Ahmet Mehmeti/

Muaji mars në shekullin XX ka regjistruar tragjedi për kombin shqiptar, veçanërisht për Çamërinë. Gjithçka nisi me masakrën në Prroin e Selanit në Paramithi ku u vranë 72 burra më 1913 dhe më pas me masakrën e Filatit më 1945, që u bë epilogu i masakrave genocidiste që nisën më 27 qershor 1944. Të flasësh me fakte për çka ka ndodhur në territorin shqiptar jashtë kufijve aktualë, është detyrim moral dhe historik që do u shërbejë brezave për të vërtetat mbarëkombëtare. Në Prroin e Selanit ku u martirizuan pabesisht 72 krerë të zgjedhur nga paria e Çamërisë në mars të vitit 1913 kur vendi ra nën robërinë greke pas vendimit fatal të Konferencës së Ambasadorëve në Londër, një ngjarje kobzezë ndërkombëtare e ndërmarrë nga Fuqitë e Mëdha kundër kombit shqiptar ku më shumë se gjysma e trojeve etnike dhe e popullsisë shqiptare u la jashtë kufijve të kësaj krijese shtetërore gjysmake, që u bë pre e humorit dhe presioneve të të mëdhenjve.

Pas rënies së Janinës me 21 shkurt 1913 popullata e Çamërisë përbëhej me afro 40.000 shqiptarë myslimanë çamë dhe 30.000 ortodoksë çamë, me një përqindje të papërfillshme ortodoksë grekë. Më 23 shkurt 1913 Çamëria u pushtua nga trupat greke. Në këtë kohë bandat greke bënin kërdinë në territorin e Çamërisë, duke vrarë e djegur njerëz të pafajshëm, duke grabitur shtëpi dhe produkte ushqimore. Më e madhja masakër në territorin e Çamërisë nga bandat greke është ajo e Përroit të Selanit, në verilindje të Paramithisë, më 27 mars 1913. Për këtë masakër shkruan dhe historiani grek, G. Fessopullos, bashkëkohës i asaj periudhe: “Pas pushtimit të Janinës dhe gjithë Çamërisë, andartët grekë lanë kujtime të hidhura në popullsinë shqiptare të Çamërisë. Banda me ushtarë kretas, të drejtuar nga Manalos Montakis e Granicas, nuk kursyen asgjë të gjallë tek myslimanët”. Po kështu edhe K. Buehberg, në veprën “Vitet e mia në Shqipëri”, në fq.141 shkruan: “Pas pushtimit të Janinës, në rrethinat e saj kishte kufoma shqiptarësh të shpërfytyruar në mënyrën më të egër”. Masakra e Selanit vërtetohet dhe nga një letër që i vjen komandës italiane në Paramithi në vitin 1917, letër e cila gjendet në Komunën e Paramithisë,ku thuhet: “Në 19 mars 1913 Furarhio e Paramithisë, mblodhi kryetarët Petro Ringa, Vasil Ringa, Dhimosten Ringa, Apostol Zogani, Mitro Caci dhe Jorgji Pabro prej Gliqise etj. Këta, nën kryesinë e Dhespotit të Paramithisë, bënë një komision dhe sipas listës që hartuan vendosën të arrestojnë të gjithë ata që luftuan në mbrojtje të Çamërisë nga pushtimi i dytë, tani jo më nga forcat osmane por nga ushtarët grekë. Pikërisht në këtë kohë popullsia myslimane e fshatrave të Frarit pësoi reprezaljet më të mëdha nga bandat greke.

Më 19 mars 1913 në qytetin e Paramithisë, mitropoliti Athanagora Neofiti, kapiten Dhimitriadhi, Dhemosten Ringa etj., kurdisën planin djallëzor për masakrën e krerëve patriotë çamë. Këtë detyrë u caktua për ta bërë krimineli nga Gjiriti Marko Deljanaqi dhe Joti Spiro Popovo, Stefan Thoedhoraqi, Kozma Kaloi etj. U tha se ky urdhër “vjen nga lart”, ku u përmend emri i kolonel Ebitis. Marko Deljanaqi mblodhi andartët e fshatrave përreth, si kriminelë antishqiptarë të fshatrave Curril, Leftrohor etj. Rreth 200 kriminelë antiçamë, ca të veshur me uniformë ushtarake dhe ca civilë të armatosur, u grumbulluan në garnizonin e Paramithisë. Iu tha kriminelëve të kryenin shpejt e pa zhurmë masakrën, me një dinakëri greke, pa shkrehur asnjë plumb.Pas disa ditësh stërvitje, ditën e diel më 27 mars 1913, në orën 3 të mëngjesit, dolën nga Garnizoni dhe u drejtuan nga verilindja e Paramithisë, drejt fshatit Njihuar. E gjithë kjo ushtri, nga një mbledhje operative, u vendos të ndahej në grupe. Filloi operacioni i arrestimeve të befta dhe tinëzare. Në Njihuar u arrestuan 10 veta, në fshatin Shemrizë 4 veta, në Nikolicë 6 veta, në Grikë 2 veta, në Vrisi 4 veta, në Skupicë 6 veta, në Mininë 13 veta, në Vratilë 4 veta, në Koriqan 3 veta, në Dramës 9 veta, në Bedelen 5 veta, në Rrëzanj 5 veta, në Petrovicë 1 person, në Paramithi 3 veta. Vetëm nga prefektura e Paramithisë u arrestuan 38 veta. Kur trokisnin në dyert e shtëpive pjesëtarëve të familjes u thuhej se: “këta i kërkon qeveria për të caktuar kryetarët e fshatrave”. Sa dilnin matanë fshatit, i lidhnin me tela 2 e nga 2.

Pasi ecën disa kilometra arritën në fshatin Skupicë dhe pikërisht në shtëpinë e Kushejve, një shtëpi e madhe me një oborr me mure të larta. Familjarët i nxorën nga shtëpia dhe i strehuan tek komshinjtë. Në oborr i riu 21 vjeçar nga Vratila, Vejsel Rexhepi, pasi u zgjidh nga një shok aty pranë, kërcen nga muri dhe me vrap kalon matanë fushës. Pasi dolën nga shtëpia e Kushejve dhe ecën 4-5 kilometra, grupit i del përpara një njësi luftarake prej 5 vetash me një letër për Marko Deljanaqin. Kjo letër vinte nga një mbledhje urgjente e nënprefektit të Paramithisë, Panajot Zorba dhe me firmën e Dhespotit. Në letër thuhej se të arrestuarit nuk duhet të hynin në Paramithi se do të kishte probleme. Atëherë u vendos që të drejtoheshin në një grykë të fshatit dhe të ekzekutoheshin. Ata u futën në Përroin e Selanit, në një vend shumë të ngushtë, se mezi ecnin 2 veta. Me t’u futur në ngushticë, të lidhurit ecnin në mes të Përroit, të rrethuar nga të dy anët nga andartët. Dikush thirri: “Apanu” (përsipër). Të 200 andartët u hodhën sipër të lidhurve, duke i goditur me bajoneta e sëpata të vogla të 72 krerët çamë. Menjëherë, gjysma e të goditurve ra përtokë. U dëgjuan ulërima të llahtarshme, ca u shpuan me bajoneta, ca u goditën fort në kokë. Kush binte përmbys në përrua i vërvitej ndonjë gur zalli në kokë me tërë forcën që të mos ngrihej më. Uji I përroit u mbulua me gjak. Një masakër të tillë kanibaleske s’kish njohur më parë historia. Andartët s’i lanë as të jepnin shpirt; nisën t’i kontrollonin, duke u marrë teshat e trupit dhe u thyenin me gurë dhëmbët e florinjtë. Pas grabitjes u mbuluan me gurë zalli…

Thonë se edhe pas një jave dëgjoheshin akoma ulërima. Ai vend u ruajt me roje specialë dhe asnjeri nuk u lejua të merrte njeriun e vet. Masakra e Selanit ishte vrasja më makabre që ndërmori qeveria greke kundër popullsisë së pafajshme të Çamërisë. Pas masakrës së Dionis Filozofit, më 1611 në fshatrat çame të Granicës dhe Aorovucit, një tjetër masakër po përgatitej dhe që u bë pas 30 vjetësh (1944-1945), në fillim në Paramithi dhe pastaj në gjithë Çamërinë. Dhe për ironi të fatit, prapë në Paramithi dhe fshatrat e gjithë Çamërisë. Historiani grek Jorgo Margariti, në librin “Bashkëpatriotë të padëshiruar” shkruan: “Të rrëqethin faktet tronditëse, jo vetëm të muajve të parë të vitit 1913, vitet 1923-1926, vitet 1930-1940, por edhe ato të 27 qershorit 19944.”

Historia e Çamërisë (1913–1944) nën pushtimin grek ishte një mënxyrë që u karakterizua nga nxitja e drejtpërdrejtë dhe publike e shtetit dhe kishës ortodokse greke në marrëveshje për të kryer genocid, bashkëfajësi për genocid dhe genocid etniko-fetar i mirëfilltë i kryer nga qeveritarë, funksionarë apo nga persona të veçantë ashtu siç përkufizohet në Konventën për parandalimin dhe ndjekjen e krimit të genocidit të miratuar nga Ansambleja e Përgjithshme e OKB-s me rezolutën e saj të 9 dhjetorit 1948 dhe që hyri në fuqi më 12 janar 1951. Greqia në rastin e Çamërisë nuk ka zbatuar asnjë detyrim ndaj Konventave kundër genocidit.

Është pikërisht kjo shkelje flagrante e ligjeve dhe konventave ndërkombëtare që Greqia raciste bën presion ndaj shtetit shqiptar, me vend e pa vend, me të gjitha format dhe mënyrat, t’i shmanget detyrimeve strikte ndërkombëtare për krimin e genocidit, aq sa kërkon ta heqë edhe emrin e Çamërisë nga librat shkollorë të historisë, gjeografisë, letërsisë etj. Shteti grek, megjithëse është prej kohësh pjesë e Bashkimit Europian, është shumë prapa në krahasim me disa shtete fqinje ballkanike si Shqipëria etj, nuk ka firmosur dhe as ka ratifikuar protokolle si ai Nr. 4 i Konventës Europiane për Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut dhe Liritë Themelore. Më e keqja që ka bërë shteti grek është zhdukja me genocid, zjarr e hekur, e minoriteteve kombëtare, duke grabitur pasuritë e tyre të tundshme e të patundshme, në fund të Luftës së Dytë Botërore siç ishin hebrenjtë, shqiptarët çamë, maqedonasit sllavë (egejcit) etj. Për këtë deri sot ai nuk ka dhënë llogari, nuk ka kërkuar falje dhe nuk është ndëshkuar rëndë siç e meriton në bazë të Konventave kundër Genocidit. Kjo ka sjellë që edhe në Kushtetutën e sotme greke mungojnë minoritetet kombëtare, pasi Greqia nuk njeh minoritete të tilla në territoret që i dha Europa Plakë (The Ethnopolitical Encyclopedia of Europe, f.422, London ,2004). Këto janë plagë të rënda që Greqia nuk duron sot as t’ia kujtojnë. Siç dëshmojnë vetë dokumentet e shtetit dhe të Drejtësisë greke çamët jo vetëm nuk janë fajtorë, por po vazhdon genocidi edhe sot nëpërmjet mohimit të kthimit në shtëpitë, pronat, varrezat dhe trojet e tyre mijëvjeçare. Ka një përgjigje: Shteti shqiptar nuk po bën detyrën e vet, nuk e ka në axhendën e punës së tij zgjidhjen e Çështjes Çame si problem i Mbrojtjes së të Drejtave të Njeriut dhe si Minoritet Kombëtar Shqiptar në trojet e veta në Çamëri (Thesproti).

Dr. Nikollë Loka/

Murat Toptani lindi me 13 korrik të vitit 1863. Ishte djali i Sait Seremedin Toptanit, personit që hodhi shkëndijën e parë të atdhedashurisë në Tiranë, nënshkrues i Memorandumit kundër copëtimit të trojeve shqiptare në Kongresin e Berlinit të datës 22 qershor 1878. Murati ka qenë atdhetar, poet, publicist, piktor, skulptor, si dhe mësues që punoi fort për futjen e gjuhës shqipe nëpër shkollat turke. Mbahet mend edhe si poliglot, ngaqë zotëronte disa gjuhë të huaja: turqisht, frëngjisht, arabisht, persisht, gjermanisht dhe italisht.

Murati lindi në Aka, (Kaukaz) në kohën e internimit të babait të tij atje. Mësimet i filloi në shkollën “Madam Fyres”, ndërsa studimet e larta i vazhdoi në “Gallatasaraj” të Stambollit. Gjatë vijimit të mësimeve në “Madam Fyres” pati rastin të njihej me Asijen, vajzën e Sherif Frashërit, të cilën pas vdekjes së të atit e birësoi xhaxhai, poeti kombëtar, Naim Frashërit. Kjo njohje motivoi lindjen e një dashurie të sinqertë mes Muratit dhe Asijes, të cilët me pëlqimin e vëllezërve Frashëri u martuan. Lidhjet mes familjes Toptani dhe Frashëri u forcuan edhe më shumë kur Vesimeja, motra e Murat Toptanit, u martua me më të voglin e vëllezërve Frashëri, Mehmet Frashërin.

Edukata që i kishte dhënë familja Muratit, si dhe kontaktet e babait të tij me vëllezërit Frashëri në Stamboll, veçanërisht bisedat që ai pati me vëllezërit Frashëri luajtën një rol të madh në qëndrimet dhe formësimin e edukimit të tij. Pas përfundimit të arsimit të lartë, Murati me të shoqen Asije u kthyen në Tiranë, diku rreth vitit 1895. Ai udhëtoi shumë nëpër Shqipëri dhe punoi për përhapjen e gjuhës shqipe dhe rritjen e ndërgjegjësimit kombëtar. Duhet theksuar se në atë kohë, situata politike në Tiranë ishte mjaft e trazuar. Sipas raporteve nga konsullata austro-hungareze në Durrës, dy djemtë e Saidit, Murat dhe Refik Toptani qëndronin në krye të grupit të atdhetarëve tiranas. Me ta ishin edhe tre kushërinjtë e tyre, vëllezërit Abdi, Masar dhe Hamit Toptani, djemtë e Adem Toptanit. Me nismën e tyre u themelua klubi shqiptar “Bashkimi” në shtëpinë e tyre në Tiranë dhe ata njiheshin si kundërshtarë të partisë “Iftihad” të myftiut Musa Qazimi.

Murat Toptani bëri një propagandë të madhe për përhapjen e ideve kombëtare dhe qëndresës antiosmane gjatë vitit 1896 në Shqipërinë e Mesme dhe në të gjithë vilajetin e Manastirit, veçanërisht në Tiranë, Krujë, Elbasan, Ohër, Strugë etj. Ai është autor i promemories që popullsia e krahinës së Shpatit i dërgoi Portës së Lartë dhe ambasadorëve të Austro-Hungarisë dhe Rusisë në Stamboll, në dhjetor të vitit 1896, duke kërkuar njohjen e kombësisë shqiptare.

Në vitin 1897, Vjena vendosi të hapte një shkollë shqiptare djemsh në Tiranë, me angazhimin e Murat, Refik dhe Abdi Toptanit. Shkolla shqipe u hap fillimisht në shtëpinë e Osman Elezit, me mësues shkodranin Filip Ashiku. Por Murati u arrestua në tetor të vitit 1897 me akuza se mbështeste idenë e autonomisë së Shqipërisë, si dhe përpjekjet për bashkimin e Shqipërisë së Mesme dhe të Jugut me Besëlidhjen e Pejës, pasi ai kishte punuar për krijimin e degëve të kësaj Lidhje. Murati u mbajt i burgosur për disa kohë në Manastir, pastaj u internua, fillimisht në Gallipoli e më vonë në Tripoli të Afrikës së Veriut, ku u mbyll në burgun famëkeq Tarabuluz Garba. Nga mesi i vitit 1898, Murati arriti të arratisej nga burgu i Tripolit, duke kaluar kufijtë e Perandorisë Osmane. Fillimisht shkoi në Napoli dhe më pas u vendos në Brindizi të Italisë. Arratisja e tij pati jehonë edhe në qarqet diplomatike europiane, veçanërisht në ato austro-hungareze dhe italiane.

Në Itali, Murad bej Toptani lëvizi nga një qytet në tjetrin, në kolonitë shqiptare të atjeshme, ku vazhdonte propagandën për çështjen kombëtare. Në Brindizi, Murati filloi të bashkëpunonte me gazetën “Albania” të Anselmo Lorekios. Aty Murati botoi artikullin përkushtues “Shqipëria e shqiptarëve”, ku shkruante: “Kurrë nuk u ndal shpresa dhe dëshira e lirisë për shqiptarët”, si dhe poezitë “Vëllazëria”, “Shpata e Skënderbeut” etj.
Kur ishte në Itali, Murati mbajti lidhje me atdhetarë të tjerë shqiptarë që vepronin në qendrat e tjera të emigracionit shqiptar. Në një letër të datës 20 korrik 1898 drejtuar doktor Ibrahim Temos, shkruan nga Brindizi: “Për sa kohë të kem një pikë gjaku, do ta derdh për mëmëdheun tim të dashur, kudo që të jem, sido që të jetë”.

Në tetor 1898, Murati u gjend në Bruksel dhe prej andej, së bashku me Faik Konicën, shkoi në Bukuresht. Murat Toptani është ndër të paktët shqiptarë të shquar, për të cilin ka shkruar, më shumë se njëherë, vetëm fjalë të mira dhe Faik Konica. Sipas tij, “Murad Beu ishte patriot i zjarrtë, mjaft inteligjent… urren sllavët dhe ka simpati për Austrinë”. “Albania” e Konicës shkroi disa herë për Murat Toptanin dhe ai botoi aty disa vjersha. Murati bashkëpunoi edhe me gazetën periodike “Shqipëria” (1897-1899), numri i parë i të cilës u botua më 10 maj 1897 në Bukuresht. Kjo e përkohshme qarkulloi fillimisht një herë në javë dhe pastaj u bë e përdyjavshme. Në këtë organ bashkëpunuan edhe shumë atdhetarë të tjerë shqiptarë si: Thoma Avrami, Loni Logori etj.

Platforma e saj kishte si pikësynim që t’i shërbente ndërgjegjësimit të shqiptarëve në përpjekjet kundër pushtuesit osman, për autonomi dhe pavarësi, për informimin lidhur me situatën luftarake që po krijohej në atë kohë në vendin tonë, si dhe t’i bënte të qartë opinionit të huaj lashtësinë e traditat patriotike të popullit shqiptar. Periodiku “Shqipëria”, përveç artikujve në gjuhën shqipe që zinin vendin kryesor, botoi edhe shkrime në gjuhë të huaj, si në greqisht, rumanisht dhe frëngjisht, me qëllim që edhe të huajt të njiheshin me aspiratat liridashëse të popullit shqiptar.
Nga fundi i vitit 1899, Murad bej Toptani u kthye në Shqipëri. Meqenëse u angazhua në veprimtari atdhetare, ndiqej nga autoritetet osmane dhe në vitin 1900 punonjësit e rendit kontrolluan shtëpinë e tij në Tiranë dhe gjetën atje libra mësimi në shqip, vjersha dhe Hstorinë e Skënderbeut, të gjitha të shtypura më 1881 me lejen e autoriteteve të kohës. Me atë rast, Murat Beu, me gjithë familje, u internua në Konia të Anadollit dhe u kthye në atdhe vetëm në vitin 1908. U angazhua në Lëvizjen Kombëtare për pavarësinë e Shqipërisë dhe mori pjesë në Kuvendin e Vlorës si përfaqësues i Tiranës.

Me atë rast ai mbajti një fjalim të ndezur dhe plot retorikë, të cilin e kishin vlerësuar Mit’hat Frashëri dhe baronesha Marie Amelie Frein von Godin, të dy dëshmitarë në ngjarje. Murat Toptani është njëri nga nënshkruesit e aktit të Pavarësisë.
Në korrik 1913, Esat Pashë Toptani u bë pjesë e Qeverisë së Vlorës. Ai përfaqësonte fuqinë turke dhe i uritur, siç ishte për pushtet, bëri kompromise të pabesueshme. Viti 1914 ka mbetur një vit i pafat për shqiptarët. Shtëpia e Muratit u dogj nga forcat rebele të Haxhi Qamilit. Humbi i gjithë koleksioni i thesareve artistike të familjes, përfshirë shumë libra, dokumente dhe letra të Naimit, Samiut dhe Konicës.

Gjatë Luftës së Parë Botërore, Murati hyri vullnetar në ushtrinë austro-hungareze, por dhe Perandoria që e kishte përkrahur gjatë përndjekjeve që i bënte Porta e Lartë dhe vetë ai patën fund të hidhur katër vjet më vonë. Në një raport të shërbimit të fshehtë anglez të vitit 1916, lexojmë: “Murad beu: Nga familja e Toptanasve, kushëri me Esatin, por në konflikt të vazhdueshëm me të, shtrëngohet të jetojë jashtë shtetit. (…) Ka ndikim të madh në popullsinë e Shqipërisë së Mesme”. Siç duket, Murat Toptani u largua përkohësisht nga vendi dhe bashkëpunoi me organet e shtypit të shqiptarëve jashtë atdheut. Në Bibliotekën Kombëtare në Tiranë ndodhet një vëllim me poezi prej tij, botuar në vitin 1924. Parathënien e ka shkruar Mithat Frashëri. Ky vëllim poetik u publikua nga shtypi i kohës, si pasqyrë e ngjarjeve në të cilat ai mori pjesë dhe ishte protagonist. Murati njihet edhe si skulptor; një bust të Skënderbeut e ka punuar në Napoli më 1898, një tjetër në Tiranë në vitin 1917. Më vonë, bustin e Tiranës e riprodhoi në bronz mjeshtri i skulpturës monumentale Odhise Paskali. Busti i gruas së tij, Asijes, është një nga punimet e tij më cilësore dhe ndër të paktat vepra të tij që nuk ishte politike. Karikatura e Murad Toptanit, e titulluar “Premtimet e Anglisë”, është një krijimet e tij më të mprehta. Dy kalorës, me vështrimin përpara, shkojnë drejt fatalitetit shaluar mbi kuaj, kapistallët e të cilëve i tërheq një skelet njeriu nga thellësia e greminës.

Në Arkivin Qendror të Shtetit, në Tiranë, gjendet një fletë broshure, fleta 14, e cila lartëson veprën patriotike të Murad Bej Toptanit. Dokumenti është në gjuhën osmane, ku në shqip nuk gjendet përkthimi, por një shpjegim për përmbajtjen: Fleta lartëson veprat patriotike të Murat beut, tue i thanë se ti edhe me të vra me tradhti e me tortura, nuk do të vdesësh, sepse me idealin e lirisë në zemër e me ndjenjat e sacrifices do të mbetesh i pavdekshëm e të tjera”. Përcaktimi i këtij teksti anonim duket se është i saktë, veprimtaria patriotike, më shumë se gjithçka tjetër, ka mundësi të rezultojë më jetëgjatë në histori. Përpjekjet për çështjen e kombit shqiptar i kushtuan Murat Toptanit vuajtje e dhimbje, iu desh të kalonte prova të shumta e të bënte sakrifica me çmim të lartë, por, në fund, firma në dokumentin e pavarësisë, më 28 nëntor 1912 i hapi portat e përjetësisë.

Mit’hat Frashëri shkruan se patriotizmin Murati e ka trashëguar nga i ati, por si rreze dielli e ka marrë nga Naimi. Murat Toptani ka pësuar një atak në zemër me 11 shkurt të vitit 1918. Portreti i Murat Toptanit i piktorit Vilson Haliti është një sintezë e veprës artistike të këtij patrioti të përkushtuar që u bë nderi i familjes së shquar Toptani. Sot një shëtitore e vendosur në qendër të Tiranës dhe një shkollë -vjeçare në qytetin e Tiranës mban emrin e tij. Presidenti Bamir Topi e ka dekoruar Murat Toptanin me titullin “Nderi i Kombit”, si njërin ndër firmëtarët e Pavarësisë së Shqipërisë.

Hulumtim nga Rafael Floqi

Durrësi është qyteti më i lashtë i Ilirisë i njohur në Ballkan, ndërsa hinterlandi që nga epoka e bronxit është i njohur si një territor i Taulantëve. Pozita gjeografike e tij zona e tij portuale krijuan edhe ambicjet e para të kolonëve grekë, të cilët arritën të krijojnë kolonitë e tyre në Epidamnos dhe në Apolloni. 

Nga greqishtja e lashtë Ταυλάντιοι (Taulántioi), ndoshta një gabim drejtshkrimor i fjalës ilire *dauland- që do të thotë “gëlltitje”, nga proto-indo-evropiane *delh₁- (“prerje”), e ngjashme me shqipen dallëndyshe (“gëlltitje”), pasi një etnonim tjetër i përdorur ishte Χελιδllou). Emri Taulantëve duket se lidhet me fjalën dallëndyshe, nga protoshqipja *daulna që do të thotë “gëlltitje”. 

Taulantët janë një ndër fiset më të vjetra ilire të dokumentuara nga historianët antikë si Hekateu i Miletit dhe Appiani. Zona e tyre qendrore përfshinte territorin midis lumenjve Drin dhe Vjosë, me Durrësin si një nga pikat kryesore të influencës.

Taulantët një nga fiset më të lashta ilire

Taulantët janë një nga grupet më të lashta të fiseve ilire. Vendbanimi taulantian në vendin e Epidamnos-Dyrrhachion vlerësohet të ketë ndodhur jo më vonë se shekulli i 10-të para Krishtit. Pas pushtimit të vendit, fiset ilire me shumë gjasa u larguan nga bregu lindor i Adriatikut për në Itali duke u nisur nga rajoni i Epidamnos-Dyrrahachion për kalimin më të mirë në Bari, në Pulia, dhe formuan aty ngulimet mesape dhe japige. Kur u vendosën në zonën e Epidamnos-Dyrrhachion, duket se Taulantët zëvendësuan banorët e mëparshëm, brigët. Brigët, frigjianët flisnin frigishten, një gjuhë indo-evropiane. Disa historianë bashkëkohorë, ndër të cilët Straboni që është më i njohuri, i konsideruan frigët si një fis thrakas, parahelen pjesë e një grupi më të gjerë “trako-frigjian”. 

Rreth shekullit të 9-të para Krishtit, ilirët liburnë zgjeruan dominimin e tyre drejt jugut, dhe morën në zotërim vendin e Epidamnos-Dyrrhachion, duke i dëbuar Taulantët. Në atë periudhë Taulantët u zgjeruan drejt jugut dhe kontrolluan fushën e Mallakastrës duke arritur deri në grykën e Aousit( Vjosës).[30] Kur përshkruan pushtimin ilir të Maqedonisë të sunduar nga Argaeus I, diku midis viteve 678–640 p.e.s., historiani Polyaenus (shek II pas Krishtit) regjistron mbretin e supozuar më të vjetër të njohur në Iliri, Galaurusin ose Galabrusin, një sundimtar i Taulant që sundoi në shekullin e 3.7 para Krishtit. 

Taulantët kërkuan ndihmën e Korintit dhe Korkyrës kundër liburnëve

Mes korintasve dhe fiseve të caktuara ilire u krijuan marrëdhënie miqësore e tregtare. Në shekullin e VII para Krishtit, Taulantët i kërkuan ndihmën e Korintit dhe Korkyrës (Korfuzi sot) në një luftë kundër Liburnëve. Pas disfatës dhe dëbimit të liburnëve nga rajoni, korkyrasit u mirëpritën në vitin 627 para Krishtit në bregdetin ilir në qytetin Epidamnos, duke u përzier me popullsinë vendase dhe duke krijuar sistemin më të madh tregtar në port. Qyteti quhej Epidamnos-Dyrrhachion, që mendohet se kanë qenë emrat e dy sundimtarëve ilirë të rajonit. Emri i dyfishtë u përcaktua nga prania e një vendbanimi paraekzistues ilir, me sa duket i vendosur mbi kodra (Epidamnos), ndërsa fusha, e zënë më parë nga një lagune që komunikonte me detin, ofronte kushte të favorshme që krijonin një liman natyror (Dyrrachion). Prandaj qyteti u themelua në një territor që korrespondonte me një kep të ngushtë të rrethuar nga deti që i jepte qytetit pamjen e një ishulli. Një qendër tregtare në lulëzim u shfaq dhe qyteti u rrit me shpejtësi.  Ai lulëzoi për rreth dy shekuj, kryesisht si rezultat i tregtisë me ilirët fqinjë të rrethinës, që ndërmjetësohej nga një magjistrat, i quajtur poletes (‘shitës’). Poletët zgjidheshin çdo vit nga radhët e qytetarëve që u vlerësuan të denjë nga Epidamnianët.

Kolonitë korinto-korkyrease në Iliri përbëjnë një rast të privilegjuar krahasimi për koine shumë të dukshme ekonomiko-kulturore (në gjuhë, në shkrim, në emërtim, në dëshmitë numizmatike) që i lidh ato jo vetëm me Korkyrën dhe Korinthin, por edhe me grupin jugor të Korinthit, dhe të gjashtë kolonive. Arkeologu dhe iliriologu Pierre Cabanes pati paraqitur disa përsiatje mbi elementet e konvergjencës ose mosvazhdimësisë që gjenden në mitologjinë e origjinës së Epidamnit dhe Apolonisë, reflektime të cilat lindin pikërisht nga disa prej veprave të tij të rëndësishme mbi karakteristikat e ndryshme historiko-institucionale të dy kolonive korinto-korkyrease, por edhe të ndikimit të elementit ilir në to.  

Bota iliro-adriatike ka formën e disa bërthamave mitike dhe legjendare, të cilat janë të vështira për t’u datuar dhe për t’u kontekstualizuar, mendoj se është më produktive t’i konsiderojmë sipas traditave origjinale nga këndvështrimi i ndarjes trepalëshe hyjnore/heroike/njerëzore, të cilat shfaqen që nga Homeri dhe Hesiodi te Pausanias sipas asaj që ishte mendësia e mendimit dhe shprehjes së vlerave tradicionale greke për orakujt. 

Për të vlerësuar më mirë ndikimin e ndryshëm historik të vetë traditave, më mirë nëse në formën e strategjive reale të vetëpërfaqësimit: emetimet monetare, si dhe anatemat publike u përgjigjen shumë mirë këtyre kërkesave, së bashku me disa elementë të tjerë tradicionalë që i nënshtrohen në pjesën më e madhe të trashëgimisë së saj mitike që nga periudha më vonë arkaike është ende e artikuluar brenda miteve sizife të zakonshme për vendin e prejardhjes amë Korinthit.  Ka raporte për përbërjen origjinale të ekspeditave koloniale, të cilat përfaqësojnë për Epidamnusin një kontigjent në shek. V për të dyja, dhe për vetë kushtet e deduksioneve koloniale, sigurisht që nuk është e rastësishme: që përveç reflektimit të tensioneve shumë të forta që karakterizonin marrëdhëniet midis dy vendeve amë, por edhe ato të krijuara brenda tyre për shkak të bashkëjetesës së elementeve korintike dhe korkyrase, kjo çështje kritike nuk mund të zgjidhet duke shqyrtuar më shumë se një çështje gjyqësore, në një rast tjetër. Dëshmitë e Tukididit në veçanti, «janë larg nga gjurmimi i “historisë” së kolonive të Korintit apo Korkyrës, më tepër fotografojnë statusin që kishin rreth mesit të shek V-të. 

Me këtë analizë paraprake ne në fakt e kemi vendosur tashmë veten në nivelin themelor “të ulët”, pra njerëzor dhe historik, të ndarjes trepalëshe të hetimit të propozuar në fillim, një nivel që është i përshtatshëm për t’i mbajtur, siç duhet të dallueshme nga dy më të lartat. 

Pasi thuhet se asokohe ata do të kishin marrë një kontribut të mëtejshëm të popullsisë greke që vinte nga Pisan Dispontio, i shkatërruar nga Elenët rreth 575 pes 19 në Epidamnusit në vitin 435 u shkaktua një proces që ndoshta i bëri ata të gjendeshin pjesërisht si palë kundërshtuese. 

Kështu duhet të ketë qenë në kohën e rithemelimit korintik të Epidamnit, kur Apolonia, duke u mbështetur në metropolin istmian, së bashku me kolonitë e tjera korintike dhe shumë barbarë epirotë, i dha shtysë largimit për në Epidamnus duke I lënë kolonët të hynin në territorin e tij nëpërmjet tokës, duke kundërshtuar në këtë mënyrë marrjen e refugjatëve.

Projekti i këtij rikolonizimi nis nga miratimi i orakullit delfik, i cili mbështet kërkesën e Epidamnit për t’u dorëzuar Korintasve dhe i cili i urdhëron ata t’i marrin në konsideratë. Kuadri historik i themeleve të Epidamnit dhe Apolonisë është mjaft i qartë dhe mbi të gjitha koherent me rrjetin e dendur të marrëdhënieve tradicionale tipike të ‘sistemit kolonial’ korintik, të cilat kulmojnë me singjeninë dhe me lidhjet e sakta kultike ndaj atdheut amë, fatkeqësisht jo aq mirë të specifikuara, disa korintas, të cilët shoqëronin ecista tek ilirët taulantë; duke ardhur e 200 korintase në territorin origjinal ilir. 

Të dy polet në këtë nivel, dhe që përpara konfliktit të hapur që i parapriu Luftës së Peloponezit, i cili përfundoi duke përmbysur edhe këto pika themelore referimi, nuk duket se mund të dallohen ndërprerje të vërteta midis dy poleve. Por me stazë hegjemone. Programi i rithemelimit dëshmon se është konceptuar me një spektër të gjerë politik, pasi, nëse nuk do të ishte penguar nga reagimi i ashpër korkyras, me shumë mundësi do të kishte çuar në një ndryshim rrënjësor të përbërjes së trupit qytetar të polisit. Korinthi në fakt kishte përfshirë në iniciativë, përveç kolonistëve të tij, një grup të madh aleatësh prej Peloponezit dhe Jonit Perëndimor.  

Herkuli/Herakliu dhe legjenda e krijimit te qytetit

Niveli themelues hyjnor dhe heroik mund të paraqesë momente analoge konvergjence, duke mbajtur parasysh se korniza e hyjnive të njohura nga të dy polet si origjinale kufizohet në Poseidonin dhe Herakliun për Epidamnin, në Apollonin për Apoloninë. dhe «pa mohuar Dyrrachios, por ata mburren veçanërisht me Herakliun sepse ai është një zot I tyre. 

I vetmi rrëfim i detajuar i origjinës së Epidamnus/Dyrrhachium, duke përfshirë të gjithë protagonistët e zhvillimit diakronik të qytetit, është ai i propozuar nga Apiani: “Nga njëra anë, ai shpjegon emrin e dyfishtë të polisit (Epidamnos/ Dyrrachion), nga ana tjetër, ai shtrihet ndjeshëm, krahasuar me burimet e mëparshme të mbërritjes së popullatës, dhe kolonëve  grekë, të cilët megjithatë identifikohen qartë si korkyras. Epidamnos, qe “mbreti ilir”  themeluesi i polisit, që i dha për martesë vajzën e tij, Poseidonit dhe nga bashkimi i tyre lindi, Dyrrachos, krijuesi i portit me të njëjtin emër. 

Ndërsa Dyrrahu ishte në luftë me vëllezërit e tij, ai u shpëtua nga Herakliu gr, Herkuli lat., ndërsa po kthehej nga Erytheia në këmbim të një pjese të territorit; Gjatë betejës ai vrau aksidentalisht Jonin, të birin e Dyrrahut, dhe trupin e tij e hodhi në det, në mënyrë që të bëhej eponimi i Detit Jon..”

Si rrjedhojë pati një trashëgimi të përbashkët dhe të veçantë e një grupi të madh zonash helenistike jonio-ilire. Dyrrahasit e konsiderojnë Herkulin si ekistin e tyre.  Historia interesante hapet me figurën e Poseidonit, i cili vendoset në origjinën e dinastisë mbretërore vendase, i lidhur ngushtë me portin dhe emrin e detit Jon: Një homazh i qartë për vokacionin historik të qytetit detar. Epidamnianët ndajnë origjinën e përbashkët Poseidoniane me Feakët Korkyranët, gjithashtu pasardhës të perëndisë së detit, paraardhës sipas Homerit të Nausithous, babait të Alcinousit; për Hellanikusin e Feakas, i lindur nga Poseidoni dhe Korkyra, e bija e Asopit. Prandaj, origjina e parë duket se është formuar, nga Appiani, në modelin detar dhe emporium korkyras, një model me të cilin të dhënat historike që vërtetojnë, mund të jenë në përputhje, nga Cabanes, 1993, ku do të gjejmë një hetim të gjerë të burimeve të mundshme të Appianit. Nuk do të ndalem në mitologjinë që lidhet me jonianët, e cila është e rëndësishme për të kuptuar marrëdhëniet midis grekëve dhe ilirëve: për këtë, gjerësisht, shih Šašel-Kos, 2005. 

Veçoritë e kolonisë greke të Epidamusit   

Kolonia greke në përgjithësi. – Forma tregtare, e cila ndonjëherë i parapriu kolonisë, është ἐμπόριον; kolonia quhet ndryshe nga grekët ἀποικια, pothuajse “familje e re”, dhe kolonët ἄποικοι. Koncepti grek i një kolonie është thelbësisht i ndryshëm nga ai modern, sepse kolonia greke ishte përgjithësisht (përveç kolonive të tiranëve, si Cypselids, Pisistratids dhe Dionysius i Sirakuzës. Kolonistët humbasin nënshtetësinë e vendit të vjetër dhe fitojnë atë të vendit të ri, i cili ka institucionet dhe ligjet e veta, megjithëse zakonisht të modeluara sipas atyre të vendit amë. Marrëdhëniet juridike private rregulloheshin nga ligjet e kolonisë dhe nga traktatet. Kolonitë dhe metropolet nuk luftuan me njëra-tjetrën, por përkundrazi e ndihmuan njëri-tjetrën në luftë (luftërat midis Korintit dhe Korkyrës ishin përjashtim) dhe në tregti. 

Për të nxjerrë fatin e kolonisë, zakonisht konsultohej orakulli Delfik, priftërinjtë e të cilit, falë raporteve të tyre të gjera, në fakt mund të jepnin indikacione të dobishme. Udhëheqësi i ekspeditës (οικοστής “eciste”), i cili kishte kompetenca shumë të gjera, zgjidhej nga qyteti ose nga kolonët në varësi të faktit nëse kolonia dërgohej me iniciativë publike apo private. Pas vdekjes, ecisti merrte nderime dhe adhurimin e heroit. Kolonitë më të vjetra, të cilat kishin humbur kujtesën e themeluesit të tyre, i atribuonin vetes hyjnitë dhe personazheve mitikë e legjendarë si ecista. Kolonët ishin zakonisht vullnetarë. Pushtimi i territorit mund të ndodhte në mënyrë paqësore ose vendasit do të dëboheshin ose do të shndërroheshin në skllevër (p.sh. në Sirakuzë, Bizant, Heraclea Pontica). Toka e qytetit të ri matej dhe caktohej me short në parcela (κλῆροι), të cilat në kolonitë aristokratike ishin më të mëdha për fisnikët dhe shitja e të cilave ishte e ndaluar; disa porcione (τεμένη) ishin të rezervuara për perënditë dhe komunitetin. ‘Εποικία ishte një koloni që dërgohej për të përforcuar një koloni para-ekzistuese ose për të pushtuar një pjesë të territorit të një qyteti.

Shqyrtimi i kujdesshëm i burimeve, i kryer nga Cabanes, Drini, 1995, f. 19-23, për emrin e dyfishtë të polisit, për fat të keq nuk na çon në rezultate vendimtare: dy emrat duhet t’u korrespondojnë dy vendeve të ndryshme, por të ngjitura, pa mundur të përcaktojnë saktësisht se cilat, as renditjen sinkronike ose diakronike të themeleve; tradita letrare, megjithatë, përdor kryesisht emrin Epidamnus, i zëvendësuar në kohën romake nga ai i Dyrrachium, Romakët eleminuan emrin Epidamnos pasi I tingëllonte si lat “damnos” i mallkuar, ky i fundit  mbijeton pa ndërprerje deri në ditët e sotme si (Durrës); Megjithatë, prerja e monedhave të qytetit, që në fillimet e saj, përdor në legjenda shkurtesën «Dir(rachio)», duke garantuar kështu lashtësinë edhe të emrit të dytë të polisit. Hellanik. 

Figura fillestare e Poseidonit zhduket shpejt në favor të ndërhyrjes së Herkulit, si një supozim dhe një projeksion mitik i rolit të luajtur historikisht nga grekët në këtë zonë dhe mbi të gjitha një metaforë për zotërimin e tyre legjitim të tokës, e cila është e përbashkët me popullsinë vendase ilire. 

I njëjti predileksion i qartë i Dyrrahianëve për një Herkul të përkufizuar si “zot” (qeov~) dhe jo për ekistin heroik, Dyrrachos, është padyshim një element historik, të cilin Appiani e ndjen dukshëm i detyruar ta nënvizojë sepse është në domenin publik. Ky konfirmohet nga llojet e monedhave që kanë ekzistuar që nga shekulli i IV-t. para Krishtit që paraqesin imazhe dhe simbole heraklidiane, por mbi të gjitha mbishkrimi më i vjetër i gjetur deri më tani në Epidamnos, një kushtim privat për Herakliun/Herkulin  që daton midis shekullit të 6-të dhe 5-të para Krishtit. p.e.s., në të cilin perëndia është paraqitur i armatosur me një shkop. 

Nga ana tjetër, sqarimi i Apianit se Herakliu mbërriti në Epidamnus duke ardhur nga Erythia na lejon të imagjinojmë një “rrugë” të vërtetë të përshkuar nga perëndia, e identifikueshme me rrugën e brendshme që të çon nga gjiri i Ambrakisë në Iliri. Në fakt, edhe në këtë zonë të helenizmit periferik, njihen disa lokalizime të Erythias mitike, shtëpia e buajve të Geryonit, në një përparim domethënës dhe gradual nga Jugu drejt Veriut, paralelisht me përfshirjen në rritje të grekëve të veriut në ngjarjet e të gjithë Hellenikonit. Pseudo Scylax në vend të kësaj e vendos atë më në veri, në kullotat e pasura të Cestrine, një zonë kufitare midis Kaonëve dhe Thesprotëvet. 

Është e njëjta rrugë për Epidamnin, ekzistenca nga njëra anë e një rrezeje të gjerë tregtare që përfshinte edhe ilirët fqinjë, nga ana tjetër e një gjyqtari të vetëm qytetar, poletit, përgjegjës për transaksione të tilla. Duhet nënvizuar gjithashtu se figura e Poseidonit këtu ka një konotacion të qartë detar, ndërkohë që disa dhurime serike duket se pikasin një itinerar kontinental dhe baritor të zotit brenda territorit ilir dhe kaonian, përgjatë luginave të Drinos dhe Vjosës – Aoos antike 

 Autori thekson bindshëm aspektin lokal dhe baritor, jo detar të së njëjtës. Megjithatë, duhet të theksohet se disa figurina prej bronzi dhe ari, të cilat paraqesin të njëjtën ikonografi , janë ndër ofertat më të vjetra të kushtimit të Poseidonit në Isthmus, madje edhe para ndërtimit të tempullit arkaik ku përmendet një buall në vend të demit) të vendosura në veri të lumit Thyamis, fillimisht Kaoni dhe hark dhe shkopin / Miraj, 2002, f. 446-449, avancon hipotezën e atribuimit të disa serive të “pegasit” korinthian në Epidamnus, duke i datuar në mesin e shekullit të 5-të, para vitit 435 p.e.s. (veçanërisht tipat me simbolikën e Herkulit). Ndër tabelat orakulare të Dodonës, njëra, e të dhënave të çerekut të tretë të shek. BC, dëshmon një përgjigje në lidhje me ” emporian drejt Epidamnos”

Pra, në emetimet numizmatike të zonës Joniano- Adriatike, ikonografia e Heraklit i drejtohet ekskluzivisht Epidamnusit, ku klubi është, së bashku me delfinin , një përbërës konstant i simboleve dytësore monetare e kësaj është seria e monedhave prej bronzi që datojnë në shekullin e 5-të. p.e.s., me llojet e lirës dhe të obeliskut të shoqëruar nga legjenda Apollonit. 

Glauku dhe lufta e Peloponezit

Taulantët vazhduan të luajnë një rol të rëndësishëm në historinë ilire midis shekujve V dhe IV-III para Krishtit, dhe në veçanti në historinë e Epidamnos-Dyrrhachion, jo vetëm si fqinjë, por edhe si pjesë e popullsisë së tij. Megjithëse epidamnianët vendosën figurën e një magjistrati tregtar (poletes) për të shmangur ndikimin e vendasve që rrethonin Epidamnosin, kjo nuk ishte e mjaftueshme për të parandaluar ndërhyrjen e ilirëve fqinjë në punët e brendshme të qytetit.[39] Kushtetuta e Epidamnos ishte fillimisht oligarkike dhe shumë banorë nuk ishin qytetarë. Në 435 para Krishtit, qyteti pësoi një luftë të fortë civile të zhvilluar midis fraksionit demokratik dhe fraksionit aristokratik. Pasi demokratët morën pushtetin, oligarkët e mërguar u bashkuan me Taulantët fqinjë për të rimarrë qytetin. Ilirët e rrethuan me forcë qytetin dhe me pushtimin e rajonit përreth, i shkaktuan shumë dëme ekonomisë së qytetit. Kriza sociale shkaktoi ndërhyrjen e dy qyteteve mëmë: Korinthit në anën e demokratëve dhe Korkyra në anën e aristokratëve dhe ilirëve vendas. Korkyra fitoi betejën detare kundër Korintit, duke marrë Epidamnosin dhe duke dëbuar demos. Në fund të betejës detare, Athina, udhëheqësja e Lidhjes Deliane, mori anën e Korkyrasve, pasi Korinthi ishte tashmë aleat me Spartën brenda Lidhjes së Peloponezit. Ky ishte preteksti për Luftën e Peloponezit, siç raportohet nga Tukididi.

Në fund të fundit, Herkuli në Ilirinë e Jugut “hap” rrugë, të reja detare dhe tokësore, themeloi qytetin e Dyrrachiumit duke futur rregullat e “ndarjes së drejtë” të tokës sipas modelit të “qytetit të munguar”, i jep fund barbarizmit të fazës parapoleike, në të njëjtën kohë, ai është në të njëjtën kohë arekhet. Nuk është për t’u habitur që shprehjet e kultit të Heraklidit lidhen me fitoren e tij mbi buajt e Gerionin dhe në njëfarë kuptimi “shënojnë” rrugën kontinentale për në Erithia, duke qenë se kjo është vepra më e rëndësishme dhe më e përhapur e Heraklidit perëndimor në arkaizmin grek në atë ilir, duke trashëguar atë pelazgjik.

Lidhja e Herakliut me betejat kundër përbindëshave dhe përpjekjet për të zbutur natyrën mund të ketë pasqyruar besimet e Pellazgëve, të cilët shpesh i përshkruanin forcat e natyrës në mënyrë mitologjike. Disa tradita tregojnë se kulti i Herakliut fillimisht u përhap në rajone ku popullata pellazge ishte e pranishme, veçanërisht në Arkadi, Argos dhe Thesali.

Për më tepër, figura e Herakliut mund të jetë bashkuar me figura të tjera heroike nga mitologjia pellazge, duke simbolizuar kalimin nga besimet paragreke tek ato olimpiane. Ndërsa Dodona mbeti kryesisht një qendër e adhurimit të Zeusit, prania e figurës së Herakliut në mitet dhe kultet përreth saj pasqyronte rolin e tij si një hero hyjnor. Lidhja midis Herakliut dhe Dodonës mund të shihet si një shkrirje e besimeve të lashta pellazge me mitologjinë helene, duke forcuar rëndësinë e Herakliut si një figurë që ndërthurte hyjnoren me njerëzoren.

Bibliografia

Claudia ANTONETTI, Epidamno, Apollonia e il santuario olimpico:convergenze e discontinuità nella mitologia delle origini

Cabanes, Drini, 1995 e Cabanes, Čeka, 1997 e in Grecs et Illyriens, 1993.

Beauregard, 1993. Marc Beauregard, « L’apport des monnaies à l’étude de l’onomastique

d’Apollonia d’Illyrie et d’Épidamne-Dyrrachion », in : Grecs et Illyriens.

Cabanes, 1993a. Pierre Cabanes, « Apollonie et Épidamne-Dyrrachion : épigraphie et histoire

», in : L’Illyrie méridionale et l’Épire dans l’Antiquité II, Paris, 

Cabanes, Pierre (2008). “Greek Colonisation in the Adriatic”. In Tsetskhladze, Gocha R. (ed.).

Šašel Kos, Marjeta (2005). Appian and Illyricum. Narodni muzej Slovenije.

Shkruar nga Avni Alcani/

Para disa ditësh rastësisht hasëm një hartë të Ilirisë antike, të pjesës nga Olcinium-i e deri në Oricum. Duhet theksuar se një hartë e tillë kishte qenë gati e panjohur për ne dhe si e tillë ajo ishte befasuese pwr ne. Harta ngjallte interes për studimin e zonës. Në hartë ishin vendosur disa nga vendbanimet ilire, duke filluar nga qytetet antike, si Olcinium, Scodra, Lissus, Epidamnus (Dyrrhachium), Uskana, Theranda, Luchnitis, Apollonia, Aulon, Oricum etj., emrat e disa prej krahinave të njohura ilire, si Labeates, Peneste, Taulantii, Albani, Dasareti, Antitania etj., si dhe emrat e një pjesë të lumenjve kryesorë, si Drilon (Drini), Isanus (Ishmi), Mathis (Mati), Genusus (Shkumbini), Apsus (Seman), liqeni i Luchnitis (Ohri) etj. 

      Në hartë ishte i regjistruar emri i krahinës ilire të Candavi-së, e cila ishte hera e parë që hasej në një hartë antike. Befasia ishte shumë e madhe, pasi për ekzistencën e një krahine ilire me emrin Candavia  (Kandavia) ka qenë e dokumentuar vetëm nga disa autorë antikë, si Plini Sekundi (në librin “Historia e natyrës”), Ciceroni (filozofi i madh romak), Cezari (një nga strategët më të shquar të botës antike), Straboni (gjeograf) etj. Gjithashtu edhe emri i banorëve të krahinës (candaviensis), e kemi të njohur nga një zbulim shumë i rëndësishëm i vitit 1916 nga arkeologu austriak Kamilo Prashniker, i cili, gjatë kërkimeve të tij, pati hasur në banesën e një qyteti në Mal të Zi, të një fragmenti arkitektonik, që i përkiste një tempulli antik. Objekti prej guri kishte të gdhendur në faqen kryesore të tij një mbishkrim, ku ishte shkruar përkushtimi: “Diana augusta kandaviensis” (Diana mbretëresha e kandavëve).  Në artikullin tim, të titulluar “Kandavët dhe Kandavia”, zbulimin e Prashniker-it e kam konsideruar si “një zbulim shumë të rëndësishëm për historinë e lashtë të Shqipërisë, pasi emri i një fisi ilir, siç ishte ai i fisit të kandavëve, dokumentohej nga një zbulim arkeologjik” (gazeta “Shqip”, 17 mars 2012).

      Diçka e veçantë në këtë hartën është se vetë emri “Candavia” haset tri herë. Së pari, ai shënohet si emri i një rruge, “Via Candavia”, e cila fillonte nga qyteti i Durrachiumit dhe vijon nëpër luginën e lumit Genusus (Shkumbini i sotëm), deri te liqeni i Luchnitis-it (Ohrit). Në hartë është i regjistruar edhe emri i rrugës Egnatia (Via Egnatia), por ajo ndodhet e çvendosur në rrugën që lidh Apolloninë me stacionin rrugor Clodiana, aty ku bashkohet me lumin Genusus (Shkumbin) dhe Via Candavia-n. Së dyti, emri Candavia shënuon emrin e një qyteze, apo stacioni rrugor, e cila ndodhet në krahun e djathtë të lumit Genusus, afërsisht aty ku ndodhet Librazhdi i sotëm. Së treti, emri “Candavii” del në hartë si emri i një krahine, që ndodhet afërsisht ku ndodhet sot Mali i Shebenikut, por pak më në thellësi, të krahinën e Deborus (Dibrës së sotme). 

      Në hartë është emri “Albani”, i vendosur aty ku sot shtrihet krahina e Çermenikës, që ne mendojmë se është një çvendosje apo spostim i këtij emit nga hartuesit apo kopjuesit e hartës. 

      Duke e vëzhguar me vëmëndje hartën, natyrshëm lindin disa pyetje, si, p.sh., sa e saktë është harta, kujt i përkiste, e cilit vit është dhe cili mund të ishte autori i saj? Për të marrë një informacion sa më profesional, iu drejtova arkeologut të shquar shqiptar, prof. dr. Neritan Ceka, i cili, me shumë kompetencë profesionale, më ktheu këtë përgjigje: “E shoh për herë të parë. Është mbështetur tek Ptolemeu, por ka shumë gjëra të sakta (nënvizimi im- A. A.). Via Egnatia quhet nga Cezari pjesa e rrugës Egnatia në luginën e Shkumbinit”. 

      Duke u nisur nga stili i vizatimi, mendojmë se harta është një kopje e hartave të Ptolemeut, të cilat u hartuan përgjatë shekujve të 14-15-të e në vijim. Klaud Ptolomeu (87 – 150) ishte ndër gjeografët më të përmendur të kohës antike. Ai hatoi veprën e tij “Gjeografia” në njëzetë libra, që ishte e ilustruar me harta. Në mes të hartave të Gjeografisë ishin të përfshirë pjesët e Evropës Juglindore. Aty hasen shënimet e para që kanë të bëjnë me Ilirinë antike, në të cilat janë lokalizuar vendbanimet e gati të gjitha trevave të Ilirisë, si krahinat, qytetet, lumenjtë, liqenet etj. Gjetja dhe publikimi i kësaj harte është shumë i rëndësishëm për historinë e trevave të Librazhdit. Së pari, se vëndet dhe emrat e shënuara në atë hartë, që, sipas prof. Cekës, janë të sakta, korespondojnë me të dhënat e emrit “Candavi”, e cila vinte nga një zbulim arkeologjik (Prashniker). Së dyti, ato mbështen nga të dhënat që japin autorët antikë, që ne i përmendëm më sipër. Së treti, historiku i krahinës ilire të Kandavisë pasurohet edhe me disa të dhëna të reja dokumentare, siç janë emri i rrugës Via Kandavia, emri i një vendbanimi me emrin “Kandavia” (pranë Librazhdit të sotëm), si dhe vetë emri i krahinës së Kandavisë, i shkruar në një hartë antike të shek. të 2-të pas Krishtit. 

Tiranë, 22 mars 2025.

Shkruan: Xhemail Peci/

Në një ditë marsi, lajmi i dhembshëm preku zemrat e gjithë atdhetarëve, brenda dhe jashtë atdheut. Njeriu fisnik e bujar, njeriu besnik e atdhetar, njeriu i brumosur me frymën e shenjtë të atdhedashurisë, njeriu i vlerave më sublime që mund të mishërojë një personalitet pooliedrik, njeriu që kishte ardhur në jetë kur ende në Drenicë e gjithandej Kosovës po dëgjoheshin krismat e rezistencës së paepur kundër hordhive barbare, u nda nga kjo jetë e vajti në përjetësi në një prej datave më të veçanta të historisë sonë kombëtare, me 7 mars, në ditën e mësonjtores shqipe e në ditën e mësuesit, datë kjo e mishëruar me gjakimin e pareshtur të një kombi të përvuajtur, për dritën e diturisë, për arsimimin dhe përparimin e mëtejmë shoqëror e kombëtar. Një datë dhe një numër që pos me historinë lidhet aq fort me mitet dhe me legjendat, dhe kjo nuk është rastësi.

Nuk ka dyshim se në traditën ripërtëritëse për një identitet me dinjitet të theksuar, pagëzimi merr gjithmonë përmasat e një përjetësimi. Vatra atdhetare e cila e rriti, sofra bujare e cila e ushqeu, Drenica kreshnike që e nxorri nga gjiri i saj prej zjarrit të pashuar mëmëdhetar, jo vetëm që e kishte pagëzuar por edhe kishte paralajmëruar sërish, se çka ka në emër ka edhe në zemër.

Dhe si do ta pagëzonin ndryshe, e si do ta përjetësonin më bukur idealin e madh të ripërtëritjes së vlerave më sublime të trinmërisë e të bujarisë, përpos me një emër të madh e nga një derë e fisme, përpara të cilit brezat e shqiptarëve mëmëdhetarë kanë pasur një nderim dhe respekt nga më të veçantët.

Pagëzimi ishte në të vërtetë vetë bekimi që iu dha, duke ia vënë emrin që mbeti emblemë e përjetshme e të gjitha kokave kryengritëse në detin e plisave të bardhë të Kosovës martire: Ahmet.

Ahmet Delia ia kishte çartur krajlit të Serbisë ushtrinë me tehun e sakicës. Si një levend që zbret nga epokat dhe shekujt e kreshtave të bardha të Shqipërisë së gjithë shqiptarëve, si një kreshnik që del nga mitet dhe legjendat për të hyrë sa në histori po aq edhe në përjetësi, Ahmet Delia ngriti lart flamurin e rezistencës e të qëndresës kombëtare duke u bërë burim frymëzimi për brezat.

Ahmet Qeriqi, me penë e me pushkë, ia ka çjerrur maskën dhe ia ka çartu Jugosllavisë themelet e saj prej krimesh të panumërta. Që të dy, Agmet Delia me sakicë dhe Ahmet Qeriqi me penë e me fjalën e tij të mençur, rrijnë roje përmbi këto troje të lara me gjakun e bijve dhe bijave më të mirë që ka nxjerrur toka stërgjyshore. 

Që të dy janë sogjetarë amshimi me zemër-thirrjet që e sotmja, e nesërmja dhe ardhmja e jonë të jenë vetë bashkimi. Bashkimi mendor dhe bashkimi shpirtror i shqiptarëve në një shtet me identit dhe me dinjitet kombëtar, sepse as Ahmet Delia e as Ahmet Qeriqi, nuk kanë luftuar kurrë për pushtet, por para së gjithash e mbi të gjitha, për mëvehtësi kombëtare, për liri dhe për një shtet të mirëfilltë në të cilin atdheu dhe kombi do të nxirrnin pararojën e tij të mirëfilltë atdhetare dhe intelektuale, elitën e tij të ëndrruar nëpër breza e të gatuar nëpër kulla e kështjella, nëpër oda e nëpër universitete. 

Koha e përligji pagëzimin e bartur ndër breza e ndër shekuj. Koka kryengritëse nuk u ul kurrë, nuk u mposht e nuk u nënshtrua. Përkundrazi, u shumëfishua fara e atyre që e bën me besa-besën, ja të rrojmë e ja të vdesim!

As Ahmet Delia e as Ahmet Qeriqi, nuk e kanë dashur kurrë lirinë si lëmoshë. As bashkëluftëratët e tyre, as bashkëmendimtarët e tyre, e as bashkudhëtarët e tyre.

Ahmet Qeriqi sa i penës ishte edhe i pushkës, sa i kuvendit aq edhe i malit, sa prijatar po aq edhe vizionar, sa misonar po aq edhe parlamentar, sa fisnik po aq edhe bujar, sa demokrat po aq edhe elitar, sa politikan aq edhe shkrimtar, sa eseist aq edhe polemist, sa publicist aq edhe kronist, sa burrëror po aq edhe parimor, sa eshkë po aq edhe unor e strall, sa gojëmjaltë po aq edhe i paepur, sa i mençur po aq edhe trim, sa i patundur në qëndrimet e tij politike po aq edhe i palëkundur në veprimtarinë e tij poliedrike. 

Ai është, siç do të shprehej Risto Siliqi, kronisti i ditëve të përgjakshme, sepse kur rrahu topi me duhi, siç do të shkruante Hilë Mosi në poezinë e tij emblematike për Kosovën, Ahmet Qeriqi i dha zë e i dha zemër, i dha krahë e i dha shqpirt një kombi të tërë, fatin e të cilit e kishin nëpërkëmbur aq egërsisht dhe aq padrejtësisht, nëperkat e asaj diplomacie të cilën Xhorxh Fred Uilliams e pat quajtur me të drejtë diplomacia e Europës së shastisur, me të vetmin qëllim, i cili mjerisht po ngre kokën edhe sot në disa përpjekje tinëzare, për ta shëndruar një komb të shumëvuajtur, siç do të shprehej Dom Ndre Zadeja, në ‘turma të përgjakura’, pa shtet, pa dinjitet, pa të ardhme dhe pa siguri, në fatin e tij të prerë me gërshërët e fuqive të mëdha…

Si Mihal Grameno në malet e Mashkullores, Ahmet Qeriqi do të ngjitej me pushkë e me penë, me mendje e me zemër, me mish e me shpirt në malet e Berishës, në atë që Mitrush Kuteli e ka quajtur në mënyrë aq domethënëse ‘Në një cep të Ilirisë së Moçme, për t’i dhënë besë e shpresë një tempulli që do të merrte përmasat e Orakullit të Dodonës: Radios Kosova e Lirë!

Ai dhe bashkëluftëtarët e tij, ai dhe bashkëmendimtarët e tij, ai dhe bashkudhëtarët e tij, kishin një qëllim sa të shenjtë po aq edhe të përbashkët: gjaku i një kombi duhet të flas me një zë e të mos shkoj kot.

Ai u vu në shërbim të këtij qëllimi, me gjithë dijen dhe kulturën e tij, me gjithë intelektualizmin dhe atdhetarizmin e tij. 

Ahmet Qeriqi u vu në shërbim të një misioni kaq fisnik me mish e me shpirt, sepse që në hovet e tij djaloshare, që në vrullin e rinisë së tij, ai e ka ditur shumë mirë dhe ka besuar fort se pushtuesve shekullorë të tokave tona, një ditë do t’u vinte fundi. 

Tërë jeta e tij, tërë veprimtaria e tij politike, atdhetare, intelektuale, letrare e publicistike kishte një qëllim, vetëdijësimin dhe organizimin e popullit drejt çlirimit përfundimtar. 

Në veprimtarinë e tij politike ai ka qenë i prirur prej parimit të përbashkimit të forcave kombëtare, pra synimi i tij kryesor ka qenë bashkimi dhe çlirimi kombëtar. Ndërkaq, lajmtotivi i tij kryesor ka qenë parimi i Pashko Vasës se ‘urdhrat e ndërgjegjës kombëtare duhet të na vijnë për krerë e të na bindin për ushtarë’!

Në veprimtarinë e tij mjaft të frytshme letrare, ai ka dëshmuar dhuntinë e tij krijuese në fusha të ndryshme si romani, kritika, recensionet, kronikat, fejtonet, polemikat, vështrimet e vlerësimet e shumta që ka bërë, duke e shpalosur ndjenjën e theksuar kombëtare por edhe duke mbrojtur vlerat e mirëfillta estetiko-letrare, së bashku me trashëgiminë shpirtrore e kulturore të kombit tonë. 

Ai ka mbrojtur me devotshmëri të lartë traditën dhe kulturën tonë të mirëfilltë kombëtare, ka mbrojtur me argumente të qarta e me fakte të shumta historinë dhe krenarinë tonë kombëtare, ai ka vlerësuar drejt dhe e ka ngritur lart, duke e përjetësuar në vazhdimësi figurën e luftëtarit të lirisë, si mishërim i ardhmërisë dhe i krenarisë sonë kombëtare për dinjitet e për shtet.

Ai i ka njohur mjaft mirë si rrethanat politike të kohës-protagonist dhe promotor i së cilës ka qenë që prej fillimit, njëlloj sikurse edhe etapat e historisë sonë kombëtare përgjatë gjatë gjithë shekujve. Në veprimtarinë e tij atdhetare, ai është shquar për guximin e tij, për vizionin e tij, për këmbëngulësinë e tij, për parimin e tij, për papërkulshmërinë e tij, për gatishmërinë e tij të sacrificës si dhe për qartësinë e mendimit e të veprimit politik e atdhetar, drejt konsolidimit të forcave përparimatre kombëtare në shërbim të çështjes shqiptare. 

Me fjalën e tij të mençur, me mendimin e tij të bluar mirë, me atdhetarizmën e tij të gatuar thellë, ai ka ndikuar në mendjet dhe në zemrat e njerëzve e të masave të gjëra popullore. Me fisnikërinë dhe me bujarinë e tij, me shpirtbardhësinë dhe shpirtmadhësinë e tij, me mençurinë dhe me trimërinë e tij, ai ishte bërë prej kohësh një shembëlltyrë e veçantë prej atdhetari, një emër emblematik prej veprimtari, një mishërim i krenarisë dhe i largpamësisë kombëtare.

Në veprimtarinë e tij letrare, ai ka dëshmuar se fjala është kreshta më e lartë. Ai e ka dashur dhe e ka çmuar fjalën e shkruar njëlloj sikurse edhe fjalën e folur. Në të parën është shquar për kah dhuntia e tij krijuese, në të dytën për kah oratoria e tij ku ka spikatur gjithmonë maturia e tij, mençuria e tij, mendjemprehtësia e tij. Ai e ka dashur fjalën e gdhendur artistike sepse ai ka besuar në peshën e fjalës, e veçmas ka besuar shumë në flatrat e fjalës shqipe, të cilës i ka dhënë gjithmonë kuptim të ri, domethënie të re, jehonë të re dhe jetë të re.

Ahmet Qeriqi ka pasur një dashuri proverbiale jo vetëm për lirinë por njëlloj edhe për librin. Madje ai e ka dashur librin në përmasat e një simboli të pazëvendësueshëm të dijes, të dritës e të diturisë. Dashuria e tij e madhe për librin, shafqet në veprat që ka shkruar dhe botuar, por edhe në përkujdesin dhe përkushtimin që ka dëshmuar duke botuar librat e të tjerëve.

Ai ka tubuar rreth vetes, pra reth Radios Kosova e Lirë, ashtu sikurse pararendësit e tij, njerëzit e penës por edhe njerëzit të cilëve u ka rrahur e u rrah zemra gjithmonë për të mirën e atdhuet e të kombit tonë. Me qindra janë artikujt e tij në mbrojtje të kauzës sonë kombëtare, të historisë e të trashëgimisë sonë, të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, të së drejtës sonë historike dhe gjeografike. Me qindra janë librat të cilat janë botuar nën përkujdesin e tij dhe me përkushtimin e tij të veçantë. Me mijra janë portretet e luftëtarëve të paepur të lirisë, të heronjve e të dëshmorëve, që shpalosen, lartësohen e përjetësohen gjithmonë, falë nismës dhe kujdesit të tij të jashtëzakonshëm.

Ahmet Qeriqi është një personalitet i jashtëzakonshëm i kohës dhe i tokës që e lindit dhe e rriti. Gjakimi i tij i përhershëm për lirinë, për dijen dhe për dritën, për kulturën dhe për artin, për fjalën e folur bukur e me shije, me kulturë dhe me dinjitet, me përkushtim moral dhe profesional, si dhe gjakimi aq i veçantë për letërsinë, janë lajmtmotivet kryesore të jetës dhe të veprës së tij. 

Fjalët tona janë të pakta për ta përshkruar në plotni një madhështi që jetoi e veproi me krenari, por që gjithmonë diti dhe arriti që me modesti të bëjë për vete njerëzit dhe shokët, brezat dhe shtresat e shumta të popullit. 

Ai është një shtatore e gjallë e atdhetarizmit, një zjarr i pashuar që ka ndriçuar e ka për të ndriçuar gjithandej për jetë e mot. Emri i tij dhe vepra e tij shumëfishojnë dashurinë për atdheun, kurse përmasa kombëtare e personalitetit të tij prej atdhetari të devotshëm dhe prej intelektuali të mirëfilltë i tejkalon shumë herë përmasat e një monumenti. 

Që në fillet e studimeve në Degën e Letërsisë e të Gjuhës Shqipe, të Fakultetit Filozofik të Prishtinës, ai ishte bërë jo vetëm një emër i njohur por edhe aq shumë i dashur për ne. Fakti që ne po studionim ku kishte studiuar edhe ai, na motivonte edhe më shumë, na nxiste më shumë, na shtynte të përkushtohemi më shumë. Ai kishte hyrë kështu në auditorët e ligjëratave tona, kishte hyrë në mendjet dhe në zemrat tona rinore, ai ishte bërë kështu një emër i përveçëm frymëzimi dhe ne po studionim bashkë me të, bashkë me emrin e tij. Ahmet Qeriqi ishte bërë udhërrëfyes i brezave. Krenaria e tij kombëtare si dhe veprimtaria e tij atdhetare, rriste shpresat dhe zgjonte ndjenjat. Qëndrimi i tij dinjitoz e gjithmonë në krah të përvuajturve e të shtypurve, e bënte edhe më të dashur personalitetin e tij, e rriste edhe më përmasën e idealit të tij, dhe na bënte të kuptonim se ishte edhe një histori ndryshe përpos asaj zyrtare, se ishte edhe një letërsi ndryshe, se ishte edhe një brezni ndryshe, e cila çmimin e paqes nuk ka pranuar dhe nuk do të pranojë kurrë ta blejë me çmimin e dinjitetit kombëtar.

Që atëherë e edhe sot, por edhe mot, emri dhe vepra e tij do të frymëzojnë e do udhëzojnë drejt, gjithmonë me ballin lart. Prandaj, bashkëluftëtarët e tij, bashkudhëtarët e tij, bashkëmendimtarët e tij, populli liridashës e mirënjohës për të cilin punoi e veproi tërë jetën e tij, e ka shprehur dhembjen e tij të thellë për ndarjen e tij nga ne, por gjithsesi edhe krenarinë e theksuar që e patëm në mesin tonë, dhe që e njohëm si të tillë, gjithmonë ballëlartë në krenarinë e ligjshme të të qenunit shqiptar. 

Homeri ka një varg shumë domethënës, kur ia falë Zeusit epitetin nga më të rrallët që mund të haset në letërsinë botërore: ‘Rrrufeflakërues’!.

Në sfondin e përpjekjeve të pareshtura të brezave dhe të gjeneratave të shqiptarve atdhetarë, u shfaqën për të satën herë rrufeflakëruesit e tij, bartësit e idealeve, Promethejtë që mblodhi atdheu rreth vetes. Besa e maleve i priu luftës me shpatë, pena e Rilindjes Kombëtare Shqiptare i priu pushkës, sepse Elena Gjika i shkruante Jeronim De Radës se ‘lëvizjes politike duhet t’i paraprijë lëvizja kulturore.’ 

Në sfondin e luftës për liri u shfaq sërish simbolika e frymëzimit, ajo e luftëtarit të përmasave epike, e qëndresës së pathyeshme. Kosova u vu mes Scillës dhe Haridbës. Laokonti sërish mes gjarprinjve. Përmasa ishte sërish epike. Në sfond sopata e Ahmet Delisë si sfidë ndaj padrejtësisë së pareshtur. Kokat kryengritëse sërish në ballë të detit me plisa të bardhë. Me shpatë e me sopatë, me pushkë e me penë, në mal e në qytet, në fushë e në auditore, në fshat e në qytet, në ilegalitet e në kazamatet e bastiljave të Beogradit, zyrtarisht ‘për veprimtari armiqsore’ e shqiptarisht për bashkimin e tokave arbërore, i përjashtuar nga shkolla e i arrestuar, i burgosur e anatemuar, i rrethuar me gjarpërinj e me sprija, me udbashët e Josip Brozit e me zgaqët (siç i ka mallkuar aq bukur poeti e poligloti Dom Ndre Mjeda), agjitator e propagandor, iniciator e kordinator-themelues i Organizatës për Çlirim e Bashkim Kombëtar, herë në Prishtinë e herë në Shkup e në Tetovë, here brenda atdheut e herë jashtë tij në veprimtarinë e bujshme atdhetare e politike, i etur për dije, për dritë e për liri, në katedra e në shkolla, ligjërues e frymëzues, i papërkulur e i pathyeshëm, i edukuar me frymë kombëtare për çështjen e madhe shqiptare, por i pajisur edhe me kulturën fetare të mirësisë në shërbim të të njerëzisë, Ahmet Qeriqi ishte një vetëdije e lartë e atdhetarisë, por gjithsesi edhe një vetëdije elitare politike e intelektuale, një shembull frymëzimi e udhërrëfimi për ne dhe për brezat që do të vijnë. 

Viktor Hygo me të drejtë ka thënë se në momentin e vdekjes, nejrëzit e mëdhenj lindin. Prandaj, me të drejtë mund të thuhet se për njerëzit si Ahmet Qeriqi, toka ka më shumë nevojë se qielli!

Asdreni ka shkruar për të mos harruar kurrë: ‘Trashëgim ju lëmë shpirtat tanë!

Ahmet Qeriqi na la trashëgim jo vetëm Kosovën e Lirë por edhe firmamentin e tij se Dielli shndrit edhe përmbi Epir. Nuk është prandaj rastësi që në poetikën e pagëzimit të fëmijve të tij, ka aq shumë profeci, ka aq shumë përjetësi. 

Duke shprehur sërish ndjenjën e dhembshurisë më të thellë, por edhe të krenarisë, të respektit e të mirënjohjes pa kufi, si për veprimtarinë e tij të veçantë atdhetare ashtu edhe të admirimit për dhuntinë e tij letrare, së bashku me falenderimet pa fund që nuk ma ktheu kurrë – as edhe një herë të vetme qoftë edhe një shkrim për botim, e them me devotshmëri se nuk do të rreshtim së shkruari në adresën e Radios Kosova e Lirë, në e-mailin e saj. 

Qoftë i përjetshëm kujtimi dhe nderimi për atdhetarin dhe intelektualin e paepur Ahmet Qeriqi!

I qoftë i lehtë Dheu i Kosovës, të cilën e deshti aq shumë, për lirinë, mëvehtësinë dhe përparimin e së cilës jetoi e punoi, me mish e me shpirt.

DRITË I BËFTË SHPIRTI!

Nderim, respekt dhe mirënjohje pa kufi, për të dhe për gjithë familjen e tij!

Londër, 7-24 mars 2025