Arif Murrja

Në një majë shkëmbore buzë lumit Drin të Zi, në hyrje të fshatit Hotesh të Dibrës, aty ku rrjedha e lumit është herë relaksuese, herë e zhurshme dhe herë agresive; aty ku historia përplas kohët, qëndron ende e gjunjëzuar Kulla e Elez Murrës. Dikur zemra e rezistencës së Luznisë, sot ajo rri duke “rënkuar”, me plagë të hapura prej dhjetra dekadash si pasojë e moskujdesjes. Nga kjo kodrinëz shkëmbore kontrollohen të gjitha hyrjet për në fshat dhe kulla duket sikur komunikon në heshtje me Kodrën e Kalasë, të njohur si Kodra e Kalasë së Qytezës.

Foto të bëra nga Edmond Hasani para vitit 2016

Foto të bëra nga Erzen Murja ne vitin 2020

Përshkrimi i figurës së Elezit nuk mbështetet vetëm në kujtesën popullore. Shkrimtari dibran dhe mbledhësi i parë i folklorit të krahinës së Dibrës, Haki Stërmilli, e ka trajtuar Elezin si një nga shtyllat e rezistencës në Nëntë Malet e Dibrës. Edhe pse i emëruar formalisht nga Perandoria Osmane si Kreu i Malit të Luznisë, njësoj si krerët e tjerë të maleve, Elez Murrja nuk u pajtua me reformat e saj, duke u rreshtuar hapur në mbrojtje të dheut të Luznisë dhe të të drejtave të banorëve të maleve. Këtë qëndrim të palëkundur e kanë dokumentuar më pas studiuesit Munir Shehu dhe Hazis Ndreu, të cilët e pasuruan tablonë historike të figurës së Elezit, duke ndalur veçanërisht te roli i tij në Kuvendet e Maleve dhe në përballjet me pashallarët osmanë, duke i dhënë kështu peshën e merituar në historinë e Dibrës.

Elez Murrja Isuf Murrja

Kjo frymë qëndrese nuk u shua me Elez Murrën. Ajo u trashëgua dhe u përforcua nga i biri, Isuf Murrja, i cili mori mbi supe jo vetëm drejtimin e Malit të Luznisë, por edhe barrën e rëndë të përballjes së drejtpërdrejtë me dhunën osmane. Vrasja e tij barbare nga xhandarmëria turke, me prerje koke dhe ekspozim publik të trupit, tronditi mbarë Dibrën dhe ndezi një reagim të paprecedentë. Hakmarrja e organizuar nga djemtë e Isufit, e mbështetur gjerësisht nga luznakët dhe dibranët në betejën e Qenokut, u kthye në një akt rezistence me jehonë përtej krahinës, deri në Stamboll, duke e shndërruar Isuf Murrën në simbol të gjakut të derdhur për liri dhe dinjitet.

Në këngët popullore, kjo vijimësi e qëndresës ngrihet si figurë e pathyeshme, ndërsa në kujtesën e krahinës Elezi dhe Isufi mbeten njerëzit që e mbajtën pushkën mbi krye vetëm për mbrojtjen e Luznisë dhe Dibrës. Pikërisht kjo histori e mishëruar në qëndrim, sakrificë dhe gjak, ka pasur një adresë konkrete: Kullën e Elez Murrës. Mirëpo sot, ajo “kullë me 12 qoshe e tre pode”, simbol i autoritetit, i rezistencës dhe i mbrojtjes së të drejtave të malësorëve, po shembet. Me rrënimin e saj, po zhbëhet nga themelet jo thjesht një ndërtesë, por një faqe e lavdishme e historisë së Dibrës, e shkruar me qëndresë brezash.

Kjo kullë nuk e njohu dorën e armikut. Por po e rrëzon heshtja jonë.

Në periudhën socialiste, u braktis nga pinjollët biologjik të Elezit për një jete më të mirë në Tiranë. Që atëhere mbeti në mëshirën e fatit. U përdor nga të pastrehët dhe më pas u përdor si stallë për bagëti. Muret e saj të trashë, që dikur mbroheshin nga pushka e Elezit dhe e luznakëve, u çanë nga shpërfillja njerëzore e mesuesve të historisë, e institucioneve të kulturës, e vetë banorëve të fisit Murrja. Arkitektuara e saj është unike, nuk ngjason me asnjë kullë tjetër në Dibër. Ndryshe nga kullat e tjera të zonës, ajo u ndërtua si kullë-rezidencë, me funksion drejtues dhe mbrojtës, duke reflektuar vizionin e Elez Murrës.Kozmetika e historisë nuk mjafton për ta ruajtur atë; duhen punëtorë, duhen vizione, duhen njerëz që nuk e lënë suksesin e të parëve të transformohet në rrënojë.

Disa dibranë të respektuar nuk e kanë harruar: Aqif Doku (poeti i vjetër) ka gjetur frymëzim dhe ka thurur vargje, po ashtu edhe poeti i ditëve të sotme Malet e Dibrës; Emrie Skuka në librin e saj Sinoret e Luznisë, i bën jehonë Elezit dhe djalit të tij Isufit: Edmond Hasani ka shërndarë foto të kullës, duke i ruajtur kujtesën vizuale, po ashtu edhe pasionati Erzen Murrja; Abdurahim Ashiku (gazetar i vjetër) dhe Dr. Selman Meziu ngritën zërin kundër zhdukjes së saj, sidomos në kushtet e ndërtimit të HEC Skavica; Afrim Shehu ditët e fundit e ringjalli përmes vizualizimit dixhital, që të shohim se çfarë jemi duke humbur. Ndjesë nëse kam harruar dikë.

Punuar ne IA nga Afrim Shehu

Por zëri i tyre është ende i pakët për të zgjuar shtetin.

Kulla e Elez Murrës është një provë e gjallë se historia ka themele; ajo nuk është vetëm një monument lokal, por kujtesa e një rezistence që duhet t’u tregohet brezave, një dëshmi se liria nuk na erdhi dhuratë, se tokën nuk e trashëguam falas dhe se dikush dhe disa luftuan kur pushtuesi trokiste tek dera.

Është koha që Ministria e Kulturës, Bashkia Dibër, institucionet e trashëgimisë, si edhe akademikët e fushës, të marrin përgjegjësinë që historia ua kërkon. Ka fonde europiane, ka programe restaurimi, ka mundësi konkrete – duhet vetëm vullnet dhe punë.

Nëse sot heshtim, nesër do të mos kemi ç’të shpëtojmë.

Kulla rri gjunjëzuar, e heshtur në majë të shkrepit buzë Drinit. Por ajo heshtje nuk është dorëzim. Është thirrje!

Prof. Dr. Sylë Ukshini/

Në raportet konsullore austro-hungareze të fillimit të shekullit XX, bashkëpunimi ndërmjet diplomatëve rusë dhe serbë në veri të Vilajetit të Kosovës (Üsküb/Shkup) paraqitet si një element i qëndrueshëm i rivalitetit gjeopolitik në Ballkan, si dhe përpjekjet permanente serbe për destabilizimin e Kosovës përmes amratosjes së popullasisë dhe bandave serbe. Një dëshmi sa aktuale dhe domethënëse në këtë drejtim është raporti i konsullit austro-hungarez Gottlieb Pára, drejtuar ministrit të Jashtëm Alois Lexa von Gołuchowski, i datës 6 gusht 1901, i hartuar nga Shkupi, atëherë qendra administrative e Vilajetit.

Leximi i raporteve sekrete të diplomatëve evropianë për Shqipërinë e Epërme (Kosovën) zbulon paralele të dukshme me zhvillimet politike bashkëkohore dhe me qëndrueshmërinë e politikës ruse kundër Kosovës. Edhe raporti i vitit 1901 hedh dritë mbi këtë vazhdimësi strukturore, duke dokumentuar bashkërendimin ruso-serb në terren dhe instrumentalizimin e çështjeve lokale për qëllime strategjike.

Pára evidenton, ndër të tjera, paraqitjen e ekzagjeruar të shpërnguljes së familjeve serbe nga Novi Pazari, dërgesat e armëve nga Serbia dhe përhapjen e qëllimshme të thashethemeve mbi një origjinë gjoja austro-hungareze të këtyre armëve. Raporti trajton gjithashtu aksionet e çarmatimit të popullsisë, të zhvilluara pjesërisht nën udhëheqjen e Isa Boletinit, si dhe udhëtimin e një gazetari çek me orientim proserb, i cili shërbente për përforcimin e narrativave politike në favor të Serbisë.

Një aspekt tjetër i rëndësishëm është pakënaqësia e valiut osman me çarmatimin e popullsisë serbe nga ana e mutasarrifit të Prishtinës, si dhe ndërhyrja ruse për shkarkimin e këtij funksionari. Pára vëren gjithashtu shenja të jolojalitetit brenda administratës osmane, planet për thirrjen e një kuvendi shqiptar në afërsi të Pejës, si dhe pozitën e pasigurt të zëvendëskonsullit serb në Prishtinë dhe të mitropolitit serb në Prizren.

Në tërësi, raporti i Párës përbën një burim të rëndësishëm për të kuptuar mekanizmat e ndikimit ruso-serb në Kosovë në fillimshekullin XX dhe dëshmon se tensionet aktuale në rajon kanë rrënjë të thella historike, të lidhura me konkurrencën e Fuqive të Mëdha dhe instrumentalizimin e realiteteve lokale ballkanike.

Më tej konsulli Para shkruan: “Episodi i ditëve të trazuara në Prishtinë, Mitrovicë, Kollashin dhe Novi Pazar duket se ka marrë fund me kthimin e komandantit ushtarak Ferik Nuri Pashë, të shtunën më 3 të këtij muaji, si dhe me mbërritjen sot të z. Mashkov pas ekskursionit të tij trejavor. Nga vëzhgimet që këto ngjarje i ofruan një vëzhguesi të paanshëm, në radhë të parë meriton të përmendet fakti se qeveria ruse edhe këtë herë nuk e la t’i shpëtonte rasti për t’u përzier në punët e brendshme osmane, duke pretenduar një të ashtuquajtur të drejtë mbrojtjeje mbi mbarë botën sllavo-ortodokse të krishterë.

Mbi bazën e njoftimit të marrë nga zëvendëskonsulli serb në Prishtinë, se ky i fundit – për shkak të qëndrimit kërcënues të popullsisë myslimane – ishte detyruar të ndërpriste pa rezultat udhëtimin e ndërmarrë më 15 korrik drejt Mitrovicës, me synim ndërhyrjen në favor të popullsisë së krishterë të Kollashinit (nga e cila myslimanët kishin marrë armët), z. Mashkov kërkoi nga ambasada e tij dërgimin (komandimin) e tij në veri të vilajetit. Kjo kërkesë u pranua menjëherë dhe ai u nis më 17 korrik për në Mitrovicë, ndërsa iu bashkua edhe zëvendëskonsulli serb i Prishtinës, Avramović.

Z. Mashkov qëndroi më gjatë në zonën e Kollashinit, e cila shtrihet në të dy anët e lumit Ibër në perëndim të Mitrovicës dhe banohet kryesisht nga të krishterë. Në fshatin Brnjak (rreth 27 km në vijë ajrore në perëndim të Mitrovicës) thuhet se ai u kërcënua seriozisht nga myslimanët e grumbulluar atje, prandaj iu desh të kërkonte mbrojtje ushtarake. Mashkov mundi të komunikonte lirshëm me popullsinë ortodokse të asaj treve dhe të hartonte procese-verbale dëshmish lidhur me shtypjet dhe keqtrajtimet e supozuara nga popullsia myslimane.

Më 30 korrik, ai mbërriti në shoqërinë e oficerit të Gardës ruse, Rittich, në Novi Pazar, ku u vendos në shkollën serbe dhe vijoi hetimet e tij në të njëjtën mënyrë si në Mitrovicë dhe Kollashin. Sipas rrëfimit të z. von Rittich, i cili u kthye këtu më 3 të këtij muaji, Mashkov paska arritur të zbulojë disa gjurmë keqtrajtimi dhe torturimi të të krishterëve nga myslimanët. Si veçanërisht të rëndë ai përmend faktin se, në kohën kur mbërriti në Novi Pazar, aksioni i çarmatimit vijonte ende, megjithëse iradeja perandorake që ndalonte ndjekjet e mëtejshme kundër serbëve ishte shpallur që më 23 korrik.

Edhe pse shumë banorë të krishterë gjatë tre muajve të fundit i kanë braktisur vendbanimet dhe janë strehuar në Serbi, shifrat e publikuara nga gazetat serbe për këtë çështje janë dukshëm të ekzagjeruara. Në zonat e vizituara nga Mashkov, sipas deklarimit të vetë Rittich-it, numri i të ikurve është i vogël dhe ata kryesisht i përkasin shtresave më të mira (p.sh. priftërinj etj.).

Sipas informatave që marr nga burime të besueshme, përfaqësuesi rus e shfrytëzoi kontaktin e tij me rajatë e krishterë për të nxitur qëndrim kundër Austro-Hungarisë, sidomos kundër projektit – që ai e konsideron të vendosur – për zgjatjen e hekurudhave boshnjake deri në Mitrovicë. Interes të veçantë meriton çështja e armatosjes së të krishterëve, të cilën as pala serbe dhe as z. Mashkov nuk mund ta mohojnë. Meqë gjatë javëve të fundit u gjetën disa qindra pushkë Martini në posedim të fshatarëve serbë në pjesën veriore të vilajetit, drejtuesit serbë të aksionit të armatosjes dhe mbrojtësit e tyre rusë po përpiqen tani t’ia shpjegojnë disi “në mënyrë të besueshme” opinionit publik evropian origjinën e këtyre armëve. Të aftë gjithnjë për shpikje dhe shtrembërim, nga pala serbe dhe ruse komentohet se armët paskan hyrë fshehurazi nga kontrabandistë shqiptarë dhe u paskan shitur popullsisë së krishterë.

Autoritetet turke, megjithatë, thonë ndryshe, pasi kanë dëshmi dhe rrëfime të shumë ortodoksëve – të penduar – se armët vinin nga Kuršumlje dhe ishin shpërndarë falas përmes ndërmjetësimit të priftit të Kollashinit, Mihajlo, i cili vitin e kaluar ishte arratisur në Serbi. Për më tepër, versioni serb bie poshtë nëse merret parasysh se një pushkë Martini këtu ende kushton 40–50 guldenë, një shumë e papërballueshme për banorët e varfër të krishterë kufitarë.

Nuk mungojnë as sot thashethemet e përhapura nga Serbia se e gjithë lëvizja qenka inskenuar nga Austria për të realizuar më në fund idenë e saj të avancimit. Është për të ardhur keq që insinuata të tilla kanë gjetur vend edhe në gazeta të mëdha si “Novoje Vremja” dhe “Národni listy” (kjo e fundit, p.sh., në numrin e saj të 9 korrikut të këtij viti, duke iu referuar një shkrimi të “Novoje Vremja” të mbështetur mbi rrethana krejt të rreme, kërkonte nga Shkëlqesia Juaj të më tërhiqte menjëherë nga posti i konsullit të Shkupit dhe – siç ndodhi dikur me z. von Kuczyński – të më dërgonte diku në Amerikën e Jugut).

Simptomatik në raport me ngjarjet e fundit ishte edhe vizita e redaktorit të “Novoje Vremja”, Vsevolod Svatkovsky (që përdor pseudonimin “Nestor”), i shoqëruar nga oficeri i sipërpërmendur i Gardës. Pas disa udhëtimeve nga Shkupi drejt fshatrave sllave në shpatet e Karadakut, si edhe në Tetovë, Köprülü, Prilep dhe Selanik, për të mbledhur të dhëna mbi përkatësinë gjuhësore e kombëtare të sllavëve të jugut (serbë e bullgarë), të dy u kthyen në Shkup dhe më 22 korrik udhëtuan për në Mitrovicë për t’iu bashkuar konsullit Mashkov. Fillimisht synonin të shkonin deri në Bosnje, por duket se hoqën dorë nga ky plan për shkak të mundësisë së karantinës në kufi. Svatkovsky u kthye në Shkup më 23 korrik dhe më 28 korrik u nis për në Bullgari, ndërsa von Rittich qëndroi me Mashkov-in deri më 2 gusht. Është e lehtë të kuptohet se oficeri do t’i përdorë në mënyrë zyrtare vëzhgimet e tij ushtarako-gjeografike, të plotësuara edhe me fotografi të shumta.

Unë i kam njohur më afër të dy zotërinjtë. Z. Svatkovsky, i referuar tek unë nga deputeti çek Dr. Kramář (të cilin personalisht nuk e njoh), nuk u ngut të përmbushte këtë “mision”; ai erdhi tek unë vetëm pasi kishte kaluar disa ditë duke komunikuar intensivisht me konsujt rus dhe serb. Ky gazetar i talentuar dhe relativisht i kulturuar u shfaq si propagandues i zjarrtë i ideve pansllaviste; për rrjedhojë, tek ai nuk vërehen simpati për Monarkinë austro-hungareze, të paktën për aq kohë sa – siç thotë ai – rendi centralist në Austri të mos zëvendësohet me një regjim që merr parasysh interesat e popujve sllavë (pra një sistem federal). Ai dënon veçanërisht politikën e Monarkisë në provincat e okupuara. Unë iu përgjigja se, për të formuar një gjykim më të drejtë mbi Bosnjë-Hercegovinën, do të ishte e dobishme të realizonte udhëtimin e planifikuar, ku do të mund të bindet se e ashtuquajtura “propagandë katolike” e qeverisë atje nuk është gjë tjetër veçse një fabul e sajuar trashë.

Megjithëse Svatkovsky deklaron se në çështjen maqedonase është i paanshëm dhe do të dëshironte një vëllazërim serbo-bullgar, ky “paanshmëri” zhduket sa herë diskutohet një rast konkret lidhur me përkatësinë gjuhësore të një krahine, ku ai shfaqet rregullisht si përkrahës i serbëve.”

(Teksti vijon me pjesën mbi qëndrimin e autoriteteve osmane, rolin e mutasarrifit Xhemal Bej, aksionin e çarmatimit të ndërmarrë nga popullsia myslimane nën udhëheqjen e Isa Boletinit dhe Adem Çaushi, intriga brenda administratës, si dhe planin për një mbledhje shqiptare pranë Pejës; nëse dëshiron, e përkthej menjëherë edhe atë pjesë deri në fund, pa e shkurtuar.) Burimi: Oliver Jens Schmitt dhe Eva Anne Frantz (red.), Politik und Gesellschaft im Vilayet Kosovo und im serbisch beherrschten Kosovo 1870–1914. Berichte der österreichisch-ungarischen Konsuln aus dem zentralen Balkan, Band 4 (1908–1914), Schriften zur Balkanforschung, Wien: Österreichische Akademie der Wissenschaften / Böhlau Verlag, 2020.

Prof. Arben Hajdari/

Libri “Dardanët“ është një vepër me rëndësi të veçantë për njohjen e Historisë Antike të këtij rajoni të rëndësishëm ilir. Në këtë kontekst theksojmë se është punimi i parë i kësaj fushe ku paraqitet dinamika e zhvillimit të proceseve dhe ndryshimeve të bazuara në lënden arkeologjike. Botimi i kësaj vepre do t‘u sherbej të gjithë të studiuesve të kësaj fushe kërkimore në hapësirën Ballkanike. Po ashtu, duke qene një përmbledhje e pare e këtij lloji për këtë territor, libri do të jetë me shumë interes për studentët dhe mësimdhënësit e arkeologjisë. Libri “ Dardanët” me autor Prof. Luan Përzhitën, paraqet një punim kerkimore shkencore 20 vjecare të hulumtimeve në terren si dhe kërkime të thelluara për njohjen e burimeve historike. Kjo ka ardhur pas një pervoje të gjatë publikimesh të shkruara për dardanët, publikuar ne Shqipëri, Kosovë, Francë, Gjermani, Itali etj. Në përmbajtjen e lëndës vërehet që thelbin e zë dinamika e zhvillimit ekonomiko-kulturor dhe adminstrativo-politik i dardanëve në periudhat e ndryeshme historike.

Në shumicën e rasteve ceshtjet e trajtuara janë inkuadruar në sfondin historik të procesit transformues për periudha nga Prehistoria e deri në Mesjetë. Në këtë punim autori nënvizon gjithë procesin e zhvillimit të dardanëve duke gërshetuar të dhënat historike me ato arkeologjike që i ka shtuar vlerat kompletuese debateve shkencore për ceshtje të rëndësishme të Dardanisë. Shumë shembuj që janë reflektuar, në periudha të ndryeshme historike transformimesh, dëshmojnë për ndryshime herë herë thelbësore, që shoqërojnë shuarjen graduale të një epoke në një epokë tjetër. Përfshirja në këtë punim e kërkimeve arkeologjike pasuruan gjithnje e me tepër edhe në trajtesat për Mbretërinë Dardane, Provincën Dardane dhe Mesjeten Dardane. Kështu është arritur një ballafaqim shumë i mirë nepërmjet krahasimeve, analizave dhe sintezës të kulturës materiale apo objekte arkeologjike me burimet historike. Interpretimi i thelluar shkencor që lidhet me paraqitjen e kulturës materiale zë një vend me rëndësi në përmbajtjn e lëndës së paraqitur pasi aty pasqyrohet dukshëm jo vetëm përhapja e kësaj lendë në territorin e Dardanisë, por dhe anologjitë dhe diversitet e saj.

Në analizën shkencore dedikuar origjinës së dardanëve” Prof. Përzhita sjell të dhënat më të fundit arkeologjike që kanë pasuruar dukshëm ketë problem aq shumë të diskutuar në ambjentin shkencor ballkanike. Ky debat që është fokusuar rreth origjinës së fisit ilir dardan, i cili banonte në territorin e Ballkanit Qendror në kufijtë që mund të ndiqen në veri të Novi Pazarit, të Nishit, në të gjithë Kosovën, në pjesën veriperëndimore të Republikës së Maqedonisë së Veriut, si dhe në rrethet Kukës, Has dhe Tropojë të Shqipërisë Verilindore dhe që përbën një ndër çështjet më të rëndësishme të historisë së lashtë të popujve të Mesdheut, falë të dhënave arkeologjike në rajonin e Ballkanit, arrihet në konkulzionin që kultura ilire është formuar në këtë truall në bazë të kulturave më të vjetra të epokës së bronzit (2100-1200 para Kr.) dhe se Ilirët që jetuan në këtë territor gjatë epokës së hekurit (XII-IV para Kr.), janë pasardhës të drejtpërdrejtë të grupeve etnike që populluan këtë pjesë të Evropës që në periudhën neolitike (6000-4000 para Kr.).

Qendrat paraqytetare dardanetë cilat u ndërtuan në të gjithë territorin tashmë janë të pasqyruara edhe nga burimet e autorëve antike. Studimet kanë treguar se treva dardane në shekujt XII-VIII para Krishtit ishte një njësi etnografike e kulturore e përbashkët. Në këtë fazë kemi ndërtimin e një sërë fortifikimesh, që shpalosin një veprimtari të organizuar të dardanëve.

Themelimit të Mbretërisë Dardane (shekujt IV-I para Krishtit), autori i kushton një analizë të thellë, herë herë dhe duke debatuar për ceshtje të rëndësishme historike sic janë Dardania, territori dhe burimet e autorëve antikë; Mbretëria gjatë sundimit të mbretit Longar; Bashkëpunimi dardano-romak kundër maqedonëve (shekulli II para Kr.) ; Organizimi politik dhe zhvillimi ekonomiko-shoqëror i dardanëve (shekujt IV-II para Kr.); Gjurmë monumentesh arkeologjike të Mbretërisë Dardane.

Një vend të vecantë në ketë kapitull është analiza e ngjarjeve historike që kaloi Mbretëria Daradane që nga lindja e deri në pushtimin romak. Duke reflektuar profesionalisht mbi të dhënat e burimeve historike, autori ka sjelle jo rrallë herë një veshtrim të ri mbi historinë e shkruar të njohur deri tani për dardanët. Natyrisht kontributi kryesor është i lidhur me të dhënat arkeologjike të përfshira në ketë kapitull duke ndihmuar dhe sqaruar shumë elementë kulturore dhe etnik të munguar deri sot në këto botime. Përfshirja krahas të dhënave historike e të dhënave arkeologjike që vijnë ngë gërmimet e reja por dhe nga casjet që autori ka për territorin e Mbretërisë Dardane ku lexuesi për herë të parë do të njihet me qendrat urbane të shekujve IV-II para Kr., dhe me të dhënat e reja për kryeqendrën Damostion.

Në një ndër periudhat e lulëzuara të Dardanisë, e konceptuar me titullin “Dardanët dhe Roma”, autori analizon arkeologjikisht problematikën e proceseve të transformimit ekonomik dhe social në Dardani (shekujt I-IV), e cila po kalonte një situatë të re administrative dhe kulturore me depertimin romak në Ballkan. Kështu në sintesen mbi dardanët në Provincën e Mëzisë së Epërme, njihemi për shkallëzimin e depërtimit romak në cdo qelizë të jetës ekonomike, administrative, linguistike, ushtarake dhe urbane. Natyrisht ky proces ishte i lidhur ngushtësisht me statusin administrativ dhe ekonomik të qyteteve kryesore të Dardanisë, sic janë Naissus, Municipium DD në Socanicë, Scupi, Ulpiana etj.,si dhe me qarkullimin monetar, artin, kulturën dhe religjionin. Me interes është dhe analiza që i dedikohet Via Lissus-Naissus, arterie që lidhte Adriatikun me Ballkanin Qendrorë deri në Danub.

Transporti i ngritur në terë Dardaninë ishte ndër opsionet strategjike të Romës pasi lidhet me shfrytëzimin e minierave dhe të resorteve të tjera aq të pasura që kishte ky rajon. Një vend të vecantë në librin Dardanët autori i ka kushtuar periudhës “Nga Konstandini te Justiniani”, e cila përfshinë shekujt IV -VI, që reflekton ngjarjet historike të kohës dhe zhvillimin e qendrave urbane nga krijimi i Provincës së Dardanisë e deri në fillimin e dyndjeve barbare. Një vëmendje me rëndësi autori i kushton jetës së perandorëve të shquar me origjinë dardane Konstadinit dhe Justinianit. Ndërtimet në Dardani në periudhën e Justinianit zënë një pjesë të madhe në ketë kapitull pasi analizohen tipi, funksioni, relacionet që kanë fortesat me njëra tjetra dhe ngritja e tyre strategjike në raport me mbrojtjen e limesit Danubian. Po ashtu për herë të parë vecohet tipi qytezë si një zhvillim urban ndërmjet qyteve kryesore dhe zonave periferike të provincës. Vecojmë në këtë studim sintezën e plotë arkeologjiko-historike mbi ceshtje të diskutueshme që janë të lidhura me periudhën paleokristiane në Dardani “Dardanët në udhën e krishterimit”, në të cilin janë analizuar burimet historike me ato arkeologjike për qendra kishtare sic ishin Justiniana Prima, Justiniana Secunda, Naissus, Scupi etj. Njëkohësisht janë me shumë interes konkluzionet e nxjerra mbi monumente të periudhës paleokristiane dhe kishat e qytezave paleobizantine në provincën e Dardanisë.

Në vijim ky studim ndalet në periudhën e shekujve VI-IX, dhe sjell një vështrim rreth shekujve të errët të Mesjetës, për periudhën nga shekullin VII mbas Kr. Autori konstaton se, me rënien e botës antike ashtu si dhe viset e tjera të Perandorisë Bizantine edhe dardanët u futën në një epokë të re, në atë të mesjetës. Tashmë në provincat ilire te Praevalis, Dardani, Epirin e Ri dhe Epirin e Vjetër janë shënuar ngjarje të rëndësishme që u reflektuan në përzierjet etnike nga popullsi sllave dhe në ndryshimin e hartës etnike në Ballkan. Natyrisht për të ardhur deri në shekujt e mesjetës, shoqëria dardane ka kaluar disa momente historike mjaft të rendësishme gjatë antikitetit të vonë siç është kristianizmi.

---

---

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 12 Dhjetor 2025

“Il Piccolo di Trieste” ka botuar, të premten e 10 korrikut 1914, në ballinë, intervistën ekskluzive asokohe me Prenk Bib Dodën në Durrës rreth “aksionit të tij ushtarak” për të shpëtuar Princ Vidin, të cilën Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

Aksioni ushtarak i Bib Dodës

Thirrja e Esad Pashës do të kishte ndodhur

(Nga i dërguari ynë special)

Durrës, 6 korrik

Ministri i Luftës…

I madh, i shëndoshë, flokëkuqërremtë, Prenk Pasha vjen të më takojë në pragun e shtëpisë së Nogës, ku është i strehuar, dhe më fton të hyj me një bollëk gjestesh dhe fjalësh. Më kërkon ndjesë që nuk ka mundur të më presë deri sot :

— Duke kaluar nga një këshill ministrash në një këshill kurore, nuk kam pasur asnjë çast pushimi gjatë këtyre dy ditëve që jam në Durrës; ju jeni i vetmi gazetar që ka arritur të më kapë; por…

Troket dera. Mirditori që është roje në paradhomë fut dy zotërinj të rinj. Ata prezantohen në frëngjisht :

— Ne jemi krerët e vullnetarëve austriakë, Prenk Pashë, dhe kemi ardhur t’ju kërkojmë leje që të marrim dhe të përdorim për kuzhinën e kompanisë sonë një kazan të madh që ndodhet pas doganës…

Bib Doda mendon një çast.

— Po mirë. Por vini te unë? Drejtojuni… nuk e di… ministrit…

— … ministrit të luftës? — pyesin me ndrojtje dy të rinjtë.

— Po, ministrit të luftës.

— A na bëni nder, na thoni kush është ministri i luftës?

— Eh…

Bib Doda mbetet një çast i hutuar, sikur është kapur në faj, pastaj me një gjest të gjerë të krahëve të tij të fuqishëm, më drejtohet mua :

— Kush është ministri i luftës?

— Ministri i luftës? Nuk do ta dija… Ndoshta askush…

Dhe Bib Doda :

— Pikërisht. Kush mund të jetë ministër i luftës? Askush…

Pastaj duke iu drejtuar dy zotërinjve të rinj :

— Duhet të shkoni te ndonjë ministër tjetër : ai i luftës nuk ekziston.

Situata bëhet jashtëzakonisht gazmore. Dhe ndërsa dy vullnetarët kërkojnë emrin e ndonjë ministri tjetër, unë sugjeroj duke qeshur :

— Noga…

Bib Doda nuk e kupton ironinë; ose ndoshta, për t’u hequr qafe atë “hije” të kazanit, e miraton seriozisht. Dhe i shoqëron dy vullnetarët te dera ngjitur, që të çon në zyrën e Shkëlqesisë së Tij, ministrit të financave…

Kurrë si sot, nuk e kam admiruar atë gazetar nga Nju Jorku, i cili, pasi kishte mbërritur në Shqipëri nga bota e re dhe u pyet nga një koleg italian nëse në Amerikë interesoheshin shumë për çështjet shqiptare, u përgjigj :

— Aspak, fare; por më duket se argëtimi ia vlen udhëtimin tim… “sepse është qesharake lindja e një shteti…”

Është si një dramë e vogël komike e jetës së përditshme të një familjeje fshatare që papritur ngjitet në shkallën e familjes borgjeze : Shqipëria është ende një fshatare e mirë; por një borgjeze e keqe, një borgjeze qesharake…

Një film pothuajse për të qeshur nga fillimi në fund

Bib Doda :

— Pra, doni të dini diçka për fushatën time? Do të bënit mirë të mos më pyesnit. Ah, më kanë turpëruar! Malësorët, e dini! Jo mirditorët e mi! Por unë i kisha dyshuar që në fillim se nuk ishin njerëz të besueshëm: nuk bënin gjë tjetër veçse vidhnin ditë e natë dhe nuk donin të bindeshin; edhe njerëzit e mi vidhnin, por vetëm natën; ndërsa ditën, të gjorët, qëndronin me mua, besnikë…

— Do të doja të dija si u zhvilluan ngjarjet…

— Ngjarje? Jemi nisur nga Lezha tetë a dhjetë ditë më parë dhe nuk kemi takuar kurrë ndonjë kryengritës; vetëm dele, dhi, lopë… dhe malësorët… — dhe bën një gjest shumë domethënës me dorë, duke e theksuar fjalën dhe gjestin me një vështrim plot dinakëri fshatare.

— Po a s’patët kurrë ndonjë betejë?

— Kurrë. Njerëzit e mi, kur shpërndaheshin shumë në grabitje, hasnin ndonjë rezistencë nga fshatarët pronarë të bagëtive; por dy të shtëna pushke, katër, tetë… dhe gjithçka mbaronte.

— Dhe pse u shkatërrua Ishmi?

— Ah! Në fund malësorët u bënë të egër: fanatizëm i krishterë si reagim ndaj fanatizmit mysliman të armiqve: po të vazhdonte kështu, do të ishte bërë keq…

— Por thuhet gjithashtu se njerëzit tuaj kanë djegur të gjallë disa kryengritës…

— Ndoshta. Mua nuk më kanë thënë gjë, prandaj nuk di me siguri. Por mund të jetë: ju përsëris se ishin bërë të egër.

— Po ju vetë, nuk mund t’u kundërviheshit këtyre teprimeve të barbarisë?

— “A mundeshit…” : besoja se mundesha, por nuk donin të më dëgjonin më. Pasi u furnizuan mirë me plaçkë, nuk më bindeshin më, kërkuan të largoheshin. Më kot përpiqesha t’u shpjegoja pse kishin ardhur për të luftuar, më kot u flisja për mbretin. Më përgjigjeshin se kishin ardhur në luftë për të bërë plaçkë. — Atëherë u thashë — dërgojeni plaçkën në shtëpitë tuaja dhe qëndroni të luftoni, kështu, të paktën, do të mund të bëni edhe më shumë. Por (në thelb, jo njerëz të këqij…) nuk deshën të ishin të pangopur, dhe këmbëngulën vendosmërisht të largoheshin; madje u larguan fare. Dhe unë mbeta vetëm me katërqind mirditorët e mi dhe me pesëdhjetë njerëzit e Bajram Currit. Çfarë mund të bëja tjetër veçse atë që bëra, u tërhoqa me ta në Slinë, pastaj më lart, dhe erdha në Durrës për të folur me mbretin dhe për të inkurajuar këtë mijë besnikësh që kisha dërguar këtu. Këta janë vërtet trima… Madje, nëse doni të bëjmë disa hapa, të shkojmë t’i shohim tani në kazermë.

— Me kënaqësi.

Bib Doda ngrihet, vë plisin (qeleshen) dhe më thotë :

— Shikoni: e thosha dje me shaka disa miqve këtu: “Ju deshët, sapo ra Turqia, ta flaknit plisin (qeleshen) dhe të merrnit një mbulesë tjetër koke, takijen; unë nuk u nxitova: ju jam dukur konservator; por ja që tani jam më përpara se ju…”

Dolëm jashtë. Një oborr i vogël mirditorësh që rrinë pa punë në paradhomë dhe në holl ngrihet dhe na ndjek; dhe rrugës, të gjithë mirditorët që hasim, pasi përshëndesin me nderim të thellë zotërinë e tyre, fillojnë të na ndjekin: është një kortezh i çuditshëm njerëzish që shtohet hap pas hapi; kur arrijmë në kazermë, janë më shumë se njëqind mirditorë që na ndjekin. Dhe brenda, në oborrin e kazermës, sapo shihet Prenk Pasha, të gjithë mirditorët vrapojnë te pushkët dhe rreshtohen me një çrregullim piktoresk që megjithatë nuk është më pak i respektueshëm.

Bib Doda buzëqesh, teksa më bën të kaloj atë lloj parade : është i kënaqur me “blufin” e tij koreografik. S’ka ç’të thuash; filmi është i përsosur: duket pothuajse si jeta reale.

Gjërat më serioze

— Dëgjoni, Prenk Pasha, cili është motivi i ardhjes suaj në Durrës?

— Kam ardhur për të riorganizuar mirditorët që ndodheshin këtu dhe që dukej se kishin humbur çdo shenjë disipline.

— Vetëm kaq? Në politikë kjo është një përgjigje shumë pak e mjaftueshme. Çfarë ka të vërtetë në zërat për një propozim tuajin për formimin e një ushtrie të dytë?

— Propozimi, nuk ka rëndësi nëse ka qenë nga unë apo jo, është bërë. Dhe më duket se është e vetmja zgjidhje për të shpëtuar situatën pothuajse të dëshpëruar të tanishme.

— Nuk mendoni se do të përsëritej një përvojë e keqe?

— Jo! Këtë herë do të kërkojmë njerëz të besuar, njerëz të aftë të mos vjedhin…

— …duke i paguar mirë, fort mirë…

Bib Doda nuk e kupton ironinë dhe e vërteton :

— Sigurisht, sigurisht. Njerëzit duhet t’i paguash mirë që të jenë besnikë.

— Pra besoni se është e mundur të shpëtohet situata dhe të shpëtohet mbreti?

— Nuk kam asnjë dyshim. Dhe për ne, sot, ta shpëtosh mbretin do të thotë të shpëtosh Shqipërinë. Ja pse ne e mbështesim atë me këmbënguljen e dëshpërimit. Ditën që Vilhelm Vidi të largohej, Shqipëria do të ndahej (copëtohej) nga të huajt.

— Dhe si mendoni se mund të shpëtohet mbreti?

— Me ndërhyrjen e armatosur të Europës, më mirë se çdo mënyrë tjetër.

— …apo me kthimin e Esadit?

Bib Doda buzëqesh.

E pyes :

— A është e vërtetë që pashai i Tiranës është thirrur vërtet?

— E dini, ishte një ide personale e imja ajo që situata mund të shpëtohej nga bashkimi im me Ismailin dhe me Esadin.

— …triumvirati… Dhe a e thirrët?

Prenk Pasha nuk përgjigjet drejtpërdrejt :

— Por mos mendoni se ka qenë një nismë e imja personale; qeveria nuk ka lidhje me këtë…

— …siç nuk kishte lidhje as në bisedimet me kryengritësit, derisa ato të kishin ecur mirë, apo jo?

Bib Doda buzëqesh dhe hesht. E pyes :

— Pra, çfarë mendimi keni për Esadin?

— Ja: do t’ju tregoj një episod. Më pak se pesë muaj më parë e takova në Hotel Continental në Romë, kur po përgatitej me komisionin shqiptar të shkonte t’i ofronte kurorën Vidit. Atëherë e qortova: “A nuk ke pendesë që po sakrifikon kështu një njeri? Që po shkoni ta merrni atë princ të mjerë dhe ta sillni në këtë vend që (ashtu siç ia keni fshehur me siguri) nuk ka pasur kurrë një ide të vërtetë qeverisjeje dhe sovraniteti?” Esadi atëherë ngriti supet dhe buzëqeshi. Ah, ka vepruar shumë keq…

— Po pastaj? Mërgimi?

— Pastaj u sollën shumë keq me të. Edhe sikur të kishte bërë diçka, nuk ishte ajo mënyra dhe as koha për ta trajtuar kështu.

— Ndoshta nuk duhet treguar shumë delikatesë në zgjedhjen e politikanëve shqiptarë?…

— Kjo kuptohet!

— I keni lexuar gazetat, Prenk? Çfarë mendimi keni për titujt lavdërues me të cilët ju nderojnë këto ditë?

Ai buzëqesh dhe, me një goditje humori :

— Në fund të fundit… besoni vallë se unë kam një mendim tjetër për veten time?

— Është e vërtetë… Përndryshe nuk do të kishit mundur, herën e parë që e takuat Vilhelm Vidin, t’i jepnit atë këshillë të shkëlqyer : “Nëse doni paqe në Shqipëri, Madhëri, nëse doni të mbretëroni në qetësi, duhet të bëni një gjë : të prisni kokat e Ismailit, Esadit dhe timen…”

Bib Doda shpërthen në një të qeshur të fortë dhe të sinqertë :

— Si e mësuat këtë?…

Bruno Astori

Prof. asoc.dr. Teki Kurti 

Drejtor i Arkivit Qendror të Forcave të Armatosura

Pedagog i jashtëm Universiteti i Tiranës/

Në Luftën e Dytë Botërore, Forcat e Armatosura të Gjermanisë dhe të Italisë pushtuan 9 shtete europiane.

Hitleri do ta bëjë Gjermaninë zotëruesen e Europës. Por, pikërisht nga 8 gushti i viti 1940, deri më 3 nëntor 1940, “Shoqëria Angleze e kërcënuar në ekzistencës e vet, gjeti forca për të shprehur gjithçka të mirë që kishte akumuluar me përvojën e saj shekullore”.

Kështu, “Beteja e Londrës shënoi, padyshim, të parën qëndresë, si dhe të parën disfatë që ju shkaktua Hitlerit në çmendurinë e tij shkatërrimtare”.

Përballë Hitlerit u vu Winston Churchill, një njeri me energji të jashtëzakonshme e guxim imagjinativ.

Kështu, sipas idesë së Churchillit, në korrik të vitit 1940, anglezët ngritën “Drejtorinë e Operacioneve Speciale (Special Operation Executive), e cila kishte detyrë “për të ndezur zjarrin në Europë”.

Më 22 qershor 1941, Hitleri me 190 divizione dhe 6000 avionë, vërshoi në mënyrë të rrufeshme kundra kufijve të BS. Ai arriti kështu 25-30 km larg Moskës.

Churchill në kujtim të tij do të shkruaj se “Agresioni i tij i parë në Rusi është vetëm Preludi në përpjekje për të pushtuar ishujt britanik.

Ne, vazhdon Churchill “do të kacafytemi me të në tokë, do të ndeshim me të në det, do të luftojmë me të në ajër, deri sa me ndihmën e Zotit t’ja largojmë kësaj toke atë përbindësh dhe t’i çlirojmë popujt nga thundra e tij. Çdo njeri apo shtet që lufton kundër nazizmit do të ketë mbështetjen tonë. Çdo njeri apo shtet që vihet në krah të Hitlerit, do të jetë armiku ynë…”

Kjo, vazhdon Churchill, nuk është luftë klasore, por një luftë në të cilën është e përfshirë e gjithë popullsia e Perandorisë Britanike dhe Bashkësia e Kombeve, pa dallim race, besimi fetar, apo përkatësie partiake.

Me këtë frymë, Churchill nguli këmbë që SHBA-ja të deklaronte qartë zotimin e saj për të ndërhyrë patjetër në luftë. Kështu, nga takimi që u zhvillua në sekret të madh në mes të oqeanit, ndërmjet Churchill e Rusveltit, më 14 gusht 1941, doli deklarata e Kartës së Atlantikut. 

Karta e Atlantikut e hartuar nga Presidenti Amerikan Franklin Rusvelt dhe Kryeministri Britanik Winston Churchil, “është një prej teksteve themelore të historisë së marrëdhënieve ndërkombëtare të shekullit XX, po aq e rëndësishme sa edhe deklarata prej 14 pikave e Presidentit Amerikan W. Wilson, në 1918.

Karta pati jehonë edhe në vendet koloniale dhe i kontribuoi procesit të shkolonizmit.

Karta mbështetej në 8 parime kryesore demokratike në fushën e marrëdhënieve ndërkombëtare.

Së pari, nënvizoj fakti se vendet e tyre nuk kërkonin rritje territoriale;

Së dyti, nuk do të dëshirojnë të bëhen ndryshime territoriale;

Se treti, respektohet e drejta e të gjithë popujve për të zgjedhur formën e qeverisjes;

Së katërti, lëndët e para duhet të jenë për të gjithë shtetet;

Së pesti, bashkëpunimi i kombeve në fushën ekonomike;

Së gjashti, pas shkatërrimit të tiranisë naziste, të vendoset paqja ku të gjitha kombet të jenë të sigurta brenda kufijve të tyre; 

Së shtati, udhëtimi në dete e oqeane pa pengesa; 

Së teti, të gjtha kombet duhet të heqin dorë nga përdorimi i forcës.

Kjo kartë “do të shërbente më pas si gur themeltar për krijimin e Kombeve të Bashkuara”. 

Sulmi japonez në Perl Harbër më 7 dhjetor 1941, e bëri luftën të përbotshme.

SHBA-ja kishte hyrë në luftë. Ruzvelti pranoi propozimin e Churchill për zhvillimin e një konference në Washington, ku do të vihej guri i parë në themelet e krijimit të aleancës së madhe të Kombeve të Bashkuara Antifashiste.

Vendimi i parë që u mor në këtë konferencë ishte përgatitja e një deklarate që do tu bëhej me dije të gjitha kombeve në luftë kundër Boshtit Berlin-Romë-Tokio. Kjo “Deklaratë e Kombeve të Bashkuara”, u nënshkrua në 1 janar 1942, në Shtëpinë e Bardhë, nga 26 kombe”.

Kombet e Bashkuara vendosën që përpjekjet më të mëdha ti drejtonin mbi Gjermaninë.

Theksojmë, që në Shqipëri, në këtë periudhë nuk kishte një rezistencë të organizuar në shkallë kombëtare.

Po ashtu, nuk kishte asnjë udhëheqje unike politike.

Shqipëria ishte vendi i parë në Europë i pushtuar nga Italia fashiste, dhe është e vërtetë që mbreti nuk pranoi të ishte vasal i Italisë, por njëkohësisht as i vendosur për luftë, kjo bëri që ai kudo të ndeshej me legjimitetin dhe nuk e njohu as një qeveri, as si kryetar i një qeverie në mërgim, as si udhëheqës i popullit shqiptar.

Kjo zhveshi mbretin nga petkat e sovranit dhe dëmtoi interesat kombëtare shqiptare.

Natyrisht, ky mohim në vijimësi për mosnjohjen e mbretit të shqiptarëve lidhej me synimet greke e jugosllave për të ardhmet e Shqipërisë.

Kështu, qeveria britanike nuk ishte dakort për aderimin e Shqipërisë në Deklaratën e Kombeve të Bashkuara.

Qëndrimi britanik mbështetej formalisht “në deklaratën e qeverisë kolabracioniste shqiptare të qershorit e të dhjetorit 1941, mbi shpalljen e Luftës ndaj Britanisë, Francës dhe Shteteve të Bashkuara”.

Në projektet britanike kishte opsione për ndarjen e territoreve shqiptare në favor të fqinjëve.

“Aderimi i Shqipërisë në Deklaratën e Kombeve të Bashkuara mund të pengonte realizimin e këtij synimi”.

Në politikën britanike mbeti i pandryshuar mendimi për “korigjimin e kufijve të Shqipërisë”.

SHBA-ja dhe BS-ja nuk ndanin të njëjtin mendim me Britaninë për çështjen shqiptare, por SHBA-ja pranonte se Britania e Madhe ishte më shumë e lidhur drejtpërdrejti me të ardhmen e Shqipërisë se sa SHBA-ja.

Në Shqipëri gjatë periudhës së pushtimit 1939, deri në pranverë të vitit 1941, rezistenca ishte pasive, e paorganizuar dhe jepte sinjale vetëm në disa qytete kryesore të Shqipërisë.

Në një telegram të ambasadorit gjerman në Romë, dërguar Ministrisë së Punëve të Jashtme të Gjermanisë, që daton më 27 nëntor 1940, por që i drejtohej Shtabit të Përgjithshëm të Forcave Tokësore, Degës së Atasheve, informohej mbi gjendjen në Shqipëri. 

Në telegramin e mësipërm shkruhej, se “Nuk ekziston asnjë organizatë shqiptare, e cila do të mund të bëhet bartëse e luftës për liri”.

Drejtoria e Operacioneve në Londër njofton seksionin e saj në Beograd që drejtohej nga ish-instruktori i Xhandarnërisë zogiste Nënkolonel Oklei-Hill, se “Është vendosur të ndihmonte revolucionin në Shqipëri…”

Pas disa takimesh në Shqipëri, në prill të vitit 1941, “treshja: Gani Kryeziu, Abaz Kupi dhe Mustafa Gjinishi, të shoqëruar nga Oklei-Hill” dhe një numër emigrantësh që ishin në Beograd shkuan në Shqipërinë Veriore dhe ngritën flamurin e revoltës.

Përparimi i forcave naziste dhe shpartallimi i Jugosllavisë e Greqisë bëri që të dështonte edhe veprimtaria e revoltës shqiptare e organizuar nga britanikët.

Lëvizja Nacionalçlirimtare lindi dhe u zhvillua nëpërmjet demostratave të “rinisë”, mbi vrasjen e spiunëve në qytete, mbi përleshjet me armë midis milicisë fashiste dhe çetave nëpër rrugët e mëdha. Sipas dokumenteve britanike, në këtë kohë në vend ushtronin ndikim tre faktorë:

1. Abaz Kupi, i cili ishte një ndër komandantët e xhandarmërisë shqiptare dhe më 7 prill 1939 kishte organizuar në Durrës një farë rezistence.
2. Elementi i dytë, përbëhej nga një grup që kishin qënë në opozitë me mbretin Zog dhe përfaqësonin interesat e pronarëve të tokave në të gjithë Shqipërinë e Jugut.

Kur drejtimin e Shqipërisë e morën Italianët, “ata kishin rolin ç’ka ne mund ti quajmë opozitë konstitucionale, këto elemente nuk luftonin, por pranuan situatën e re, duke shkruar pamflete kundër saj, duke u takuar nëpër kafenë…”.

Në grupin britanikët vendosnin ata që më vonë do të jenë pjesë e Ballit Kombëtar.

Sipas britanikëve, elementi i tretë i rezistencës, përbëhej nga Partia Komuniste, që kryesisht përbëhej nga student, njerëz që kishin luftuar në Luftën e Spanjës, si dhe përkrahës të Peshkop Nolit, të cilët përfaqësonin një qendër të tretë të rezistencës së fuqishme.

Nga shqyrtimi i dokumenteve të institucioneve gjermane që ndodhen në Arkivin Qendror të Forcave të Armatosura, rezulton se në fillim të vitit 1942, qeveria kolaboracioniste shqiptare “tenton që me masa të rrepta ti shtyp rrymat anti-italiane pjesërisht të frymëzuara nga idetë komuniste të bandave shqiptare”.

Pas protestave e demostrimeve hapur kundra fashizmit, shqiptarët kishin rrëmbyer armët dhe kishin filluar luftën kundra okupatorit e bashkëpunëtorëve të tyre nga Gjirokastra e Vlora, deri në Martanesh, Dibër, Kukës e Shkodër.

Kështu, Abaz Kupi, Myslym Peza, Haxhi Lleshi, Baba Faja Martaneshi, Muharrem Bajraktari, Gjin Marku, Mestan Unjaniku, Gani Butka, Ismail Petrela, e sa e sa patriot të tjerë ishin ngritur me armë në dorë.

Theksojmë, që mungesa e partive politike tradicionale të cilat do të mund të gruponin energjitë e shqiptarëve kundra pushtuesve kishte qënë deri tani faktor pengues.

Momenti historik për të bashkuar energjitë dhe për të organizuar kryengritjen për çlirim kombëtar e mori përsipër rinia shqiptare e grupuar kryesisht në Partinë Komuniste që kishte një shtrirje mbarëkombëtare nga Shkodra në Vlorë, e më gjërë në trojet shqiptare të Kosovës.

Kështu, Partia Komuniste edhe në frymën e Kartës së Atlantikut, që ishte nënshkruar nga SHBA-ja, Britania dhe BS-ja, si edhe nga Deklarata e Kombeteve të Bashkuara që u mbajt në Washington, më 1 janar 1942, duke i parë si garanci të fitores mbi fashizmin, organizoi në Pezë më 16 shtator 1942, një konferencë me delegatë të ardhur nga të gjithë anët e Shqipërisë dhe përfaqësues të të gjithë tendencave të nacionalizmit shqiptar, ku përfshiheshin Partia Komuniste, Rinia Nacionaliste, Rinia Komuniste dhe Rinia Femërore, të cilët të udhëhequr nga “qëllimi i shenjtë për çlirimin e Shqipërisë nga thundra e Italisë Fashiste dhe nga tradhëtarët e shitur tek i huaji”.

Konferenca e Pezës, pikë së pari, nënvizon faktin se përball tiranisë fashiste qëndrojnë Kombet e Bashkuara, që udhëhiqen nga “Blloku Anglo-Sovjeto-Amerikan, që bashkë më popujt e robëruar që bëjnë luftën e drejtë për zhdukjen nga faqja e dheut të murtajës fashiste”.

Konferenca thekson faktin, se “Traktati i 27 shteteve, i nënshkruar në Washington, prej Amerikës, Anglisë, BS-së dhe qeverive të popujve të shtypur, Traktatet e Londrës dhe të Moskës dhe përpjekjet e veta të popujve të shtypur, na japin garanci për pavarsinë dhe lirinë tonë”.

Konferenca bën me dije se brenda pak javësh do të hapej fronti i dytë. Gjithashtu, nënvizon faktin se qeveria koloboracioniste e veshur me maskën e nacionalizmit përpiqet akoma të përçaj e të gënjej një pjesë të nacionalistëve për të ndalur hovin e luftës çlirimtare duke gënjyer popullin se Kosova e çlirua.

Rezoluta, thekson faktin, se “Kosova është e robëruar sikundër jemi dhe ne”. Kosova i nevojitet fashizmit për pasuritë e saj; Kosova sot është plaçkë tregu. Dje Mitrovica me disa qytete, gjoja e lirë nën mbrojtjen gjermane, sot i’u dha peshqesh Nadiçit që të shtyp me zell lëvizjen nacionalçlirimtare të popullit jugosllav. Pjesa tjetër e mjerë e Kosovës, vazhdon rezoluta bëhet viktimë e intrigave italo-bullgare. Kjo është liria që Italia fashiste dhe Mustafa Merlika i dha Kosovës.

Konferenca e Pezës hodhi bazat për organizimin e të gjithë shqiptarëve pa dallim feje, krahine, klase dhe rryme politike dhe për ta drejtuar këtë organizim zgjodhi Këshillin e Përgjithshëm Nacionalçlirimtar të Përkohshëm. Këshilli i Përgjithshëm do të punonte për organizimin e kryengritjes së përgjithshme, si etapa e fundit e luftës për liri.

Rezoluta nënvizonte faktin se nga Këshillat Nacionalçlirimtare do të dilte Qeveria.

Konferenca e Pezës hodhi bazat për bashkimin e popullit në Luftën kundra okupatorit.

Ajo, la hapur mundësinë për bashkim të të gjithë nacionalistëve që donin të luftonin për çlirimin e atdheut. Gjithashtu, u la detyrë që të formohej Shtabi-Madhor i drejtimit të formacioneve ushtarake.

Fill pas Konferencës së Pezës pushtuesit italianë filluan operacionet ndëshkuese mbi Pezë, Martanesh, Mallakastër e Skrapar.

Konsulli i Përgjithshëm gjerman në Tiranë, në informacionin që i dërgon Ministrisë së Punëve të Jashtme gjermane, të datës 24 dhjetor, të vitit 1942, thekson faktin se “Lëvizja banditeske në Shqipërinë e Jugut ka marr hov duke shkaktuar tek italianët shqetësime serioze”.

Në këtë frymë dhe hov që mori rezistenca kundër okupatorit pas Konferencës së Pezës, tre Fuqitë e Mëdha të Kombeve të Bashkuara, në dhjetor të vitit 1942, bën deklaratat e tyre mbi Shqipërinë.

Në deklaratat e të tre ministrave të jashtëm të SHBA-së, Britanisë dhe BRSS vlerësohet rezistenca shqiptare dhe shprehen pro pavarësisë së Shqipërisë, me një ndryshim me deklaratën e ministrit të jashtëm të Britanisë së Madhe, ku nënvizoheshin dy rezerva të rëndësishme:

1. Rezerva e parë, lidhej me planet që po hartoheshin në kuadër të krijimit të konfederatës ose federatës ballkanike dhe pozita e Shqipërisë në raport me marrëveshjet.
2. Rezerva e dytë, lidhej me pretendimet territoriale greke, këtu theksohej se “Qeveria e Madhërisë së Tij, e shikon çështjen e kufijve të shtetit shqiptar pas Luftës si një çështje që do të duhet të merret në shqyrtim në Konferencës e Paqes”.

Gjithsesi, “Ky hap i kordinuar i tre fuqive të mëdha të kualicionit antifashist kishte padyshim rëndësi për pozitën ndërkombëtare të Shqipërisë në rrethanat e Luftës së Dytë”.

Në këtë periudhë, një pjesë e nacionalistëve që kishin bërë opozitën konstitucionale në fillim ndaj Mbretit Zog dhe më vonë ndaj italianëve, kishin krijuar Organizatën e Ballit Kombëtar, ku u ngritën çeta, të cilat u ngjitën në male, kryesisht në Shqipërinë jugore.

Në rrethana të tilla, Qeveria Britanike për të mbështetur këtë rezistencë vendosi të dërgoi në Shqipëri misione ushtarake të ndërlidhjes. Kështu, në prill 1943, në Shqipëri u dërgua një mision britanik nga Greqia, që komandohej nga Koloneli Maklin (Maclean).

Gradualisht filluan të lidheshin dhe misione të tjera britanike që u vendosën pranë Shtabeve Politiko-Ushtarake, kryesisht pranë Shtabit të Përgjithshëm të Ushtrisë Nacionalçlirimtare dhe në Brigada e Divizione partizane, në Shtabin e Lëvizjes së Legalitetit, pranë nacionalistëve të veriut, si Muharrem Bajraktari dhe Gani Kryeziu, si dhe zhvilluan kontakte me udhëheqjen e Ballit Kombëtar elemente lokal të kësaj organizate.

Duke shqyrtuar dokumentet arkivore britanike që flasin mbi këtë periudhë, mund të themi se në rezistencën shqiptare bënin pjesë të gjithë elementët si të Frontit Nacionalçlirimtar, ashtu dhe të Ballit Kombëtar në jug apo të nacionalistëve të veriut me në krye Abaz Kupin, të cilët patën sukses.

Pas kapitullimit të Italisë dhe pushtimit të Shqipërisë nga gjermanët situata ndryshoi. Institucionet politike dhe ushtarake gjermane kishin planifikuar kushtet e pushtimit të saj. Për rrjedhojë, që në gushtin e vitit 1943, pak ditë përpara kapitullimit të aleatëve italian, në një telegram të shifruar sekret nga Roma, drejtuar Ministrisë së Punëve të Jashtme të Gjermanisë, midis të tjerave shpjegoheshin dhe bëheshin të njohura disa aspekte të politikës së brendshme në Shqipëri.

Së pari, ishte fakti se qeveria e atëhershme shqiptare, që kryesohej nga E. Libohova nuk mund të merrej parasysh, mbasi ajo është vendosur nga ana e italianëve.

Më tej, “Organizata për çlirimin nacional të Shqipërisë”, gjithashtu nuk merrej parasysh sepse “elementi komunist përjashtohej se mbante lidhje me aleatët anglo-sovjeto-amerikan”.

Ndërkohë, Fronti Nacioanal (Balli Kombëtar) kishte njoftuar se luftonte vetëm kundër italianëve, dhe jo kundër gjermanëve.

Sipas dokumenteve britanike, del se me inkurajim nga Ministria Britanike, përfaqësuesit e të dy grupeve të Frontit Nacionalçlirimtar dhe të Ballit Kombëtar, zhvilluan bisedime për formimin e një fronti të bashkuar, ku arriti dhe një marrëveshje në parim, që njihet si Mbledhja e Mukjes.

Misionet britanike u shtuan në mbështetje të qendrave të rezistencës.

Në këto kushte, gjermanët filluan ofensivën ndaj grupeve të rezistencës, ku u sulmuan dhe misionet ushtarake britanike.

Kështu, Gjenerali Dejvis u zu rob nga gjermanët, disa nga oficerët e tij u vranë, lëvizjet e rezistencës shqiptare u thyen përkohësisht.

Grupi i udhëheqjes së Frontit Nacionalçlirimtar u tërhoq për nga jugu, Abaz Kupi kaloi në thellësi të veriut, kurse ballistët “në më të shumtën e rasteve filluan të heqin dorë nga lufta”.

Nga moria e 50 mijë dokumenteve arkivore të Komandës Gjermane që ndodhen pranë Arkivit Qendror të Forcave të Armatosura, del qartë bashkëpunimi i formacioneve të armatosura, si dhe të udhëheqjes politike të Ballit Kombëtar me pushtuesit gjerman.

Çuditërisht, ende edhe sot ka debate nga politika dhe nga qarqet akademike, historike në Shqipëri, por jo vetëm.

Të tilla çështje kryesore janë bashkëpunimi i qeverive shqiptare të kohës me pushtuesit gjerman, bashkëpunimi dhe bashkëveprimit të nacionalistëve të Ballit Kombëtar në Luftën kundër Forcave të Lëvizjes NÇ Shqiptare, etj.

Bashkëpunimi i hapur dhe i fshehtë bazohet në dokumente, në fakte dhe shifra e emra, si dhe në analiza konkrete.

Kundërshtimi i fakteve të mbështetura në dokumente tingëllon e çuditshme dhe e pakuptimtë, por ky qëndrim paragjykues dhe shpesh nihilist, vijon edhe sot për studimet, botimet apo kumtimet.

Kështu, në telegramin “tepër urgjent”, të datës 09.11.1943, Konsulli i Përgjithshëm gjerman në Tiranë, e informonte Ministrinë e Punëve të Jashtme gjermane, se “numri i përgjithshëm i bandave komuniste vlerësohej midis 16-18 mijë vetë”.

Është vërtetuar, thuhej në informacion, se tek bandat komuniste qëndrojnë 8-10 oficerë anglez.

Informacioni bën me dije, se grupi nacional shkon deri në 8000 vetë, dhe se në përpjekjen gjermane është forcuar mjaft.

Njëkohësisht, bëhet me dije se në krahun e rezistencës janë edhe 5 mijë italianë.

Kështu, informacionet e njëpasnjëshme njoftojnë për aksionet gjermane kundra formacioneve partizane të Myslym Pezës, Baba Faja Martaneshit, Haxhi Lleshit, Mestan Ujaniku, Bedri Spahiut, Mehmet Shehut, Petrit Dumes, Teki Kolonecit, etj.

Informacionet në vijim flasin për organizimin e mbledhjeve të fiseve në Shqipërinë e veriut me bazë antikomuniste dhe pro gjermane.

Sipas dokumenteve arkivore del që pushtuesit gjerman për të shuar rezistencën e frontit Nacionalçlirimtar në luftë për çlirim, hedhin kundra tyre Këshillin e Regjencës, qeverinë kolaboracioniste, xhandarmërinë dhe trupat e policisë së Kosovës, si dhe ndjekin këmba këmbës misionet Britanike në Shqipëri.

Gjermanët furnizojnë me armë forcat antikomuniste nacionale me 10 mijë pushkë, ku 5 mijë pushkë i jepen Ballit kombëtar, që drejtohet nga Kadri Cakrani, ku në bashkëpunim me gjermanët sulmuan Forcat e Ushtrisë Nacionalçlirimtare.

I plotëfuqishmi i posaçëm për juglindjen, në telegramin, drejtuar nga Beogradi, më datë 13.02.01944, Ministrisë së Punëve të Jashtme gjermane, informon se:

1. Në Qeverinë pro naziste u futën edhe përfaqësuesit e Ballit kombëtar.
2. Pjesëmarrja e ballistëve në qeveri lidhet me bashkëpunimin e ngushtë të Wehrmacht-it me formacionet e Kadri Cakranit që komandon 8 mijë ballistë të armatosur nga gjermanët, të cilët luftojnë kundër formacioneve të Ushtrisë Nacionalçlirimtare në Shqipërinë e Jugut.

Në telegramin e Konsullit të Përgjithshëm në Tiranë, të datës 12.05.1944, drejtuar Ministrisë së Punëve të Jashtme, informon se për shpartallimin e bandave komuniste të Shqipërisë së Jugut duhen futur në luftë bandat nacionale, të cilat kanë dëshirë të luftojnë.

Gjithashtu, Konsulli njofton, se Këshilli i Regjencës ka mbledhur udhëheqësit e grupeve nacionale të Shqipërisë së Veriut dhe të Mesme, që ti bëj thirrje në Luftën e përbashkët kundër Shqipërisë së Jugut.

Kombet e Bashkuara qënë prezent në Shqipëri me misione ushtarake, të cilat vëzhgonin nga afër gjithë veprimtarinë e rezistencës shqiptare ndaj fuqive të Boshtit. 

Ata hartuan një thirrje për shqiptarët. Thirrja, thekson, se fitoret në Afrikë, Siçili dhe Rusi lidhen me Kombete Bashkuara. Ne, vazhdon thirrja nuk ju liruam nga fashistët për t’ju lënë nën sundimin e nazistëve.

“Por së shpejti do të shkelmojmë edhe Hitlerin në greminë, ku shtrihet Missolini”.

Thirrja, evokon takimet dhe vendimet e liderëve botëror të Kombeve të Bashkuara Churchill, Ruzvelt e Stalin, të cilët në drejtim të 1 mijë 500 milionë njerëzve janë betuar që ta mbarojnë këtë punë.

Shqiptarëve që të mos gënjehen me deklaratat gjermane t’indipendencës së Shqipërisë-një shpallje e rreme nga njerëz të cilët kanë vrarë dhe prerë gra shqiptare dhe kanë bërë hi Përmetin, Leskovikun dhe shume qytete e katunde të tjera.

Thirrja, e bën me dije opinionin shqiptar se Ushtria e Kuqe e ka përzënë Ushtrinë Naziste, 1000 km më afër Berlinit, industria gjermane e luftës po kthehet në gërmadhë nga bombardimet e Forcave Ajrore të Anglisë.

Amerika kishte prodhuar për luftën 1800 vaporë dhe 100 mijë aeroplanë veç topave, mitralozave e tankeve. Kombet e Bashkuara u kujtojnë shqiptarëve që pavarësia nuk është ajo që kanë premtuar gjermanët, në shtator të vitit 1943, por ajo e vërteta që u bë prej ministrave të jashtëm të Britanisë, SHBA-së dhe BRSS, në dhjetorin e vitit 1942.

Kombet e Bashkuara u bëjnë thirrje shqiptarëve se “vetëm duke vazhduar rezistencën kundra nazistëve, armiqve të njerëzimit, në këtë mënyrë miqtë e saj në Britani dhe në Shtetet e Bashkuara të Amerikës mund të mbrojnë interesat e saj kur të vij paqja”.

Sipas dokumenteve gjermane e britanike, Fronti Nacional ose siç quhet Balli Kombëtar që me pushtimin e Shqipërisë nga nazistët nuk qëndroi në krahun e rezistencës, por kaloi në krahun e pushtuesve.

Edhe Legaliteti me Abaz Kupin pasi doli nga Fronti Nacionalçlirimtar e la rezistencën dhe ishte në bashkëpunim me Qeverinë Kuislinge, si dhe në pritje.

Qeveria Kuislinge dhe rryma të tjera të quajtura nacionaliste e xhandarmëria u bën njësh me qëllimet e pushtuesve kundër rezistencës antifashiste në Shqipëri.

Mbi këtë situatë të rëndë e të patolerueshme, Kombet e Bashkuara u drejtohen shqiptarëve me paralajmërimin, se: “Në qoftëse Shqipëria lejon veten e saj të gënjehet nga premtimet e rreme të gjermanëve dhe pushon luftimin kundra tiranisë tani që fitorja është në dukje, duke marrë anën e të mundurve, duhet t’ini të sigurtë që po vret veten si komb i tërë”.

Në këtë kontekst, Kombet e Bashkuara u bëjnë thirrje shqiptarëve që të bashkohen rreth organizatave të rezistencës së luftës për liri dhe drejtësi përbri aleatëve, të Anglisë, Amerikës dhe Rusisë deri në fitoren përfundimtare.

Mbi rezistencën në Shqipëri në periudhën e pushtimit gjerman, Arkivi Qendror i Forcave të Armatosura disponon qindra e mijëra dokumente gjermane, britanike, amerikane, etj.

Por, unë dua ti referohem të dhënave që dalin nga punimet e konferencës, me temë: 

“Britania dhe rezistenca Europiane në vitet 1939-1945”, e organizuar nga Kolezhi i San-Antonit, në Oxford të Anglisë, më 10-16 dhjetor 1962.

Në këtë konferencë për rastin e Shqipërisë dhe të rezistencës antifashiste në Luftën e Dytë Botërore kanë mbajtur punimet e tyre shkencore personalitete të botës ushtarake e më vonë edhe politike me bindje konservatore, siç është XH. Emerit, që gjatë luftës ishte në Shqipëri pranë A. Kupit, e që pas lufte arriti të bëhej disa herë ministër në kabinetet konservatore.

Ai, nënvizon faktin, se me largimin e Ballit Kombëtar “Qëllimi ynë u bë inkurajimi i këtyre dy grupeve për t’i sulmuar forcat gjermane” dhe bëhet fjalë për formacionet partizane dhe grupin e Abaz Kupit.

Koloneli Kemp në faktin se britanikët ishin të angazhuar në përpjekjet e tyre për të stërvitur forcat partizane të drejtuar nga komunistët e Lëvizjes Nacionalçlirimtare.

Kurse, Koloneli Palmer, thekson se në vitin 1943-1944, gjermanët kaluan nëpër Shqipërinë e mesme. Ajo, veçon Koloneli “ishte një ofensivë e madhe por edhe partizanët kryen disa operacione mjaft të mëdha në shkallë batalionesh në kushte të vështira dhe me shumë privime”.

Duke shfrytëzuar këtë rast shpreh hapur admirimin për trimërinë dhe aftësinë për të kapërcyer çdo vështirësi dhe pengesë nga ana e partizanëve shqiptar.

Koloneli Palmer nënvizon faktin se partizani shqiptar ishte një person jashtëzakonisht i mirë dhe i sjellshëm.

Ai, gjithashtu, thekson faktin se puna e britanikëve kryesisht ishte e përqëndruar në armatosjen dhe stërvitjen e partizanëve, në furnizimet e ndryshme që realizoheshin me hedhjen e tyre me parashutë nga avionët e Forcave Ajrore Mbretërore (RAF),  apo siç nënvizon Koloneli Palmer që në mbështetje të formacioneve të Ushtrisë Nacionalçlirimtare në fillim të vitit 1944, u sigurua një plasdorm në breg te detit ku me anije desante (tanke-zbarkuese) hidhnin në breg një sasi me të vërtetë kolosale materialesh dhe furnizimesh.

Nga kjo mbështeje dhe nga rritja e numrit dhe aksioneve të partizanëve “gjermanët u detyruan të kthenin në Shqipëri një nga divizionet e tyre më të mira, Divizionin e I-rë Alpin, i cili ishte nisur për tu kthyer përsëri në Shqipëri”. Divizioni gjerman kaloi në Korçë dhe ndërmori një operacion shumë të shpejtë dhe të fuqishëm kundër partizanëve.

Koloneli Palmer duke folur mbi bashkëpunimin e britanikëve me formacionet e Ushtrisë Partizane kundra pushtuesve hitlerian nuk lë pa përmendur drejtuesit, me të cilët Ai kishte punuar gjatë luftës në Shqipëri.

Kështu, duke trajtuar personin e Enver Hoxhës e njerëzve që e rrethonin gjatë luftës nënvizon faktin se “Ata, që të gjithë ndodheshin atje sëbashku me të, në male”.

Ai në fjalën e tij kundërshton Kolonelin Kemp në një çështje që ka të bëjë me gjuhën, sepse sipas Kolonelit Palmer theksohet që vetë Enver Hoxha flet një frengjishte të përsosur, ashtu si dhe shumë nga shokët e tij.

Gjithashtu, Ai thekson se si rezultat i bashkëpunimit dhe ndihmës e mbështetjes britanike formacionet ushtarake britaniko-partizane në dy raste luftuan kundra pushtuesve nazistë, Ai vë në dukje operacionin në jug të vendit në rajonin e Sarandës, u zhvillua në bashkëpunim ndërmjet britanikëve e partizanëve.

Gjatë punimeve të konferencës shkencore një kont nga salla e punimeve këmbëngul që Koloneli Palmer të jepte detaje, seç njeri ishte komandanti i formacioneve të Ushtrisë Partizane dhe Koloneli, shkurt i përgjigjet: “Ai ishte njeri shumë inteligjent dhe në përgjithësi një njeri me të cilin është gjë e mirë të shoqërohesh. Mua më pëlqente të qëndroja me të. Ai ishte i gjatë, i bëshëm, një linguist shumë i mirë. Ai ishte i ashpër, i pamëshirshëm. Në konkluzionet e konferencës ish ushtaraku i Misionit Britanik në Shqipëri dhe politikani Xhulino Emeri, thekson se në praktikë ngjarjet në Shqipëri treguan se në fund ishte potenciali ushtarak i forcave partizane që tërhoqi pjesën më të madhe të ndihmave britanike dhe se ato ju dhanë forcave partizane pa marrë parasysh pasojat politike që mund të rridhnin, dhe që në të vërtetë rrodhën më vonë, nga ky veprim.

Si përfundim, mund të themi që:

1. Antifashizmi ishte platforma më e madhe politike dhe ushtarake që bashkoi në një rrugë të gjitha kombet që luftuan kundra fuqive të Boshtit dhe aleatëve të tyre.
2. Karta e Atlantikut e nënshkruar më 14 gusht të vitit 1941, nga SHBA-ja, Britania e Madhe dhe pas një muaji nga Bashkimi Sovjetik, u bë gur themeli për krijimin e Kombeve të Bashkuara.
3. Deklarata e Washingtonit e nënshkruar nga 26 kombe, u bë baza e bashkimit të popujve e të kombeve në luftë kundër fashizmit.
4. Klasa e vjetër politike me Mbretin Zog dhe lakmitë greko-jugosllave e la Shqipërinë jashtë Kombeve të Bashkuara.
5. Kuvendi i Pezës, shtator 1942, u bë gur themeli i bashkimit të shqiptarëve në Frontin Antifashist Nacionalçlirimtar pa dallim feja, krahine e ideje, duke i hapur rrugën mundësisë për përfshirje të Shqipërisë në Kombet e Bashkuara.
6. Si rezultat i këtij bashkimi antifashist udhëheqësit kryesor të Kombeve të Bashkuara SHBA, Britani e Madhe dhe BRSS në Dhjetorin e vitit 1942, shprehen për njohje të pavarësisë dhe të rezistencës së popullit shqiptar.
7. Deri në fund të vitit 1943, në rezistencën antifashiste bënin pjesë tre forca politike. Partia Komuniste Shqiptare me një organizim politiko-ushtarak mbarë kombëtar. Organizata e Ballit Kombëtar me shtrirje kryesisht në jug të Shqipërisë dhe pas daljes nga Fronti Organizata e Legalitetit me shtrirje kryesisht në rajonin Krujë-Mat.
8. Pas pushtimit gjerman 9 shtator, 1943, Balli Kombëtar e la rezistencës. Në shumicën e rasteve formacionet e saj ushtarake të paguara e të armatosura nga gjermanët bashkëpunuan me ta për likujdimin e rezistencës antifashiste që bënin partizanët në Shqipëri, si dhe bashkëpunuan politikisht, pasi nga udhëheqësit e tyre tre vetë u futën në qeverinë pro gjermane.
9. Organizata e Legalitetit qëndroi e tërhequr, por bashkëpunoi hapur me qeverinë pro gjermane dhe njëri nga udhëheqësit e Legalitetit u bë kryeministër i gjemanëve në Shqipëri.
10. Ushtria pushtuese gjermane arriti që me demagogji, para dhe armatim të vendosi përballë rezistencës antifashiste në Shqipëri në jug të formacioneve ushtarake të Ballit Kombëtar, e në veri ish drejtues të qeverive pro gjermane për krijimin e besëlidhjes të krahinave të Veriut gjëja antikomuniste dhe në bashkëpunim të hapur e të fshehtë për shkatërrimin e rezistencës Antifashiste Shqiptare, që sot nga studiues të ndryshëm na shitet si luftë civile.
11. Kontributi, lufta dhe sakrificat e shqiptarëve që krijuan Frontin Nacionalçlirimtar në Pezë, që krijuan Shtabin e Përgjithshëm të Ushtrisë Partizane-Vullnetare Nacionalçlirimtare në Labinot, që në bashkëpunim me britanikët krijuan formacionet e mëdha të Ushtrisë Partizane e antifashiste i dhanë Shqipërisë vendin e nderit në rradhët e kombeve të Bashkuara.