---

---

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 20 Dhjetor 2025

Gazeta finlandeze “Jakobstads Tidning” ka botuar, të shtunën e 15 korrikut 1939, në faqen n°4, një shkrim asokohe rreth largimit të Mbretit Zog dhe familjes mbretërore nga Polonia për në Letoni, duke përmendur ndër të tjera bujarinë e mbretit, të cilin Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

Mbreti Zog shumë bujar me bakshishe.

Djali i ashensorit merrte 5 dollarë për çdo shërbim, sado të vogël.

Të enjten i është komunikuar gazetës Hbl. nga Riga :

Sonte në orën 23:32, me trenin ekspres të Varshavës, mbërriti në Riga ish-mbreti i Shqipërisë Ahmet Zogu, ish-mbretëresha Geraldinë, djali i tyre tre muajsh, ish-princi i kurorës Aleksandër, si dhe motrat e ish-mbretit me suitën e tyre.

Të ftuarit e shquar u nisën nga kryeqyteti polak sot në mëngjes në orën 9:24. Banorët e Varshavës shpresuan deri këtë mëngjes se Zogu, në çastin e fundit, do ta ndryshonte itinerarin dhe, në vend që të udhëtonte përmes Stokholmit, do të merrte anijen polake oqeanike Batory nga Gdynia. Prandaj pati një zhgënjim të madh kur ish-mbreti i Shqipërisë u largua tashmë në mëngjes nga polakët, zemrat e të cilëve i kishte fituar. Çifti ish-mbretëror, me ish-princin e kurorës dhe dadon e fëmijës, u largua nga hoteli vetëm dhjetë minuta para nisjes së trenit, me automobilin e presidentit të shtetit Mościcki. Të gjithë të tjerët, megjithatë, mbërritën një çerek ore para nisjes së trenit. Emri i ish-mbretit nuk do të harrohet shpejt nga pronarët dhe personeli i hoteleve në Varshavë, sepse deri më sot askush nuk ka dhënë bakshishe kaq bujare. Djali i ashensorit tregon se ish-mbreti i jepte atij një kartëmonedhë prej pesë dollarësh për çdo shërbim, sado të vogël. Në hotel, të gjitha faturat u paguan me dollarë. Edhe sallonet e modës e kujtojnë me admirim ish-mbretin, i cili mbërriti në Varshavë me 60 valixhe të rënda dhe u largua nga qyteti me 80. Deri në kufirin letonez, mysafirët e lartë u shoqëruan nga një zyrtar i lartë i Ministrisë së Jashtme polake. Motra më e madhe e mbretit, Ruhija, u mor nën kujdes gjatë gjithë udhëtimit nga një infermiere dhe një mjek, sepse ajo u sëmur në Varshavë. Pak para arratisjes nga Shqipëria, ajo iu nënshtrua një operacioni të rëndë për shkak të një sëmundjeje të mëlçisë. Kishte frikë se ajo do të detyrohej të qëndronte në Varshavë, por gjatë 24 orëve të fundit pati një përmirësim dhe mjekët më në fund lejuan që ajo të vazhdonte udhëtimin. Mbretëresha Geraldinë ka qëndruar pranë shtratit të sëmundjes së kunatës së saj të dashur. Pikërisht ish-princesha Ruhije ishte ajo që bashkoi Ahmet Zogun me ish-mbretëreshën Geraldinë.

Në orën 18:40 mbërritën në stacionin kufitar letonez Zemgale, ku u bë ndërrimi i trenit, sepse gjerësia e shinave është e ndryshme në Poloni dhe Letoni. Nga stacioni kufitar letonez udhëtimi vazhdoi me një vagon salloni letonez. Në kufirin letonez, mysafirët e huaj u përshëndetën nga përfaqësues të autoriteteve kufitare dhe nga një numër i madh gazetarësh. Këtu, ashtu si në Varshavë, ish-mbreti ishte i rezervuar dhe nuk dha asnjë intervistë, duke u përpjekur sa më shumë të shmangte vështrimet kureshtare. Megjithatë, një nga njerëzit më të afërt të ish-mbretit në shoqërinë e tij shpjegoi heshtjen e tij me faktin se Zogu po shkruante aktualisht kujtime dhe për këtë arsye nuk donte ta privonte librin e tij nga materiale të vlefshme. Kujtimet e tij ish-mbreti po ia dikton sekretarit të tij Kastrat, i cili ishte kryeredaktor i së vetmes gazetë të Tiranës. Deri tani ai ka përfunduar 280 faqe, por libri do të jetë shumë më i trashë. Titulli i librit do të jetë: “Unë akuzoj Italinë”.

Urrejtja e ish-mbretit ndaj Italisë, dhe ndaj gjithçkaje që lidhet me të, është aq e madhe sa ai madje refuzoi kategorikisht të qëndronte në hotelin më të mirë dhe më modern të Rigës, ”Hotel de Rome”, sepse ky emër do t’i kujtonte Italinë, dhe në vend të tij preferoi një hotel shumë më pak madhështor, ”Hotel Petersburg”. Në Varshavë, Zogu kishte dhënë urdhër që t’i rezervohej një suitë në hotelin më elegant të Rigës, por kur dëgjoi emrin de Romë, tha :

— Jo Roma, në asnjë rrethanë nuk dua të më kujtohet se kam humbur vendin tim.

Hoteli Petersburg aktualisht strehon shumë turistë të tjerë, prandaj e gjithë shoqëria nuk mund të akomodohet aty. Për ish-princin e kurorës janë rezervuar jo më pak se tre dhoma.

Udhëtimi do të vazhdojë nesër për në Stokholm me avulloren ”Aeolus”.

Prof. dr. Lush Culaj/

Dhuna serbe në Kosovë ishte intensifikuar që nga vjeshta e vitit 1944. Njësitë ushtarake maqedonase bënë krime sidomos në Karadakun e Shkupit, Kaçanik, Gjilan, Preshevë, Bujanoc etj. Gjilani me rrethinë ka përjetuar katastrofën më të madhe në fund të vitit 1944 dhe në fillim të vitit 1945. Në fakt shumica e shqiptarëve asnjëherë nuk e shikoi me admirim pushtetin e ri.

Për këtë flasin edhe dokumentet partiake të kohës, ku thuhet se shqiptarët kishin vullnet të vogël të anëtarësohe-shin në radhët e PKJ-së. Në mars të vitit 1945 në Kosovë kishte 1020 anëtarë të PKJ-së prej tyre vetëm 328 ishin shqiptarë ose 33% nga numri i përgjithshëm.

Pra, ishin gjithsej 328 anëtarë (jo të gjithë luftëtarë!) shqiptarë të PKJ-së në gjithë Kosovën, më 1945!

Të mobilizuarit e marsit, prillit, majit 1945, do të nisen nga Prizreni për në Dubrovnik nëpër Kukës, Shkodër, Tivar. Pritja e kolonës së dytë të rekrutëve në Tivar, më 1 prill, u shndërrua në masakër. Ajo u realizua në oborrin e Monopolit të Duhanit, në afërsi të detit, duke vrarë së paku 1690 veta. Këto janë të dhëna që i dinte Ymer Berisha, ndaj ia përcolli si informatë gjeneralit anglez, Hadgsonit, në Tiranë me 22 tetor 1945.

Konferenca e Këshillave Popullore të Rretheve të Kosovë-Metohisë i zhvilloi punimët nga 19-24 mars 1945 në sallën e Gjimnazit të Prishtinës ku merrnin pjesë Fadil Ho-xha, Ali Shukria, Dushan Mugosha, Rifat Berisha, etj. Në këtë Konferencë merrte pjesë edhe Halim Spahia si Kryetar i Këshillit të Rrethit të Prizrenit, njëherësh ishte edhe udhëheqës i LNDSH-së që vepronte në ilegalitet të plotë. Pas deklarimit të Xhavit Nimanit se ishin dakorduar Titoja me Enverin që për dy vite të lihët Kosova në Jugosllavinë e re, për shkak se në Shqipërinë e veriut dhe në Kosovë është i fuqishëm nacionalizmi shqiptaromadh ishte i fuqishëm reagimi i Halim Spahisë. Megjithatë në mesin e delegacionit që do të shkonte të takohej më Titon u propozua edhe Halim Spahia.

Ende pa ardhur informatat për Masakrën e Tivarit, nga Kosova në Beograd shkuan mbi 20 anëtarë të KNÇ të Kosovës. Vizita te Tito u zhvillua më 6 prill 1945 dhe, sipas dokumenteve, thuhej se temë kryesore ishte statusi i ardh-shëm i Kosovës dhe çështja agrare. Në delegacion merrnin pjesë: Mehmet Hoxha, Halim Spahia, Mehmet Krileva, Qamil Luzha, Demë Taraku, Ahmet Nishku, Hilmi Zariqi, Rifat Berisha, Ismajl Haxhi-Kaçaniku, Ahmet Efendi Mitrovica, Vesel Rexhepi etj.

Delegacionit i prinin formalisht Mehmet Hoxha e Xhavit Nimani, por realisht delegacionin e udhëhoqi Dushan Mugosha, udhëheqës i KK të PKJ-së pas vrasjes së Popo-viqit. Edhe studiuesi serb Radoshin Rajeviq theksonte se delegacionit i prinin Hoxha dhe Mugosha. Delegacioni kishte përgatitur me shkrim shtatë kër-kesa, të cilat ia dorëzuan Titos, ndër të cilat ishte edhe kërkesa për vetëvendosje, të cilën ai e refuzoi. Pyetje e përgjigje të drejtpërdrejta kishte bërë e dhënë Halim Spahia, i cili së shpejti do ta paguajë këtë me kokë.

Në kërkesat për vetëvendosje të Kosovës Titoja dek-larohet se ishin dakorduar me Enver Hoxhën që, për shkak të rrezikut që do t’iu kanosej fryteve të LNÇ-së nga reaksioni shqiptar në Kosovë dhe në Shqipërinë Veriore Kosova të mbetej përkohësisht në përbërje të Jugosllavisë të re. Kërkesa nuk u pranua edhe me arsyetimin se shqiptarët nuk ishin komb, dhe Halim Spahia apeloi që të ktheheshin urgjentisht në Kosovë sepse “nuk paska çka të diskutohet këtu”.

Sipas një raporti amerikan, të gjitha forcat nacionaliste kundër komunizmit u mblodhën në male nën udhëheqjen e Ymer Berishës, Mulla Idrizit, Luan Gashit etj. Të tjerë nga popullata tjetër e rajonit të pushtuar nga komunistët u rekrutuan në “Ushtrinë Nacionalçlirimtare”. Mobilizimit i shpëtuan vetëm një e pesta e njerëzve të aftë si dhe vullne-tarët nacionalistë të Kosovës që mbetën në male. Komu-nistët shqiptarë nuk iu përgjigjën pozitivisht thirrjeve që bënin forcat e LNDSH në krye me Ymer Berishën, Halim Spahinë etj., për krijimin e një fronti unik refuzues ndaj komunizmit të forcave shqiptare.

Mit’hat Frashëri, në shkrimin e tij të titulluar “Veriu dhe Jugu i Shqipërisë-Kosova dhe Shqipëria e Jugut”, pasi i bën një analizë situatës në Kosovë, ndër të tjera, thekson: “Komunistët shqiptarë thoshin se Titoja do t’i japë vetë Kosovën Shqipërisë. Por padroni i ri i Shqipërisë e shet kombin dhe nuk paguhet për të. Sot Jugosllavia kërkon më shumë tokë që u përket të tjerëve dhe nuk është në disponim për të dhënë asgjë. Është më shumë në interesin e të kuqve, për ta bashkuar Shqipërinë me Kosovën në Jugosllavi se sa Ko-sovën me Shqipërinë. Edhe kur çetat e Kosovës të udhë-hequra nga profesor Ymer Berisha me shokë kanë luftuar për liri, kjo është quajtur tradhti balliste.”

Kosova, e dërrmuar nga pushteti ushtarak, më 8-10 korrik 1945, do të arrijë në Konferencën e Dytë të Kë-shillit NÇ për Kosovë. Ajo u mbajt nën presion dhe nën kërcënimet e armëve. U bënë përpjekje që aneksimi i Kosovës nga Serbia të paraqitej si dëshirë dhe vullnet i po-pullit të Kosovës, pavarësisht se në “Kuvendin” e Prizrenit, nga 137 pjesëmarrës, vetëm 32 ishin shqiptarë. Në Kuvend kishte edhe përfaqësues nga Serbia, Mali i Zi dhe Maqedonia. Referati politik u mbajt nga Xhavit Nimani.

Në pyetjen e parashtruar në raport se përse masat e gjera popullore nga Kosova dëshirojnë të bashkohen me Serbinë referuesi përgjigjej: “Para së gjithash për arsye se populli serb, duke u ngritur i pari në luftë kundër okupatorit, njëko-hësisht ka luftuar edhe hegjemonistët serbomëdhenj”. Ndo-nëse këto fraza dilnin nga goja e Xhavit Nimanit, Fadil Hoxhës dhe përfaqësuesve tjerë shqiptarë, në realitet shprehnin qëndrimet e udhëheqjes të Partisë Komuniste të Jugosllavisë.

Realisht, nuk mund të thuhet që edhe për komunistët shqiptarë, fillimisht nuk ishte ideal çlirimi dhe bashkimi kombëtar. Ata thjesht u mashtruan dhe kur panë se çka u ndodhi shqiptarëve, nuk iu përmbajtën parimit të vetëmbrojtjes sikur nacionalistët: “Dy duar për një kokë” sa parimit: “Dorën që s’e thyen, puthe”.

Rrjedhimisht, u miratua me duartrokitje e pa votime, një rezolutë e përgatitur në Beograd. Sipas historianit Noel Malcolm, në këtë periudhë, në Kosovë kishte vetëm 2.250 anëtarë të Partisë Komuniste. Konferenca “korri-gjoi” vullnetin e shqiptarëve të shprehur në Konferencën e Bujanit. Ajo ishte vetëm formalisht vazhdimësi e Konferencës të parë të Bujanit, sepse ato vendime u hodhën poshtë. Delegatët zgjodhën rrugën e kapitullimit. Në Prizren ndodhi tradhtia kombëtare që nuk ishte më e vogël se ajo e Mukjes. U theksua se, duke shprehur këtë “vullnet” të Këshillit Krahinor “Nacionalçlirimtar”, shprehim “dëshirën e shqiptarëve” dhe serbëve e malazezve.

Një zgjidhje e tillë e çështjes “me dëshirë të popullsisë së Kosovës” jo vetëm që nuk mbyllte problemin e Kosovës dhe atë shqiptar, por e rihapte këtë çështje, në mënyrë vir-tuale, në kontekst të ri historik, në masë gjeopolitike në Evropën Juglindore. Pati delegatë që kundërshtuan aneksimin dhe që kërkuan që Kosova t’i bashkohej Shqipërisë, ashtu siç ishte vendosur në Bujan. Në mesin e tyre ishte Ramiz Cernica.

Ai u arrestua nga organet e OZN-ës dhe u dënua me 20 vjet burg. Pra, kundërshtarët e një akti të tillë u likui-duan ose u dënuan me burgim shumëvjeçar.

Studiuesja bullgare, Nina Smirnova, konstatonte se Vetëvendosja e premtuar, kishte qenë vetëm një karrem që e kishin gëlltitur disa të rinj naivë e disa të tjerë që kjo u erdhi për shtati. Pas Kuvendit të Prizrenit, me aprovimin e Rezolutës të Kuvendit Federativ, më 23 korrik 1945, Kosova edhe zyrtarisht do të aneksohej nga Serbia. Në fakt, juridikisht, çështja e Kosovës do të konsiderohej si çështje e mbyllur. Në bazë të këtij vendimi, Kryesia e “Kuvendit Popullor” të Serbisë, nxori ligjin më 3 shtator 1945, për formimin e “Rajonit Autonom të Kosovë-Metohisë”. Në shumë vise të Kosovës filluan prapë keqtrajtimet e shqiptarëve.

Një pamflet kundër fantazive historike të gazetës greke “Protothema”

Nga Rafael Floqi

Ka një lloj shkrimi që nuk lind nga kurioziteti shkencor, por nga ankthi identitar. Artikulli i gazetës greke Protothema me titullin hipokrit “Sa ‘shqiptar’ ishte Gjergj Kastrioti?” i përket pikërisht këtij zhanri: jo histori, por industria e mohimit. Ai nuk kërkon të kuptojë Skënderbeun; kërkon ta zhbëjë. Dhe për ta bërë këtë, përdor një arsenal të vjetër ballkanik: fenë si etni, gjeografinë si komb, dhe anakronizmin si argument.

Që në rreshtat e parë, artikulli bën atë që çdo tekst ideologjik bën kur nuk ka guxim të mohojë drejtpërdrejt: shtiret se pyet. Pyetja “Sa shqiptar ishte Skënderbeu?” nuk është pyetje, por një akuzë e kamufluar. Ajo sugjeron se shqiptaria e tij është e pjesshme, e dyshimtë, e negociueshme. Dhe kjo nuk është rastësi. Skënderbeu është problem për nacionalizmin grek sepse ai e shkatërron një dogmë qendrore: se ortodoksia është pronë etnike greke dhe se Ballkani i krishterë lind vetëm nga Athina.

Le ta themi qartë: kjo nuk është hera e parë që bëhet kjo përpjekje. Është vazhdimësi. Që nga shekulli XIX, historiografia nacionaliste greke ka ndërtuar një model të qëndrueshëm përvetësimi: çdo figurë ballkanike që është e krishterë, ortodokse, e famshme dhe europiane, duhet të kalojë patjetër nga filtri “grek”. Nëse nuk flet greqisht, do të ketë folur. Nëse nuk ishte grek, do të ketë qenë epirot. Nëse nuk ishte epirot, do të ketë qenë bizantin. Dhe nëse nuk ishte asgjë nga këto, do të shpallet “i paqartë”.

Një nga shtrembërimet më të rënda të Protothema është barazimi i Epirit me Greqinë. Ky është një mashtrim terminologjik i qëllimshëm. Epiri në Mesjetë nuk ishte shtet grek, as komb grek, as projekt grek. Ishte një hapësirë gjeografike e përzier, pa identitet kombëtar modern, ku shqiptarët ishin faktor politik dhe ushtarak dominues¹. Ta quash Epirin “grek” dhe të nxjerrësh nga kjo përfundimin se Skënderbeu ishte grek, është si të quash Perandorinë Romake “italiane” dhe Cezarin “italian”.

Ironia është se vetë burimet që citojnë autorët grekë i rrëzojnë. Marin Barleti, burimi themelor për Skënderbeun, e quan atë Princeps Epirotarum, por po ai, në çdo faqe, flet për shqiptarët si subjekt historik më vete². Ky dyzim nuk është kontradiktë; është dallim midis gjeografisë dhe etnisë. Vetëm propaganda i ngatërron qëllimisht. Por Protothema nuk ndalet këtu. Ajo ringjall një tezë që do të duhej të ishte varrosur bashkë me nacionalizmat e shekullit XIX: “Skënderbeu ishte grek sepse ishte ortodoks”. Kjo tezë nuk është thjesht e gabuar; është ideologjikisht agresive. Ajo mohon ekzistencën historike të shqiptarëve ortodoksë, bullgarëve ortodoksë, rumunëve ortodoksë, vllehëve ortodoksë. Me një fjali, ajo i shpall të gjithë këta “grekë të pavetëdijshëm”.

Por historia nuk funksionon si katekizëm kombëtar. Ortodoksia është fe, jo komb. Në Mesjetë, identiteti fetar ishte shpesh më i rëndësishëm se ai etnik, por kurrë nuk ishte i barabartë me të³. Të pretendosh sot se çdo ortodoks mesjetar ishte grek, është njësoj si të pretendosh se çdo katolik ishte italian. Edhe gjuha përdoret si armë manipulimi. Greqishtja, thonë autorët, ishte gjuha e Skënderbeut. Sigurisht që ishte një nga gjuhët e kulturës dhe liturgjisë. Po ashtu si latinishtja për mbretërit francezë. A i bën kjo francezët romakë? Apo anglezët latinë? Vetëm një mendësi kolonizuese mund ta përdorë gjuhën e kishës si provë etnie.

Kur kalojnë te familja Kastrioti, autorët grekë e shndërrojnë konfuzionin në strategji. Herë janë “maqedonas”, herë “serbë”, herë “bizantinë”. Kjo lëvizje e vazhdueshme nuk është pasuri interpretimi; është mungesë prove. Në të kundërt, dokumentet janë kokëforta: Gjon Kastrioti sundonte Krujën; aleancat e tij ishin shqiptare; territori i tij ishte shqiptar. Edhe Papa Piu II, i cituar shpesh jashtë kontekstit, e quan Skënderbeun “princ i Shqipërisë”⁴.

Pastaj vjen Mali Athos – karta e fundit e mistifikimit. Po, Reposhi u bë murg. Po, Gjon Kastrioti bleu një kullë. Dhe po, ajo quhej “Kulla e Shqiptarit”. Ky është fakt. Ajo që nuk është fakt është përfundimi se kjo e bën Skënderbeun grek. Mali Athos ishte qendër pan-ortodokse, ku kishin prona serbë, bullgarë, rumunë dhe shqiptarë. Nëse Athosi prodhon grekë, atëherë Hilandari qenka grek dhe Stefan Nemanja helen. Një absurditet që flet vetë⁵.

Edhe kultura popullore shtrembërohet. Pretendohet se nuk ka këngë shqipe për Skënderbeun. Ky pohim është thjesht i pavërtetë. Tradita arbëreshe është një arkiv i gjallë i kujtesës shqiptare dhe i kultit të Skënderbeut⁶. Që këto këngë u ruajtën jashtë Shqipërisë osmane nuk është provë mungese, por provë represioni. Kur përmenden suliotët, himariotët, arvanitasit, bëhet i njëjti mashtrim: identiteti i shekullit XIX projektohet mbi shekullin XV. Këta ishin komunitete shqipfolëse ortodokse që u helenizuan më vonë. Historia nuk lejohet të shkruhet me prapaveprim. Ironikisht, dokumenti më shkatërrues për tezën greke citohet nga vetë Protothema. Në letrën drejtuar Mehmetit II më 1461, Skënderbeu firmos si “sundimtar i Epirit dhe i Shqiptarëve”⁷. Kjo fjali e vetme e rrëzon gjithë ndërtimin ideologjik. Shqiptarët janë subjekt më vete. Epiri është hapësirë. Pikë.

Feja e Skënderbeut përdoret si karikaturë logjike. Artikulli pranon se ai lindi ortodoks, u rrit mysliman dhe vdiq katolik. Ky fakt i vetëm duhet të mjaftonte për të mbyllur debatin. Por Protothema nuk e mbyll, sepse nuk kërkon logjikë. Nëse feja përcakton kombësinë, Skënderbeu ishte njëherësh grek, turk dhe italian. Historia serioze nuk e duron këtë grotesk.

Pse atëherë ky shkrim? Sepse Skënderbeu është i papërshtatshëm. Ai është ortodoks që nuk u bë grek. Shqiptar që u bë simbol europian. Hero që nuk i bindet mitologjisë helenocentrike. Dhe për këtë arsye duhet relativizuar, zbehur, copëtuar. Por historia nuk ka nevojë për leje. Gjergj Kastrioti ishte shqiptar në origjinë, europian në vizion dhe universal në simbolikë. Çdo përpjekje për ta mohuar këtë nuk është debat, por frikë e grekëve nga e nga e vërteta e historisë së tyre.

Bibliografi

Noel Malcolm, Kosovo: A Short History, London, 1998.

Marin Barleti, Historia de vita et gestis Scanderbegi, Romë, 1508.

Paschalis Kitromilides, Enlightenment and Revolution, Harvard University Press, 2013.

Pius II, Commentarii, shek. XV.

Paschalis Androudis, “Historical and Archaeological Evidence for the ‘Albanian Tower’ on Mount Athos”, Byzantium, 2002.

Giuseppe Schirò, Canti popolari albanesi d’Italia, Palermo, 1923.

Fan S. Noli, Historia e Skënderbeut, Boston, 1947.

Arif Murrja

Në një majë shkëmbore buzë lumit Drin të Zi, në hyrje të fshatit Hotesh të Dibrës, aty ku rrjedha e lumit është herë relaksuese, herë e zhurshme dhe herë agresive; aty ku historia përplas kohët, qëndron ende e gjunjëzuar Kulla e Elez Murrës. Dikur zemra e rezistencës së Luznisë, sot ajo rri duke “rënkuar”, me plagë të hapura prej dhjetra dekadash si pasojë e moskujdesjes. Nga kjo kodrinëz shkëmbore kontrollohen të gjitha hyrjet për në fshat dhe kulla duket sikur komunikon në heshtje me Kodrën e Kalasë, të njohur si Kodra e Kalasë së Qytezës.

Foto të bëra nga Edmond Hasani para vitit 2016

Foto të bëra nga Erzen Murja ne vitin 2020

Përshkrimi i figurës së Elezit nuk mbështetet vetëm në kujtesën popullore. Shkrimtari dibran dhe mbledhësi i parë i folklorit të krahinës së Dibrës, Haki Stërmilli, e ka trajtuar Elezin si një nga shtyllat e rezistencës në Nëntë Malet e Dibrës. Edhe pse i emëruar formalisht nga Perandoria Osmane si Kreu i Malit të Luznisë, njësoj si krerët e tjerë të maleve, Elez Murrja nuk u pajtua me reformat e saj, duke u rreshtuar hapur në mbrojtje të dheut të Luznisë dhe të të drejtave të banorëve të maleve. Këtë qëndrim të palëkundur e kanë dokumentuar më pas studiuesit Munir Shehu dhe Hazis Ndreu, të cilët e pasuruan tablonë historike të figurës së Elezit, duke ndalur veçanërisht te roli i tij në Kuvendet e Maleve dhe në përballjet me pashallarët osmanë, duke i dhënë kështu peshën e merituar në historinë e Dibrës.

Elez Murrja Isuf Murrja

Kjo frymë qëndrese nuk u shua me Elez Murrën. Ajo u trashëgua dhe u përforcua nga i biri, Isuf Murrja, i cili mori mbi supe jo vetëm drejtimin e Malit të Luznisë, por edhe barrën e rëndë të përballjes së drejtpërdrejtë me dhunën osmane. Vrasja e tij barbare nga xhandarmëria turke, me prerje koke dhe ekspozim publik të trupit, tronditi mbarë Dibrën dhe ndezi një reagim të paprecedentë. Hakmarrja e organizuar nga djemtë e Isufit, e mbështetur gjerësisht nga luznakët dhe dibranët në betejën e Qenokut, u kthye në një akt rezistence me jehonë përtej krahinës, deri në Stamboll, duke e shndërruar Isuf Murrën në simbol të gjakut të derdhur për liri dhe dinjitet.

Në këngët popullore, kjo vijimësi e qëndresës ngrihet si figurë e pathyeshme, ndërsa në kujtesën e krahinës Elezi dhe Isufi mbeten njerëzit që e mbajtën pushkën mbi krye vetëm për mbrojtjen e Luznisë dhe Dibrës. Pikërisht kjo histori e mishëruar në qëndrim, sakrificë dhe gjak, ka pasur një adresë konkrete: Kullën e Elez Murrës. Mirëpo sot, ajo “kullë me 12 qoshe e tre pode”, simbol i autoritetit, i rezistencës dhe i mbrojtjes së të drejtave të malësorëve, po shembet. Me rrënimin e saj, po zhbëhet nga themelet jo thjesht një ndërtesë, por një faqe e lavdishme e historisë së Dibrës, e shkruar me qëndresë brezash.

Kjo kullë nuk e njohu dorën e armikut. Por po e rrëzon heshtja jonë.

Në periudhën socialiste, u braktis nga pinjollët biologjik të Elezit për një jete më të mirë në Tiranë. Që atëhere mbeti në mëshirën e fatit. U përdor nga të pastrehët dhe më pas u përdor si stallë për bagëti. Muret e saj të trashë, që dikur mbroheshin nga pushka e Elezit dhe e luznakëve, u çanë nga shpërfillja njerëzore e mesuesve të historisë, e institucioneve të kulturës, e vetë banorëve të fisit Murrja. Arkitektuara e saj është unike, nuk ngjason me asnjë kullë tjetër në Dibër. Ndryshe nga kullat e tjera të zonës, ajo u ndërtua si kullë-rezidencë, me funksion drejtues dhe mbrojtës, duke reflektuar vizionin e Elez Murrës.Kozmetika e historisë nuk mjafton për ta ruajtur atë; duhen punëtorë, duhen vizione, duhen njerëz që nuk e lënë suksesin e të parëve të transformohet në rrënojë.

Disa dibranë të respektuar nuk e kanë harruar: Aqif Doku (poeti i vjetër) ka gjetur frymëzim dhe ka thurur vargje, po ashtu edhe poeti i ditëve të sotme Malet e Dibrës; Emrie Skuka në librin e saj Sinoret e Luznisë, i bën jehonë Elezit dhe djalit të tij Isufit: Edmond Hasani ka shërndarë foto të kullës, duke i ruajtur kujtesën vizuale, po ashtu edhe pasionati Erzen Murrja; Abdurahim Ashiku (gazetar i vjetër) dhe Dr. Selman Meziu ngritën zërin kundër zhdukjes së saj, sidomos në kushtet e ndërtimit të HEC Skavica; Afrim Shehu ditët e fundit e ringjalli përmes vizualizimit dixhital, që të shohim se çfarë jemi duke humbur. Ndjesë nëse kam harruar dikë.

Punuar ne IA nga Afrim Shehu

Por zëri i tyre është ende i pakët për të zgjuar shtetin.

Kulla e Elez Murrës është një provë e gjallë se historia ka themele; ajo nuk është vetëm një monument lokal, por kujtesa e një rezistence që duhet t’u tregohet brezave, një dëshmi se liria nuk na erdhi dhuratë, se tokën nuk e trashëguam falas dhe se dikush dhe disa luftuan kur pushtuesi trokiste tek dera.

Është koha që Ministria e Kulturës, Bashkia Dibër, institucionet e trashëgimisë, si edhe akademikët e fushës, të marrin përgjegjësinë që historia ua kërkon. Ka fonde europiane, ka programe restaurimi, ka mundësi konkrete – duhet vetëm vullnet dhe punë.

Nëse sot heshtim, nesër do të mos kemi ç’të shpëtojmë.

Kulla rri gjunjëzuar, e heshtur në majë të shkrepit buzë Drinit. Por ajo heshtje nuk është dorëzim. Është thirrje!

Prof. Dr. Sylë Ukshini/

Në raportet konsullore austro-hungareze të fillimit të shekullit XX, bashkëpunimi ndërmjet diplomatëve rusë dhe serbë në veri të Vilajetit të Kosovës (Üsküb/Shkup) paraqitet si një element i qëndrueshëm i rivalitetit gjeopolitik në Ballkan, si dhe përpjekjet permanente serbe për destabilizimin e Kosovës përmes amratosjes së popullasisë dhe bandave serbe. Një dëshmi sa aktuale dhe domethënëse në këtë drejtim është raporti i konsullit austro-hungarez Gottlieb Pára, drejtuar ministrit të Jashtëm Alois Lexa von Gołuchowski, i datës 6 gusht 1901, i hartuar nga Shkupi, atëherë qendra administrative e Vilajetit.

Leximi i raporteve sekrete të diplomatëve evropianë për Shqipërinë e Epërme (Kosovën) zbulon paralele të dukshme me zhvillimet politike bashkëkohore dhe me qëndrueshmërinë e politikës ruse kundër Kosovës. Edhe raporti i vitit 1901 hedh dritë mbi këtë vazhdimësi strukturore, duke dokumentuar bashkërendimin ruso-serb në terren dhe instrumentalizimin e çështjeve lokale për qëllime strategjike.

Pára evidenton, ndër të tjera, paraqitjen e ekzagjeruar të shpërnguljes së familjeve serbe nga Novi Pazari, dërgesat e armëve nga Serbia dhe përhapjen e qëllimshme të thashethemeve mbi një origjinë gjoja austro-hungareze të këtyre armëve. Raporti trajton gjithashtu aksionet e çarmatimit të popullsisë, të zhvilluara pjesërisht nën udhëheqjen e Isa Boletinit, si dhe udhëtimin e një gazetari çek me orientim proserb, i cili shërbente për përforcimin e narrativave politike në favor të Serbisë.

Një aspekt tjetër i rëndësishëm është pakënaqësia e valiut osman me çarmatimin e popullsisë serbe nga ana e mutasarrifit të Prishtinës, si dhe ndërhyrja ruse për shkarkimin e këtij funksionari. Pára vëren gjithashtu shenja të jolojalitetit brenda administratës osmane, planet për thirrjen e një kuvendi shqiptar në afërsi të Pejës, si dhe pozitën e pasigurt të zëvendëskonsullit serb në Prishtinë dhe të mitropolitit serb në Prizren.

Në tërësi, raporti i Párës përbën një burim të rëndësishëm për të kuptuar mekanizmat e ndikimit ruso-serb në Kosovë në fillimshekullin XX dhe dëshmon se tensionet aktuale në rajon kanë rrënjë të thella historike, të lidhura me konkurrencën e Fuqive të Mëdha dhe instrumentalizimin e realiteteve lokale ballkanike.

Më tej konsulli Para shkruan: “Episodi i ditëve të trazuara në Prishtinë, Mitrovicë, Kollashin dhe Novi Pazar duket se ka marrë fund me kthimin e komandantit ushtarak Ferik Nuri Pashë, të shtunën më 3 të këtij muaji, si dhe me mbërritjen sot të z. Mashkov pas ekskursionit të tij trejavor. Nga vëzhgimet që këto ngjarje i ofruan një vëzhguesi të paanshëm, në radhë të parë meriton të përmendet fakti se qeveria ruse edhe këtë herë nuk e la t’i shpëtonte rasti për t’u përzier në punët e brendshme osmane, duke pretenduar një të ashtuquajtur të drejtë mbrojtjeje mbi mbarë botën sllavo-ortodokse të krishterë.

Mbi bazën e njoftimit të marrë nga zëvendëskonsulli serb në Prishtinë, se ky i fundit – për shkak të qëndrimit kërcënues të popullsisë myslimane – ishte detyruar të ndërpriste pa rezultat udhëtimin e ndërmarrë më 15 korrik drejt Mitrovicës, me synim ndërhyrjen në favor të popullsisë së krishterë të Kollashinit (nga e cila myslimanët kishin marrë armët), z. Mashkov kërkoi nga ambasada e tij dërgimin (komandimin) e tij në veri të vilajetit. Kjo kërkesë u pranua menjëherë dhe ai u nis më 17 korrik për në Mitrovicë, ndërsa iu bashkua edhe zëvendëskonsulli serb i Prishtinës, Avramović.

Z. Mashkov qëndroi më gjatë në zonën e Kollashinit, e cila shtrihet në të dy anët e lumit Ibër në perëndim të Mitrovicës dhe banohet kryesisht nga të krishterë. Në fshatin Brnjak (rreth 27 km në vijë ajrore në perëndim të Mitrovicës) thuhet se ai u kërcënua seriozisht nga myslimanët e grumbulluar atje, prandaj iu desh të kërkonte mbrojtje ushtarake. Mashkov mundi të komunikonte lirshëm me popullsinë ortodokse të asaj treve dhe të hartonte procese-verbale dëshmish lidhur me shtypjet dhe keqtrajtimet e supozuara nga popullsia myslimane.

Më 30 korrik, ai mbërriti në shoqërinë e oficerit të Gardës ruse, Rittich, në Novi Pazar, ku u vendos në shkollën serbe dhe vijoi hetimet e tij në të njëjtën mënyrë si në Mitrovicë dhe Kollashin. Sipas rrëfimit të z. von Rittich, i cili u kthye këtu më 3 të këtij muaji, Mashkov paska arritur të zbulojë disa gjurmë keqtrajtimi dhe torturimi të të krishterëve nga myslimanët. Si veçanërisht të rëndë ai përmend faktin se, në kohën kur mbërriti në Novi Pazar, aksioni i çarmatimit vijonte ende, megjithëse iradeja perandorake që ndalonte ndjekjet e mëtejshme kundër serbëve ishte shpallur që më 23 korrik.

Edhe pse shumë banorë të krishterë gjatë tre muajve të fundit i kanë braktisur vendbanimet dhe janë strehuar në Serbi, shifrat e publikuara nga gazetat serbe për këtë çështje janë dukshëm të ekzagjeruara. Në zonat e vizituara nga Mashkov, sipas deklarimit të vetë Rittich-it, numri i të ikurve është i vogël dhe ata kryesisht i përkasin shtresave më të mira (p.sh. priftërinj etj.).

Sipas informatave që marr nga burime të besueshme, përfaqësuesi rus e shfrytëzoi kontaktin e tij me rajatë e krishterë për të nxitur qëndrim kundër Austro-Hungarisë, sidomos kundër projektit – që ai e konsideron të vendosur – për zgjatjen e hekurudhave boshnjake deri në Mitrovicë. Interes të veçantë meriton çështja e armatosjes së të krishterëve, të cilën as pala serbe dhe as z. Mashkov nuk mund ta mohojnë. Meqë gjatë javëve të fundit u gjetën disa qindra pushkë Martini në posedim të fshatarëve serbë në pjesën veriore të vilajetit, drejtuesit serbë të aksionit të armatosjes dhe mbrojtësit e tyre rusë po përpiqen tani t’ia shpjegojnë disi “në mënyrë të besueshme” opinionit publik evropian origjinën e këtyre armëve. Të aftë gjithnjë për shpikje dhe shtrembërim, nga pala serbe dhe ruse komentohet se armët paskan hyrë fshehurazi nga kontrabandistë shqiptarë dhe u paskan shitur popullsisë së krishterë.

Autoritetet turke, megjithatë, thonë ndryshe, pasi kanë dëshmi dhe rrëfime të shumë ortodoksëve – të penduar – se armët vinin nga Kuršumlje dhe ishin shpërndarë falas përmes ndërmjetësimit të priftit të Kollashinit, Mihajlo, i cili vitin e kaluar ishte arratisur në Serbi. Për më tepër, versioni serb bie poshtë nëse merret parasysh se një pushkë Martini këtu ende kushton 40–50 guldenë, një shumë e papërballueshme për banorët e varfër të krishterë kufitarë.

Nuk mungojnë as sot thashethemet e përhapura nga Serbia se e gjithë lëvizja qenka inskenuar nga Austria për të realizuar më në fund idenë e saj të avancimit. Është për të ardhur keq që insinuata të tilla kanë gjetur vend edhe në gazeta të mëdha si “Novoje Vremja” dhe “Národni listy” (kjo e fundit, p.sh., në numrin e saj të 9 korrikut të këtij viti, duke iu referuar një shkrimi të “Novoje Vremja” të mbështetur mbi rrethana krejt të rreme, kërkonte nga Shkëlqesia Juaj të më tërhiqte menjëherë nga posti i konsullit të Shkupit dhe – siç ndodhi dikur me z. von Kuczyński – të më dërgonte diku në Amerikën e Jugut).

Simptomatik në raport me ngjarjet e fundit ishte edhe vizita e redaktorit të “Novoje Vremja”, Vsevolod Svatkovsky (që përdor pseudonimin “Nestor”), i shoqëruar nga oficeri i sipërpërmendur i Gardës. Pas disa udhëtimeve nga Shkupi drejt fshatrave sllave në shpatet e Karadakut, si edhe në Tetovë, Köprülü, Prilep dhe Selanik, për të mbledhur të dhëna mbi përkatësinë gjuhësore e kombëtare të sllavëve të jugut (serbë e bullgarë), të dy u kthyen në Shkup dhe më 22 korrik udhëtuan për në Mitrovicë për t’iu bashkuar konsullit Mashkov. Fillimisht synonin të shkonin deri në Bosnje, por duket se hoqën dorë nga ky plan për shkak të mundësisë së karantinës në kufi. Svatkovsky u kthye në Shkup më 23 korrik dhe më 28 korrik u nis për në Bullgari, ndërsa von Rittich qëndroi me Mashkov-in deri më 2 gusht. Është e lehtë të kuptohet se oficeri do t’i përdorë në mënyrë zyrtare vëzhgimet e tij ushtarako-gjeografike, të plotësuara edhe me fotografi të shumta.

Unë i kam njohur më afër të dy zotërinjtë. Z. Svatkovsky, i referuar tek unë nga deputeti çek Dr. Kramář (të cilin personalisht nuk e njoh), nuk u ngut të përmbushte këtë “mision”; ai erdhi tek unë vetëm pasi kishte kaluar disa ditë duke komunikuar intensivisht me konsujt rus dhe serb. Ky gazetar i talentuar dhe relativisht i kulturuar u shfaq si propagandues i zjarrtë i ideve pansllaviste; për rrjedhojë, tek ai nuk vërehen simpati për Monarkinë austro-hungareze, të paktën për aq kohë sa – siç thotë ai – rendi centralist në Austri të mos zëvendësohet me një regjim që merr parasysh interesat e popujve sllavë (pra një sistem federal). Ai dënon veçanërisht politikën e Monarkisë në provincat e okupuara. Unë iu përgjigja se, për të formuar një gjykim më të drejtë mbi Bosnjë-Hercegovinën, do të ishte e dobishme të realizonte udhëtimin e planifikuar, ku do të mund të bindet se e ashtuquajtura “propagandë katolike” e qeverisë atje nuk është gjë tjetër veçse një fabul e sajuar trashë.

Megjithëse Svatkovsky deklaron se në çështjen maqedonase është i paanshëm dhe do të dëshironte një vëllazërim serbo-bullgar, ky “paanshmëri” zhduket sa herë diskutohet një rast konkret lidhur me përkatësinë gjuhësore të një krahine, ku ai shfaqet rregullisht si përkrahës i serbëve.”

(Teksti vijon me pjesën mbi qëndrimin e autoriteteve osmane, rolin e mutasarrifit Xhemal Bej, aksionin e çarmatimit të ndërmarrë nga popullsia myslimane nën udhëheqjen e Isa Boletinit dhe Adem Çaushi, intriga brenda administratës, si dhe planin për një mbledhje shqiptare pranë Pejës; nëse dëshiron, e përkthej menjëherë edhe atë pjesë deri në fund, pa e shkurtuar.) Burimi: Oliver Jens Schmitt dhe Eva Anne Frantz (red.), Politik und Gesellschaft im Vilayet Kosovo und im serbisch beherrschten Kosovo 1870–1914. Berichte der österreichisch-ungarischen Konsuln aus dem zentralen Balkan, Band 4 (1908–1914), Schriften zur Balkanforschung, Wien: Österreichische Akademie der Wissenschaften / Böhlau Verlag, 2020.