk mund të kufizohemi në kundërveprimin e asaj që bën Putini, si në dhjetë vitet e fundit. Të gjindet mënyra për t’u folur rusëve. Të punojmë në mediat ruse. Të mbështesim opozitën në Rusi. Duhet të kuptojmë se cili nga oligarkët  e nga ata që janë në rrethin përqark Putinit është i pakënaqur apo i trëmbur”.

Nga pikpamja ushtarake?  

“NATO-ja duhet t’a rimendojë gjithshka: bazat, pozitat, ushtrimet. Sepse mund t’i takojë Polonisë dhe Gjermanisë”.

A nuk po e tepron?

“Nuk po i them këto gjëra qetësisht dhe as me qejf. Kujtoj një fjali të ministrit të jashtëm rus Lavrov në konferencën e Mynihut të Bavarisë mbi sigurinë, shtatë a tetë vite më parë: “Ju e dini, apo jo, që ribashkimi i Gjermanisë është i kundraligjshëm?” Gjermanët pranë shpërthyen në të qeshura të mëdha. Por Putini ka jetuar gjatë në Berlin. Rusët atë qytet e kanë pasur njëherë, përse mos të dëshironin t’a kishin përsëri? Sigurisht ushtria e Ukrainës mund t’a ndalojë mësymjen e kështu gjithshka mund të ndryshojë. Por aspiratat e Putinit janë të pafund. Mos t’a harrojmë kurrë.” 

  “Corriere della Sera”, 25 shkurt 2022   Përktheu Eugjen Merlika

Nga XHAVIT ÇITAKU

Në vargun e librave që pasqyfrojnë figurën e ndritshme të heroit, luftëtarit të paepur kundër mbretërisë serbe, Azem Bejtë Galicës, erdhi edhe vepra e Prof. Rexhep R. Jasharit e titulluar “ Azem e Shotë Galica  në këngët popullore dhe në letërsinë e shkruar”. Që në fillim do theksuar se ky libër dallohet nga të tjerët, ngaqë ai ngërthen në vete detaje të shumta që nuk do të mund t’i hasësh  në libra të tjerë, sidomos me përmbajtjen e të gjitha këngëve popullore që janë kënduar deri me tash, dhe kësisoj pasuron në mënyrë përmbajtësore sfondin e veprave që i kushtohen këtij trimi e trimëreshe të Drenicës. Ky libër është i ndarë në pesë pjesë në të cilat autori në mënyrë profesionale shtjellon elemente të veçanta dhe të përgjithshme, për të cilën gjë shton interesimin e lexuesve për të marrë informacione nga një varg burimesh të bazuata në fakte e argumente të pamohueshme historike, kulturore, por edhe shkencore. Rexhep R.Jashari është një rapsod i njohur, profesor i gjuës dhe letërsisë shqipe dhe njohës i mirë i historisë së Drenicës, ndaj ai me kompetencë të plotë i ka hyrë botimit të këtij libri me detaje të reja dhe të tjera të dëgjuara nga goja e popullit dhe studiues të ndryshëm që u morën me figurën e Azem Galicës. Si rapsod ai këndoi në qindra oda të Drenicës e më gjerë dhe në këto gazmende merrnin pjesë edhe shumë dijetar të kohës, por edhe bashkëluftetar të këtij trimi të paepur, që tregonin për të bëmat patriotike kundër pushtuesve të tokave shqiptare. Këto ishin raste të mira për të mbledh material të bollshëm për të plasuar më pastaj në një vepër të rëndësishme për këtë patriot të madh shqiptar. Ndërkaq, si profesor i gjihës dhe letësisë shqipe, autori pa u lodhur dhe me dëshirë të madhe mbodhi të gjitha këngët popullore, në të cilat madhërohet figura e Kryekaqakut të Drenicës, Azem Galica. 

Drenica njihet si krahina më kryengritëse gjatë shekujve të kaluar

Në pjesën e parë Prof. Rexhep R. Jashari ofron disa të dhëna për Drenicën dhe fshatin Galicë, vendlindje e Azemit si dhe të Radishevës, vendlindje e Shotës. Sipas të dhënave që ka arritur t’i mbledh autori i këtij libri, Drenica në historinë tonë kombëtare njihet si territor i qendresës sonë mbarëkombëtare dhe si Krahinë më kryengritëse gjatë shekujve të kaluar, që kurrë nuk iu nënshtrua asnjë sundimtari dh se secilit pushtues gjithënjë i rezistoi me armë në dorë. Kjo qendresë u dëshmua shumë herë gjatë historisë, ndërsa kulmin e arriti me pesë, gjashtë e shtat mars të vitit 1998, në Prekaz të Poshtëm kur ndodhi epopeja e UÇK-së në krye me Komandantin Legjendar, Adem Jashari. Pra, Drenica njihet si rajon që historikisht i ka dhënë Kosovës shumë trima e heronjë të luftës, por kjo pjesë e Kosovës njihet edhe si mjedisi më i pasur me krijimtari folklorike, prozë popullore, përralla, anekdota, mesele, fjalë të urta etj. Me një fjalë, Drenica është djep i mençurisë gojore  dhe i një filozofie popullore, sidomos, dallohet me muzikën e saj folklorike, me këngë epike legjendare e historike për shumë trima e luftëtarë të saj.

Kështu i këndonte populli trimave, trimereshave dhe luftëtarëve të Drenicës:

Ka pasë trima n’Drenicë përherë,

Për vaan luftuen me nerë,

Saherë që i sulmoi anmiku,

Këtu gjet trima si çeliku

Azem Galica zë vend nderi në vargun e figurave më të shquara kombëtare

Azem Bejtë Galica ishte në moshë të re kur me gjithë qenien e tij ishte përcaktuar për të luftuar kundër pushtuesve barbar serb, ndaj kontributi i tij i dhënë për çlirimin dhe bashkimin kombëtar zë vend nderi si një ndër figurat më të shquara të kombit hqiptar. Ai i shte prijes popullor i Levizjes Kaqake, organizator i Levizjes së Armatosur në Kosovë kundër pushtuesve të ndryshëm gjatë viteve 1912- 1924. Pa dyshim, shkruan në këtë libër autori, Azem Galica është personaliteti dhe simboli numër një i luftës dhe qendresës së shqiptarëve të Kosovës kundër Serbisë pushtuese gjatë shekullit XX, deri n ë Epopën e e UÇK-së 1997- 1999. Ai është luftëtar i shquar popullor për çlirim e bashkim kombëtar, për një regjim shtetor demokratk në Shqipëri, ndaj trimëria guximi, vendoshmëria dhe viktimizimi i pashembulltë në aksionet e punumërta luftarake gjatë dy dhjetëvjetshave të shekullit XX, para luftërave ballkanike dhe pas luftës së parë botërore bënë që ai të rreshtohet ndër personalitetet e shquara të historisë kombëtare shqiptare. Ky patriot i madh kishte deklaruar: “ Do të luftojë për vendin ku kanë lindur e jetuar të parët tanë, ku kam lindur unë e bashkëkohësit e mi. Do të luftoj për bashkimin e trojeve të copëtuara shqiptae dhe për bashkimin e poppullit tim, deri ku i thonë bukës bukë e ujit ujë”. 

Çfarë i tha Isa Boletini këtij trimi të rrallë?

Babai i Ayzemit, Bejta, kishte edhe tre djem të tjerë Seferin, Zenelin dhe Ademin, mirëpo Azemi ishte më i dalluari, më i zgjuar, besnik dhe shumë i shkathët. Ende nuk i kishte mbushur njëmbëdhjetë vjet, por me pushkën e dajes së tij, Kurt Selaci, nga fshati Selac, vret kriminelin serb, Stojanin, i cili bënte zullum në atë anë dhe shkaktonte frikë tek familjet shqiptare. I rritur në një familje me tradita luftarake e atdhetare, që në fëmjëri u përcaktua në rrugën e lavdisë. I ati, Bejtë Galica, ishte ndër luftëtarët më të njohur të Drenicës, i cili ra heroikisht në betejën e njohur kundër satrapit Shemsi Pasha, më 1907, në mes Rezallës dhe Deviqit. Kjo ngjarje dhe ndejat e shumta në oda e burrëruan Azemin para kohe.

Gjatë viteve 1910- 1912 shpërthyen kryengritjet e përgjithshme për pavarësinë e tokave shqiptare. Më pesë maj 1912, Hasan Prishtina kishte ardhur në kullën e Ahmet Delisë në Prekaz të Drenicës dhe dha kushtrimin për një luftë mbarkombëtare kunër Perandorisë Osmane dhe i shpalli luftë asaj Perandorie. Edhe Azem Galica, 20 vjeçar, u radhitë në çetat kryengritëse të udhëhequra nga Ahmet Delia i Prekazit. Kur Drenicakëtdhe shaljanët ishin nisur për në luftë, përbri tyre marshonte Isa Boletini, hipur mbi kalë e i shoqëruar nga shumë trima. Në mesin e tyre i ra në sy një djalosh sypatrembur e i etshëm për luftë çlirimtare. Kishte pyetur se i kujt ishte ai djalë. I kishin thënë se është i Bejtë Galicës. Iu kishte afruarr dhe pasi ia kishte vu dorën në krah e përgëzoi dhe i kishte thënë: “ Të lumtë ore djalosh trim! Ti e pase vendosur ta dërgosh në vend amanetin e babait tënd, të vazhdosh rrugën e tij luftarake…” 

Duke u bazuar edhe në të dhënat e autorëve tjerë, në këtë libër mësohet se Azem Galica ka marrë pjesë edhe në luftën e Merdarit, në të cilën kishte lënë përshtypje të jashtëzakonshme, ndërkaq pjesëmarrësi i asaj beteje togeri vullnetar shqiptar, Hamëz Shtubullova, kishte deklaruar se “ Trimi më i madh në luftë të Merdarit ishte djaloshi 21 vjeçar, i biri i Bejtë Galicës, Azemi. Për shkak të veprimtarisë së tij patriotike e luftarake, Azemi se bashku me dy vëllezëritë e tij ishte arrestuar nga xhandarmëria serbe dhe për disa muaj kishte vuajtur në Kampin Famkeq në Baltën e Runikut. Këtë vuajtje të këtyre të burgusurëve nuk e duruan trimat e kësaj ane dhe një ditë e sulmuan me pushkë në dorë dhe i liruan të gjithë. Mirëpo, Azemi ishte i përndjekur këmba- këmbës nga xhandarët serb dhe sërish u arrestua dhe u dërgua në thellësi të Serbisë në Zajeçar, përkatësisht në Pozharevc. Pas kthimit nga burgu në pranverën e hershme të vitit 1915 ai pa humbur kohë formoi Çetçn e tij luftarake, e cila më vonë do të bëhet nëna e çetave të Kosovës. Në çetën e tij kreshnike kishte edhe shoqen e tij të jetës e të pushkës, nusen e maleve- Shotë Galicën, me të cilën vazhdoi betejat e shumta kundër armiqëve të ndryshëm deri në plagosjen e tij për vdekje në Galicë, më 1924.

Rrethimin e xhandarmerisë serbe e priste i qetë dhe e shpërthente pa pasoja

Azem Bejtë Galica ishte i pakapshëm nga xhandarmeria serbe. Në shumë raste ishte i rrethuar nga shumë kriminel serb, bile, edhe shumë më mirë të armatosur, por ai ishte shumë i qetë në këto raste. Nuk i frikësohej askujt dhe çfarëdo situate dramatike të jetë ajo. Gjithnjë përeriste refrenin: “ Të gjithë pas meje”. Më pas me zërin e tij të fuqishëm bërtiste: Urra, urra…” Kjo klithmë e tij si e zanave të malit, shkatonte frikë tek xhandarët dhe ata mbetëshin me “ gisht në gojë” pa pasur shansin më të vogël për ta për ta vrarë e aq më pak për ta kapur. Ishte vpërhapur informacioni, sigurisht nga frika e atyre që e rrethonin, se Azemi me kalin e tij po “ fluturonte”. Autori i këtij libri permend shumë raste të shpërthimit të rrethimit nga çeta e Azemi dhe rrëfimet e pjesëmarrësve për guximin e trimërinë që tregonte udhëheqësi i tyre. Ndërkaq rasti i Çikatës ishte goxha specifik sepse atje ishte ngritur një postbllok i xhandarmerisë serbe, në të cilin bënin zullum ndaj popllatës së asaj ane. Në të vërtetë, në ato familje ku Azemi me bashkëluftëtar hante bukë, të nesërmen ata i merrnin në pyetje burrat dhe i mundonin shumë. Ky lajm e kishte prekur thellë Azemin. Menjëherë e kishte dërguar një neri për t’i thënë naçallnikut se të nesërmen dëshiron ta takoj. Në atë takim me 40 luftëtar, në postbllok. Ishte dërguar Lutë Gllanasella dhe pas një debat të zhvilluar me naçallnikun ky postbllok ishte larguar dhe me xhandarët nuk ishin parë aty. Betejat e zhvilluara dhe pritat e shumta që Azemi me çetën e tij ua bënte xhanarëve serb janë pjesë e madhe e shtjellimit dhe e dokumentimit në këtë libër.

Heroina e popullit- Shotë Galica

Një ndër  luftëtaret dhe trimereshat më të njohura të Drenicës, por edhe në gjithë shqiptarinë, padyshim se është Heroina e Popullit- Shotë Galica. Pra,“ Në mesin e gjithë atyre grave e vajzave shqiptare, që bënë emër në histori, qendron si një kurorë lavdie Nusja e maleve, Heroina e Popullit, amazona shqiptare, Qerime Radisheva e skalitur në faqet e historisë me emrin Shotë Galica, thuhet më tej në këtë libër kushtuar kësaj bije të madhe shqiptare. Pa përfillur terrorin e armikut, por edhe ligjet e ashpra të fesë dhe kanunit, e veshur në rroba meshkujsh, luftoi heroikisht për 12 vjet me radhë kundër pushtuesve serb, austro-hungarez dhe bullgar. Nuk ishte pritur mirë dalja e Shotës në ale dhe hasi në reagime të shumta. Por, ajo kishte përkrahjen e burrit të saj, edhe pse kishte të tillë që ishin larguar nga çeta shkaku i saj. Megjithatë, dalja në male e Shotës, e veshur si burrë, kishte rëndësi të dyfishtë: e luftonte armikun, që u kishte marrë lirinë dhe, në anën tjetër i lutonte zakonet prapanike, të cilat femrën shqiptare e kishin robëruar dyfish. Krahas burrit të saj edhe emri i saj u bë tmerr për armiqtë.Heroizmi i saj u pa, posaçërisht, në vitin 1921, kur pa e treguar Azemit, e veshur si grua i kishte hyrë brnda në shtëpi naçallnikut të Mitrovicës dhe e nxjerr jashtë qytetit dhe në Shipol e vret duke i thënë:

Naçallnik, he faqezi,

Boll ke dalë shpi për shpi!

Boll me gra ke ba mahi,

Ke vra fëmijë tue pi n’gji,

Tash po sheh grue me sy,

E djeg veten të vret ty!

Rreptë po qet Shota allti, 

Dekun n’tokë e ka shtri!

Shotë Galica mori pjesë në më shumë se 40 aksione të rëndësishme kundër armikut. Po ashtu, më 1919  mori pjesë në Kryengritjen e Rrafshit të Dukagjinit, ndërsa më 1922- 1923 luftoi për mbrojtjen e Zonës neutrale të Junikut, e cila shërbente si bazë  për kryengritjen e Kosovës dhe të Malësisë. Në korrik të vitit 1924 mori pjesë në mbrojtjen e Zonës së lirë të Drenicës, Arbanisë së vogël, Në korrik të po atij viti, pas vdekjes së të shoqit, Azem Galicës, vazhdoi luftimet në krye të çetës së tij. Humbi në luftime nga masakrat e shovenistëve serb 22 anëtarë të familjes. Pas varrosjes së Azemit Çetën do ta kryesojë Shota, e cila zhvilloi edhe disa beteja fitimtare. Pas betejës së fundit në Llaushë të Skenderajt, në vjeshtën e vitit 1926, ku edhe plagoset rëndë, ajo me disa fëmijë të shokëve të vrarë, shkoi në Shqipëri. Në fillim u vendos në Shullaz e më vonë në Derven të Fushë- Krujës. Plaga e rëndë, mërzia për Kosovën e robëruar e të lënë në mjerim, dhembja për jetimët kosovarë, që po hiqnin të zitë e ullirit e dobësuan shumë. Gishtat e dorës së djathtë ia prenë mjekët se iu kishin ngrirë në male duke e mbajtur pushkën. Mezi e siguronte bukën për vete dhe jetimët që i rriste. Nga skamja u detyrua që ta shes edhe pasurinë e fundit, e shumë të shtrenjtë për të, kalin e Azemit, Allçin. Vdiq me 10 korrik 1927, në moshën 32 vjeçare, në gjendje të mjerueshme. Përkundër dëshirës së regjimit zogist që varrosja e kësaj herione të bëhej në heshtje, kjo nuk ndodhi, përkundrazi në përcjelljen e saj të fundit morën pjesë shumë njerëz që kishin ardhur nga rrethe të ndryshme.

Frymëzimi i letërsisë, folkloristikës, publicistikës dhe i historiografisë për këto dy figura emblematike

Të bëmat patriotike, lufta heroike për liri e bashkim kombëtar e Azem e Shotë Galicës, u bënë frymëzim letrërsie, folklori, publicistike e fistoriografike. Për ta u shkruan monografi, romane, tregime, poezi, drama, artikuj publicistikë e shkencor, vepra të tëra, si dhe u thurën legjenda, anekdota, tregime e këngë popullore. Po i veçojmë disa vargje të poetit Nuhi Potoku, i cili shkruan:

Gjëmë kanë malet nuk hesht Drenica,

I ka bashkuar çetat Azem Galica,

Herë bëhet Kosovë, herë bëhet Arbëri, 

Nuse bëhet Shota në secilën shëpi,

-Ç’të mori shpella Nuse Shotë Galica

Gjithë nusërinë ta përtëriu Drenica.

Po ajo plagë pa bukë pa ujë,

Gjëmë e madhe e jotja doli në Fushë- Krujë.

Në pjesën e katërt ky libër përfshinë një analizë ë gjerë të këngëve popullore që iu kushtohen këtyre dy figurave të shquara të historisë sonë kombëtare, ndërkaq në pjesën e pestë përfshihen pothuajse të gjitha këngët popullore që janë krijuar e kënduar për Azem e Shotë Galicën.

Nga DANILO TAINO

Ukraina nuk mund të quhet një ushtar në fushën e shahut t’Evropës, e gatëshme të flijohet për një interes të hamendësuar sipëror. Së paku për dy arsye. I pari, të gjithë Kombet kanë të drejtën e patjetërsueshme të mos shohin heqjen me forcë të pjesëve të territoreve të tyre dhe kanë të drejtën të kenë një politikë të jashtëme që vendosin, jo të diktuar prej kërcënimeve t’armatosura të fuqive të tjera. E dyta, të flijohet qoftë edhe një pjesë e sovranitetit të Kievit përballë kërkesave të Putinit, do të ishte një fitore që do të trimëronte udhëheqësin rus në strategjinë e tij të ndarjes s’Evropës e të “rishikimit” të barazpeshave e modeleve të paqes që pasuan shëmbjen e Bashkimit Sovjetik tridhjetë vite më parë. 

Ajo në të cilën synon njeriu i fuqishëm i Kremlinit nuk është aq një llokmë e Ukrainës: është të shpallë në të vërtetë kthimin në sferat e ndikimit që ngrinë Evropën gjatë Luftës së Ftohtë të shekullit të shkuar. Është kthimi në një botë, në të cilën janë disa fuqi, Kombe të mëdha, që mund të detyrojnë me forcë vullnetet e tyre dhe interesat e tyre Vëndeve më të vogla. Nëse ky synim i Moskës do të kishte sukses, e gjithë siguria evropiane, duke filluar nga Lindja e kontinentit por jo vetëm që aty, do të vihej në diskutim. Është diçka të cilën e sheh me interes edhe Kina e Xi Jinping-ut, e cila nuk fsheh synimin për të sjellë nën kontrollin e Pekinit në kohë jo të gjata ishullin e Taivanit dhe studjon si Perëndimi do t’a bllokojë Putinin apo se si do të lëshojë pe për të planifikuar pushtimin e asaj që e quan “provinca kryengritëse”.

Këtu hapet për Evropën një çështje qenësore. Tridhjetë vite pushimesh të historisë, pra që nga luftërat mes fuqive, të filluara me rënien e Murit të Berlinit, janë sot në fundin e tyre. Kjo do të ketë me gjasë pasoja të pallogaritëshme në vitet e ardhme, por sot detyron një vetëdijesim: kriza e Ukrainës tregon në mënyrë të padyshimtë se NATO ka më shumë arsye se kurrë të jetë, që kontinenti ka nevojë për më shumë nivele frikësimi kundrejt dëshirave të Putinit e që e para është solidariteti atllantik: ushtarak por edhe politik, diplomatik e mbi sanksione të rastit. 

Për faktin se NATO kish humbur kuptimin e të qënit mbas mbarimit të Luftës së Ftohtë, flitet prej vitesh, veçanërisht n’Evropë. Donald Trump-i ngurues ndaj aleancave, e përçmonte. Por presidenti francez Emmanuel Macron shkoi edhe më tej dhe më 2019 foli për “vdekje trunore” të Organizatës. Trysnia e Putinit mbi Ukrainën, në të vërtetë ka ngritur plotësisht rolin e NATO-s, si nga nevoja e solidartitetit ndërmjet demokracive si nga pikpamja e frikësimit ushtarak. Jo më pak për të shtyrë Vëndet e lëkundura evropiane për të patur një politikë sigurie. Me ndryshimin që NATO ka një strukturë të gatëshme të mobilizohet në çdo çast: është vija e parë e trysnisë për të kërkuar të ndalojë që sulmi i Kremlinit të ketë sukses e të verë në shahmat sigurinë e Evropës. Dhe është froni i bashkimit të Perëndimit.

Në këto orë diplomacia ka një rol të rëndësishëm. Makroni në tavolinën e Putinit ka kërkuar ndonjë fije shprese, në dukje pa atë sukses që ndoshta as presidenti francez nuk e priste. Ministreja e Jashtëme britanike Liz truss mbajti në Moskë një qëndrim më t’ahpër. Shtetet e Bashkuarajanë vazhdimisht në fushë me nisma diplomatike e kërcënime sanksionesh të fuqishme. Ka mjaft rreziqe në këtë kalim. Njëri është të kërkojë zgjidhje me Kremlinin pa patur një frikësim bindës që t’a mbështesë: n’atë rast Putini me vështirësi do t’a merrte në konsideratë, nuk do të ndalej. Një tjetër është t’i jepej Moskës, në shkëmbim të mos mësymjes s’Ukrainës, atë që presidenti rus dëshiron, për shembull vënien e Kievit nën mbrojtjen e Moskës, të jetë e ndaluar të zgjedhë në mënyrë të pavarur aleancat dhe politikën ndërkombëtare; siç ishte Finlanda gjatë Luftës së Ftohtë. 

Një Ukrainë ushtare me kokë të prerë ose e finlandizuar nuk do t’i jepte fund synimeve të Putinit, perkundrazi; do të krijonte paqëndrueshmëri në Bashkimin Evropian, duke filluar nga Lindja; do t’i jepte energji aleancës edhe se taktike e jo strukturore, ndërmjet regjimeve autoritare të Moskës e Pekinit; do të vinte në krizë besueshmërinë e Perëndimit demokratik. Pa një mbështetje të plotë të evropianëve dhe amerikanëve NATO-s – që është e gjallë, para së gjithash trurësisht – skenari mund të kthehet lehtësisht në realitet.

“Corriere della Sera” 11 shkurt 2022   Përktheu Eugjen Merlika        

Tregim

Nga Ramdan Pasmaçiu

Që të jem i pastër me ju, e që t’ju rrëfehem siç i rrëfehen priftit në kishë,  domosdoshmërisht duhet t’ju tregoj se edhe unë, ndonëse më mbajnë për njëzet e katër karatsh, kam gënjyer një herë dikur, por nga halli veç, jo nga malli. Dhe, gënjeshtra ime, për fat, e bëri vegshin e ia vuri kësulën. Pra, nuk ndodhi këmbëshkurtër, po këmbëgjatë, më këmbëgjata që mund të gjendet. Merreni me mend, gjersa edhe tani, pas afro kaq e kaq vjetësh, nuk është zbuluar ende. Por nuk qe një gënjeshtër që mbajti kënd me shpresa të kota e premtime. Nuk i solli ndonjë të keqe a dëm kujt. Ndërsa mua më fali goxha gëzim! Dhe atij që gënjeva i dha aq entusiazëm, saqë u ngrit në këmbë e më shtrëngoi dorën fort!

Isha atëherë student i vitit të dytë i degës gjuhë – letërsi shqipe në filologji.

Qysh në fillim unë e shokët e mi kuptuam se pedagogu, që na jepte pjesën e parë të letërsisë perëndimore, ishte njohës i thellë i asaj lënde, po edhe me ndjenja të fuqishme për të, i dhënë me mish e me shpirt, me pasione vërtet të zjarrta. Për së pari herë atë vit hapej Universiteti i Tiranës. Dhe ai ndihej tepër fatlum, që kishte nderin të mbante atje leksione. Duhej të ish me moshë nën gjashtëdhjetë vjeç e me një jetë të pasur në veprimtari atdhetare. Nga ç’kishim dëgjuar e lexuar, e renditnin ndër figurat më të shquara kulturore të kohës. Dhe kur na thanë se do të ish pedagog te ne, u emocionuam.

Në orët e leksionit të parë, ai ra në një gjendje shpirtërore fort të gëzueshme. Ishte një lloj ekstaze. U shkëput nga mësimi dhe na foli për rilindasit, për Naimin, Samiun, e sa e sa të tjerë. Na foli për ëndrrat e tyre, që, më në fund, ishin plotësuar aq mirë. “Ah, Sami Frashëri, Sami Frashëri! – tha dikur me sytë gjysmëmbyllur e sikur të ishte vetëm. – Ja, edhe Gjithëmësonjëtorja jote, që doje aq shumë! E mbushur plot me djem petrita e vashëza të mençura e të bukura! Të ishe dot gjallë e t’i shihje! Kushedi se si do të të vlonte ajo zemër e përvuajtur!” Pastaj sikur u përmend, u mbush me frymë e u kthye te katedra. – Ku e lamë? – Nuk morëm vesh përse na pyeste. Nuk dinim si t’i përgjigjeshim. – Hë, diçka thamë për Lope de Vegën… – Vazhdoi edhe pak dhe nuk arriti të shtonte asnjë fjalë. Ra zilja. – Ç’është kjo!? – u habit ai. – Kaq shpejt kaloi koha!? Si është e mundur!? Po, nejse! Do të vazhdojmë në orën e ardhshme. Mirupafshim!

Por, më pas vërejtëm se pedagogut tonë i rrëshqisnin leksionet nga dora. Ai ndalej shpesh në momente të caktuara të jetës së një autori, apo të një heroi, rrëmbehej nga ato dhe hynte në hollësira të panevojshme, madjé edhe duke imituar ndonjë veprim të heroit.

“Pra, mori pushkën. Dhe ku vajti, thoni ju. Në dritare, ju them unë. Po, po, në dritare. E mbështeti në parvaz dhe qëndroi në pritje me gishtin në këmbëz. Ja, tamam kështu qëndroi! Dhe sa kohë? Hë, flisni, sa kohë? Dy minuta, tri, pesë? Jo, jo, çne! As dhjetë e as njëzet! Ai kishte një durim të përsosur, por edhe një vëmendje për t’u adhuruar, që të mos e zinte në befasi armiku. Dy orë ndenji me pushkë mbi parvazin e dritares, plot dy orë. Ja, shikomëni si ndenji! – Dhe harrohej edhe vetë te dritarja e auditorit në pozën e atij që donte të mbrohej. Herë – herë, në raste si ky, na dukej se e kaplonte gjumi. Por jo! Ngrihej papritur, çonte kokën, kthehej nga ne dhe na thoshte: – Shshsht!… Ai ka diktuar se dikush po vjen! – E ulte edhe më zërin. – Cili të jetë, vallë? Ai që meriton plumbin ballit? Pa të shohim!”

Po ne nuk shihnim dot gjë, se binte zilja. Pedagogu përsëri:

– Ç’është kjo! Kaq shpejt kaloi koha!? Si është e mundur!? Po, nejse! Do të vazhdojmë në orën e ardhshme. Mirupafshim! 

Ai zakonisht qeshte pak dhe vetëm me sy. Ish njeri i mrekullueshëm, tepër i dashur me ne studentët, sidomos me ata djem që s’pinin cigare. Nga kjo unë, megjithëqë pija më shumë se të tjerët, qeshë përpjekur dhe ia kisha arritur t’i krijoja bindjen që s’e honepsja duhanin, si diçka prej të cilit vetëm dëmtoheshim e  asgjë s’fitonim. “Në qoftë se kujtoni se duhani ju tregon burra, – na thoshte, – atëherë merrni vesh se atë nuk e ka pirë as i madhi Skënderbé! E, pra, më burrë se prijësi ynë kë, vallë, tjetër kemi njohur!? Po edhe ilirjanët s’e kanë pasë ditur duhanin!” Dhe mua më thërriste Ilirjan.

Ish profesor me kuptimin e plotë të fjalës, nga mënyra se si fliste, se si sillej, nga paraqitja e nga se punonte vullnetshmërisht me ndjenjat tona, duke dashur të na e fuste jo veç në tru, po edhe në zemër letërsinë perëndimore, me tërë ata autorë gjigandë, që ngriheshin mbi shekujt si monumente. Për diturinë e tij e respektonin të gjithë, për atdhetarizmin nëpër vite, për aq e aq përkthime me mjeshtëri. Thoshnin se kishte bërë të flisnin në shqip Shekspiri, Shileri, Molieri… Pra, ish njerëzor, atdhetar, i ditur, poliglot, veç si pedagog në shkollën e lartë sikur nuk e kishte përvojën e duhur. Ndaj edhe ne ndonjëherë, në mbarim të orëve të leksioneve i shprehnim shqetësimin se nuk kishim mundur dot t’i mbanim të plota shënimet. Ai vrenjtej, heshtte për një çast dhe na porosiste: “Ata që dinë gjermanisht, do ta gjejnë këtë leksion në filan libër, nga faqja kaq në faqen aq… Ata që dinë anglisht… Ata që dinë frëngjisht… Ka edhe një libër në italisht… Tek ai leksionin e keni… Po pse nuk shënoni numrat e faqeve, xhanëm!? Pa, dale! Sa prej jush këtu e dinë gjermanishten? Si!? Asnjë!? Po anglishten? Asnjë!? Po frëngjishten, italishten? E po, kjo është për të qarë, bijtë e mi! Studentë në universitet dhe të mos zotëroni asnjë gjuhë të huaj! Po, po, tamam për të qarë!” Ai vinte duart në tëmthat dhe e ulte kokën mbi katedër. E neve na dukej se vërtet qante, në mos me lot, me shpirt. Binte zilja, merrte çantën dhe çapitej drejt derës i lodhur, i ngathët, krahëvarur si pa pikë fuqie, fytyrëvrarë, me një dëshpërim të madh në sy. Te pragu s’harronte kurrë të ndalej, të kthehej përballë nesh e të na përshendeste me një nënqeshje të mjerë e me gjysmë zëri: “Mirupafshim!”

Disa javë përpara se të përfundonim lëndën, nën frikën e provimit që po afronte, i thamë profesorit se nuk dinim se si do të përgatiteshim, pasi leksionet s’i kishim të rregullta.  Ai brodhi sytë i qeshur në auditor dhe na u lut të mos shqetësoheshim, se kishte menduar për ne. Si të mos mendonte për djemtë petrita e vashëzat e mençura e të bukura! Paskësh përpiluar tekstin e plotë për atë pjesë të letërsisë perëndimore dhe e pati dërguar në shtypshkronjën e dispensave! Pas pak ditësh dilte. Neve do të na duhej të paguanim vetëm nga njëqind lekë secili e pjesën tjetër do ta paguante vetë.

Dhe ashtu ndodhi.

Kur leksionet mbaruan, ai i dha nga dy dispensa çdonjërit prej nesh, të cilat së bashku shkonin, me sa mbaj mend, jo më pak se shtatëqind faqe. Ju betohem se asnjëherë nuk do t’i harroj! Ishin me kapakë të verdhë, të trashë. U gëzuam që merrnim në dorë aq dituri për letërsinë perëndimore, por gëzimi ish sa një lugë ujë, sepse u drodhëm nga gishtat e këmbëve e gjer te leshrat e kokës, kur menduam se, sipas grafikut të provimeve, veç në katër ditë do të na duhej të përgatiteshim për t’u përgjigjur në gjithë ç’përmbanin. Kurse njëri nga ne nuk mendoi vetëm për vete. Duke i peshuar në të dyja pëllëmbët, tha se për ato kishim paguar vetëm nga një qindshe, e se profesori, me siguri kishte dalë me këpucë të kuqe. Patjetër i kishte lënë brenda nja dy rroga mujore. E megjithëse kjo qenkësh krejt e vërtetë, fytyra e profesorit, tek na i shihte në duar, ndrinte, se s’do mend, pati sakrifikuar për djemtë petrita e vashëzat e mençura e të bukura.

Në renditje, provimi i letërsisë perëndimore ishte i fundit, i gjashti. Në pesë të parët, tek të cilët dikush pati mbetur aty e dikush këtu, unë dola jo keq. Në asnjë provim – i kthyer dhe të gjitha notat – të cilësisë mbi mesataren. Të hyja tani edhe në atë provim dhe të paraqitesha përpara pedagogut tonë të moshuar e të nderuar shumë i dobët, si një kryqethyer? Po ku ishte, pra, respekti im për të? A nuk dihej se një përgatitje serioze e studentit është, në të njëjtën kohë, edhe respekt, madjé edhe dashuri, për personin që ta zhvillon atë lëndë? Nga ana tjetër, pse ta njollosja librezën me një notë negative, të cilën gjer atëherë s’e pata njohur? Se vetëm nën kërcënimin e asaj note isha! Ç’mund të bëja me katër ditë të mësuar? S’arrija dot as te treqind faqet, e jo më te shtatëqindat! Edhe pse është e ditur prej kohësh që asnjë lëndë nuk lihet për t’u përgatitur në ditët e provimeve, kjo gjë, si mua, si të tjerëve, na ishte privuar, ngase s’kishim leksionet. Mund të lexonim vërtet ndonjë libër të ndonjë shkrimtari, por a mjaftonte kjo në tërë atë mori analizash të veprave, e sidomos të atyre të papërkthyera?

Shokët thanë: “Të arrijmë ku të arrijmë! Oburra! Do të futemi në provim! Tàfti – bàfti! Ç’fat të kemi!” Kurse vetë thashë jo! Do të ishte thjesht një aventurë! Dhe e ndava mendjen. Gjatë pushimeve të verës do të zhytesha kokë e këmbë në letërsinë perëndimore. Mor po, do të lija gjithçka, veç me atë do të merresha. Do të kishte lezet, pra, kur t’i paraqitesha profesorit në sezonin e gushtit e kur ta lija gojëhapur. “Eh, Ilirjan, Ilirjan! – do të më thoshte. – Askush s’më është përgjigjur si ti! Të lumtë, të lumtë dhe falemnderit!”

Kështu, teksa të gjorët shokë i gdhinin ato katër net, u bëhej koka daulle nga aspirinat, u skuqeshin sytë e s’po arrinin as t’i lexonin dinspensat, unë shëtisja përmes korridorit të bankave në sallën e studimit dhe i jepja për sheqer sa njërit – tjetrit nga një dorë limontos, demek që të merrnin fuqi e për t’u nxjerrë gjumin! Dëgjoja duke qeshur të sharat e tyre nga pas shpine, pse ua kisha hedhur, dhe shkoja e flija rehat – rehat, po edhe me ndërgjegje të qetë.

Ditën e provimit ata u nisën për në fakultet të ngarkuar me ato dispensa nën sqetull, duke iu lëkundur këmbët rrugës e buzëvarur. Por, edhe mua nuk m’u ndenjtë. U nisa tok me ta, po vetëm për të parë se ç’do të bëhej, si do të dilnin, cili do të qe fati që do t’i ndihmonte.

Profesori erdhi duke buzëqeshur lehtë, si duket, për t’ua hequr atë frikë që u kishte hyrë gjer në palcë. Ai edhe i preku paksa nëpër supe një nga një, si për t’i përgëzuar. Tek futej, tha:

– Të urdhërojnë katër!

Pati një tërheqje praptazi të studentëve nga dera e auditorit, si për t’iu larguar ndonjë kafshimi. Askujt s’po ia mbante të futej. Pas një rrëmuje me zëra të ulët, hynë të parët, po jo sipas radhës në regjistër. Në mes tyre – edhe një vajzë nga Berati. Të katërve u kishte ikur gjaku nga fytyra.

Në të majtë ishte një auditor tjetër, atje kishte një derë të mbyllur, që dikur komunikonte me auditorin e provimit. Shkova me vrap dhe fillova të shihja nga të çarat midis dërrasave se ç’po ndodhte brenda. Katër studentët po prisnin disi të tërhequr, teksa gishtat e profesorit hapnin tezat e provimit mbi tryezë. Kur ai e mbaroi këtë punë, zgjati dorën vajza, të merrte tezën. Por profesori ia largoi. U ngrit në këmbë rrëmbimthi e i tha:

– Jo, të lutem, jo! Pa tezë do të përgjigjesh! – Pastaj iu kthye të tjerëve: – Ja, ç’është të jesh një vend i lirë e jo nën thundrën e të huajit! Vashëza shqiptare – në auditoret e universitetit! Sikur ta dinit, djem të mbarë, se sa gjë e madhe është kjo! – I foli rishtas vajzës: – Do të më thuash, bija ime, çfarë dëshiron! Vetëm çfarë dëshiron!

Ajo u hutua. U hodhi një vështrim të shpejtë shokëve dhe s’guxoi as të lëvizte e as të hapte gojë.

– Jam duke të pritur, posi! Fol, nuk bëj shaka, në çfarë dëshiron të përgjigjesh?

Vajza diç belbëzoi. Ai iu afrua me njërën dorë te veshi, që ta dëgjonte më mirë, e ia priti:

– Bukur, mjaft bukur! Ulu dhe përgatitu me shkrim, që të të rrjedhë goja!

Unë vura duart në kokë. “Obobo, ç’bëhet!” – thashë me vete. Sidomos kur edhe me tre të tjerët profesori u soll po njësoj. Nuk i lejoi t’i preknin tezat dhe kërkoi që të përgjigjeshin vetëm në çfarë dëshironin. S’prita më. Dola me vrap dhe i rrëmbeva një shokut nga sqetulla “Mysafirin e gurtë” të Molierit. E kisha lexuar një herë dikur. Mund ta lexoja sërishmi shpejt – shpejt. Dhe thithej. Komedi – hesapi. E gjithë – e derdhur në dialogje. Sa të përgatitej ajo e para, pa edhe sa të fliste, ehu! Kisha kohë. U tërhoqa në auditorin e zbrazët dhe ia fillova. Popo, si më futej gjithçka në tru! Sfungjer – truri, sfungjer! Do të hyja në provim! Si nuk do të hyja! Menjëherë! Sapo të dilte shoqja ime! Do t’i thosha profesorit se dëshiroja shumë të flisja pikërisht për atë vepër. Hë e hë, e mbarova. Pastaj iu afrova me nxitim të çarave të dërrasave te dera e mbyllur. Ishte çasti kur profesori i tha vajzës:

– Unë pres! Posi s’pres! Nëse ke nevojë të mendohesh më tepër, mendohu! Këtu jam. Ku do të vete!?

Ajo u skuq e u ngrit. Dhe pas nja dy minutash, si kishte filluar të fliste, ai e ndërpreu:

– Mjaft! Mjaft, se më kënaqe! Ja, ç’është të jesh një vend i lirë dhe jo nën thundrën e të huajit! Vashëza shqiptare të të flasë kaq shumë për Xhon Miltonin!

Ajo s’po u besonte veshëve. Gjithçka ish aq e papritur!

– Profesor, dëshiroj të shtoj se…

– Jo! – e ndërpreu ai. Zëri i tij tingëlloi si urdhër i rreptë. – Nuk do të shtosh asgjë! Nuk është aspak nevoja! Në sytë e tu unë shoh se ke studiuar boll. Librezën, të lutem! – Shënoi atje notën “shumë mirë”, e firmosi dhe e uroi: – Tani shko dhe gjithmonë suksese!

– Ju falemnderit! – iu përkul vajza.

U turra me një frymë për tek hyrja në auditor.

Ajo doli dhe u mbështet pas murit duke dihatur, me librezë në dorë. Të gjithë e vunë në mes të tmerruar dhe nisën t’i bënin njëqind pyetje, po asaj i qenë mbërthyer buzët.

– Tjetri! – thirri nga brenda profesori. Shokët u tronditën duke u parë sy më sy. Ai ishte halli. Kush do ta merrte guximin i pesti.

– Do futem unë! Hapuni!! – u thashë.

Profesorit i ndriti fytyra, sapo më pa tek hyrja. Ai nderi krahët anash.

– Pa shiko, pa shiko, Ilirjani! Hë, mor Ilirjan, ç’do të na thuash ti?

– Siç e dini, professor, – ia nisa unë me proçkat e mia, – letërsinë perëndimore e adhuroj, se është e ngjeshur me kollosë të së bukurës artistike, të fjalës së mençur të ngritur në lartësira të pakapshme, të…

– Pastaj, pastaj?

– Dhe mund të flas për ç’të dëshironi!

– Jo, dëshirën tënde dua të di!

– Atëherë, e vërteta është se “Mysafirin e gurtë” e kam pikë të dobët. Për atë më pëlqen të ligjëroj.

Ai u prapësua paksa e ngadalë, me pëllëmbët sipër tezave mbi tryezë, e me sytë gjysmëmbyllur. Mblodhi buzët dhe ma ktheu:

– Jooo, jooo! Nga ti, Ilirjan, dua një panoramë të të gjithë letërsisë perëndimore, që kemi zhvilluar gjer tani! Të fillosh me Xhon Miltonin e Lope de Vegën, duke na folur shkurt, shumë shkurt, për jetën e tij, të na numërosh veprat që ka shkruar… Me një fjalë, autorët dhe veprat, sipas renditjes!

M’u bë se më qëlloi me tokmak në kokë e mezi po më mbanin këmbët. Ku kujtoheshin tërë ata autorë e tërë ato vepra, palé edhe në renditje të rregullt! Nuk dija asgjë. Të paktën, t’i kisha shfletuar një herë dy dispensat e uruara!

– Të shoh që s’je i kënaqur! Pse nuk je i kënaqur!?

– Është diçka e thatë një panoramë, profesor, diçka tepër e thatë! Kurse të ligjërosh për “Mysafirin e gurtë”, do të thotë…

Ai sikur u bind.

– Ke të drejtë, ke shumë të drejtë, djalë! – më tha. – Na bëj panoramën, pastaj na ligjëro edhe për… Ja, e sheh që s’ta prish qejfin unë ty?

Mora letra të bardha, demek se do të shkruaja, dhe zura vend te një bankë. U ngrit të përgjigjej i dyti, po as që e pata mendjen. S’mora vesh si shkoi puna e tij. Madjé, s’kisha sy as ta shihja kur doli. Më qenë terratisur. Ngriva i përhumbur në hallin tim. Bobò! Kisha shkuar si breshka te nallbani! Ç’turp i madh! Si e kisha bërë atë gafë! Me ç’fytyrë do t’i dilja përpara profesorit! Ilirjani i tij qenkësh një fyçkë, një tapë, një nul e asgjë më! Palé, hëngra edhe bajga e i përrallisa se e adhuroja letërsinë perëndimore e se mund të përgjigjesha për ç’të dëshironte! Bobò, bobò! Ç’turp i madh, ç’turp! Veshët më digjnin. Tavanin sikur e mbaja mbi shpatulla. Sytë sikur i kisha me sklepa e të palarë. Kokën – të pakrehur… Medét! 

Më përmendi zhurma që nisi të bëhej jashtë, pas daljes së të dytit. Tani atje të gjithë kishin marrë vesh dhe kishin besuar për çfarë ndodhte në auditor. Profesori pyetkësh pa teza dhe linte të zgjidhte studenti! Hataja vetë! Ndaj po grindeshin për të hyrë kush e kush më parë. U duk në prag i gjashti. Shkoi drejt profesorit. Iu vu përballë i qeshur, e pa i lënë radhë, i tha:

– Unë, profesor, dëshiroj të flas për…

Ç’hajvan!

Profesorin sikur e pickuan ato fjalë.

– Ç’thua! – e ndërpreu i habitur e i fyer. – Kërkon të më dëftesh, pa lejen time, se për çfarë duhet të të pyes! Po kjo është e çuditshme! Ah, jo, jo, të lutem shumë! Jam unë që bëj ligjin këtu e asnjë tjetër! Pa pastaj, këto përse i kemi nxjerrë!? – shtoi duke i treguar tezat. – Merr një shpejt dhe shko e ulu atje në fund! Ashtu, hë, ashtu! Oj!… 

Studenti i gjashtë u pre. Mori një tezë me duar të dridhura dhe, ende pa e parë, shkoi të ulej. E ndoqa me sy. I vareshin jo veç hundët, po edhe pantallonat.

Që nga ai çast profesori e ndryshoi stilin. Të gjithëve që hynin u tregonte me nxitim rreshtat e tezave, i trembur se mos e fyenin përsëri.

Dikur më erdhi radha të përgjigjesha. Iu afrova i ngathët tryezës së profesorit, e u ula në karrigen përkarshi, i bindur se do ta befasoja, pse jo, edhe se do ta fyeja më rëndë se ai tjetri, me atë gjoja përgatitje aq të paturpshme. Ndërkohë, më foli i qetë:

–Tezën, Ilirjan! Ç’tezë kishe ti?

Kuptova në vend se s’mbante mend asgjë e u drodha. Një mendim i shpejtë shpëtimtar më erdhi në kokë.

– Mua s’më lejuat të merrja tezë, profesor!

– S’ju lejova vetë? E po kjo është tjetër punë! Më thuaj, përse ramë dakord të përgjigjesh?

I bindur se tanimë e donte me të kundërtën, ia ktheva:

– Ju më kërkuat që unë t’ju përgjigjem për “Mysafirin e gurtë”, ndërsa…

– Çfarë “ndërsa”!? – ma preu ai fjalën në mes disi i nervozuar.

U sigurova. Kishte harruar gjithçka.

– Ndërsa unë desha t’ju bëja një panoramë të të gjithë letërsisë perëndimore, që kemi zhvilluar. Të filloja me Xhon Miltonin e me Lope de Vegën dhe të vazhdoja gjer te autori i fundit. T’ju thoshja se ku dhe kur kanë lindur, në ç’rrethana historike, ç’vepra na kanë lënë. T’ju flisja për idetë e veprave, për heronjtë kryesorë, për…

Profesori shqeu sytë. U drejtua. Më vështroi rreptë.

– Dashke të na mbash deri nesër në mëngjes këtu! – më tha. – Jo! Në asnjë mënyrë! Kategorikisht! Vetëm për “Mysafirin e gurtë” dua të më flasësh dhe pikë! A jam unë që bëj ligjin në provim, mor Ilirjan, apo jeni ju studentët!?

– Ju, profesor! Dihet! – i thashë dhe më rrahu zemra fort.

– Ashtu, de! Dhe hë, fillo tani!

U mbusha me frymë dhe erdha në vete. E kundrova për një çast profesorin. Sa i afërt m’u duk! Sa tërheqës! Sa simpatik! Ia nisa dhe hajt të më mbaje! Më rridhnin fjalët. Shprehjet më dilnin aq të bukura. Subjektin e veprës e dhashë të plotë. Përjashto hollësitë! Mendimet i kisha bindëse, përshkrimet e situatave – të sakta. Individualizimin e personazheve – të qëlluar. Idetë – të zbërthyera mirë. Dhe profesori nuk më ndërpriste, veç më ndiqte i kënaqur shumë, me sy të qeshur, përkëdhelës, mbështetur lirshëm me shpinë në karrige, me krahët kryqëzuar mbi gjoks. Në fund më tha me ngrohtësi, si me zërin e babait tim:

– Bukur, Ilirjan! Bukur, or bir! Librezën, të lutem! – E teksa ishte me stilografin në dorë, gati të shënonte notën, u ndal e më pyeti: – Mos të mbeti gjë hatri, që s’të lashë ta bëje atë panoramën? Hë, mos të mbeti gjë hatri? Se, fundi i fundit, ç’të bëjmë! Po rrimë e po sakrifikojmë e po të dëgjojmë!

Iu përgjigja me zë të dridhur:

– Jo, professor! Më vjen keq! Ç’është ajo!

– Të të besoj? 

– Po, profesor!

– Ti duhet ta kuptosh, Ilirjan, se ajo do të na vononte!

– Ashtu! Veç një dëshirë ishte!

Ai sikur ra në mëdyshje. Të më linte t’ia filloja edhe panoramës, apo të mos më linte. Më hyri tmerri.

– Jo, jo! – tha befas i vendosur. –  Sot jo! Tani jemi ca të lodhur, po edhe kohë të tepërt s’kemi! Veç të dish se unë nuk ta thyej zemrën! Hajde ndonjë ditë në katedër, kur të jem i ngeshëm, dhe më ligjëro për ç’të duash e sa të duash! Të jap fjalën se do të të dëgjoj me shumë dëshirë e vëmendje! Hë, do të vish?

– Patjetër, patjetër! – ia prita i gjallëruar.

Shkruajti në librezë “shumë mirë”, ma zgjati, u ngrit në këmbë me respekt për mua, më shtrëngoi dorën fort dhe më uroi pushime të mbara.