Ledia DUSHKU

Instituti i Historisë/Akademia e Studimeve Albanologjike/Tiranë/

Atë të enjte të 28 nëntorit të vitit 1912, 40 delegatë pjesëmarrës në Kuvendin Kombëtar të Vlorës vendosën unanimisht që “Shqipëria të bahet që sot më vehte, e lirë e e mosvarme nën një qeverië të përkohshme”. Ndonëse kanë kaluar 111 vite nga dita historike e Shpalljes së Mëvetësisë, shqiptarët vijojnë edhe sot të mos zotërojnë elementë të rëndësishëm të saj: askush nuk ka mundur të zbulojë tekstin origjinal të Deklaratës së Pavarësisë; bisedimet origjinale të Kuvendit Kombëtar të Vlorës dhe as një foto të asaj dite. Madje në vitet 40’, fotoja e festimeve të një vjetorit të Pavarësisë paraqitej në shtypin e kohës si foto e 28 nëntorit të 1912, një pasaktësi që u reflektua edhe në vitet e mëvonshme.

I njëjti fat ka ndjekur edhe flamurin e Pavarësisë. Çështja e flamurit ngritur nga Ismail Qemal Vlora, pasditen e 28 nëntorit 1912, ka një histori të gjatë, që është koklavitur ndër vite. Nga fundi i viteve 20’, në një hark kohor prej jo më shumë se 10 vite, variantet në lidhje me të kapin numrin 10. Ekzistenca e një numri kaq të madh variantesh të ndryshëm nga njëri-tjetri shpjegohet me sensin e lartë të protagonizmit dhe memorjen e shkurtët shkurtër historike të protagonistëve të ngjarjes historike, që në vetevete formësojnë edhe marrëdhënien problematike që shqiptarët kanë me të vërtetën.

Nga një analizë e kujdesshme e tyre, e shohim me vend që të merren në konsideratë vetëm 3 variante.

Varianti i parë vë në qendër të vëmëndjes vlonjaten Marigo Pozio, protagonizmi i së cilës lidhet me faktin e qëndisjes/stampimit apo ngjitjes së shqiponjës në flamur. Ky variant është më afërti në kohë me 28 nëntorin e 1912-ës. Në një shkrim rreth ligjit të veteranëve në “Gazeta e Re”, më 9 dhjetor 1928, Kristo Floqi ngre zërin për faktin se Marigo Pozio, veprimtare e dalluar e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, njëkohësisht “qëndistare e flamurit të ngritur nga Ismail Qemali”, nuk merrte shpërblimin e veteranit. Pak ditë më pas po në të njëjtën gazetë, një korrespondencë nga Vlora mbështeti thëniet e Floqit. Më 28 nëntor 1933, në përvjetorin e 21-të shpalljes së Pavarësisë, është sërish Kristo Floqi ai që përmend emrin e Marigosë si qëndistare jo vetëm të flamurit të ngritur nga Ismail Qemali por të të gjithë flamujve të ngritur në godinat qeveritare atë ditë të vjeshtës së tretë, duke i dhënë këtij varianti elementë mitikë. Më pas, në vitet e regjimit komunist, ky variant u bë zyrtari dhe Marigo Pozios iu njoh gjerësisht atributi i qëndistares së flamurit të Pavarësisë.

Varianti i dytë ka si protagonistë kushërinjtë Xhemil dhe Eqrem Bej Vlora. Del si i tillë në fillim të viteve 30’, kur Eqrem Vlora vihet në dijeni nga prefektura e qytetit bregdetar për hetimet e kryera në lidhje me flamurin e Pavarësisë. Rezultatet e hetimit na vijnë në kohë nga profesoreshë Valentina Duka, e cila ka konsultuar korrespondencën e atyre viteve të Ministrisë së Punëve të Jashtme, duke arritur në përfundimin që flamuri i ngritur nga Ismail Qemali ishte marrë nga shtëpia e Eqrem Bej Vlorës. Në letrën dërguar Ministrisë së Punëve të Jashtme shqiptare, më 14 shkurt 1930, pinjolli i Vlorajve bën me dije se flamuri që Ismail Qemali kishte ngritur më 28 nëntor 1912 ishte marrë nga shtëpia e tij. Ai i ishte dhuruar në vitin 1909 nga Aladro Kastrioti, një nga pretendentët e fronit shqiptar. Më tej letra vijonte me shpjegimin se:

Ky flamur pasi u përdor për disa ditë, iu dorëzua zonjës së Mehmet Ali Pasha Delvinës, e cila banonte në atë kohë në shtëpinë time. Kur u ktheva nga lufta, flamurin e gjeta prap mbi shtratin tim aty ku e lashë. Por, në vitin 1914, zonja në fjalë iku nga Vlora në Delvinë dhe flamurin e mori me vete. … Qeveria Vorioepirote e Delvinës, me anë të një kërkimi që ka bërë në shtëpinë e Mehmet Ali Pashës e paska konfiskuar këtë flamur dhe e paska djegur.

Mbështetëse e këtij varianti ishte baronesha austriake Amalie von Godin, e cila tregon se e kishte marrë flamurin nga koka e krevatit të mikut të saj Eqrem Vlorës dhe ia kishte dorëzuar personave që e kërkonin, sepse ky i fundit në atë kohë ndodhej në Himarë, në krye të garnizonit osman që organizonte mbrojtjen nga ushtria greke. Flamuri ishte prej cohe të leshtë dhe kishte përmasa të vogla. Edhe Syrja Bej Vlora, babai i Eqremit, shkon në të njëjtën linjë me të birin. Në kujtimet e tij ai shkruan se:

Pasi atë ditë nuk kishte mundësi të përgatitej flamuri, u mor nga shtëpia jonë një flamur, që djali im Eqremi që nga viti 1908 e ruante me plot nderime. … Ky flamur që prej vitit 1905 ndodhej në shtëpinë tonë dhe ruhej si amanet në dorë të Eqremit. … Në dramën Pirua, që Eqremi e vuri në skenë në shtëpinë tonë në vitin 1908, ky flamur u ngrit për të parën herë dhe u duartrokit, edhe në prezencë të krerëve të pranishëm të qeverisë osmane.

Në vitin 1935 Eqrem Vlora ka lëshuar një tjetër deklaratë, në prani të drejtorit të Muzeut Kombëtar, Sotir Kolea dhe ministrit të Arsimit, Mirash Ivanaj. Në dallim nga ajo çka kishte deklaruar në vitin 1930, tashmë pinjolli i Vlorajve nuk bën më fjalë për një, por për dy flamuj, njëri i tij dhe tjetri i kushëririt Xhemil Vlorës, në shtëpinë e të cilit ishte ngritur flamuri, më 28 nëntor 1912. Flamurin e tij (të Eqrem Vlorës), Ismail Qemali e kishte varur në dritaren e shtëpisë ku u mbajt Kuvendi i Vlorës. Pas dy ditës, ky flamur ishte “ngulur në derën e shtëpisë së Xhemil Bej Vlorës”, ndërkohë që vendin e tij e kishte zënë një flamur i dytë, të cilin e kishte dhënë ky i fundit.

Sipas deklaratës së tij:

Flamuri i parë, i z. Eqerem Bej Vlorës, dhuratë e Don Gjin Aladro Kastriotit, ishte prej pëlhure leshi, me shkabën me dy krerë të snejtur me lesh të zi në mes. Shkaba kishte krahët përgjysmë të shpallur, për së gjati trupit dhe drejtim i sajë qe krah për krah me drejtimin e shtizës, siç është edhe sot në të gjithë flamurët. Flamuri i dytë, i z. Xhemil Bej Vlora, që zu vendin e të parit në grillat e dritares, qe edhe ky prej leshi, sadopak i vogël me shkabën me dy krerë e kishte kokëngulmazi kthyer drejtë shtizës.

Gjithashtu, Eqrem Vlora evidentonte se në vitin 1914 flamurin e tij e kishte marrë Avni Delvina. Më pas, atë kishin djegur “vorioepirotët”.

Por ndryshe dëshmonte kushëriri i tij Xhemil Bej Vlora: Ishte pikërisht ai dhe jo Eqrem Beu, që kishte dhënë dy flamuj, të cilët:

… i kishte nga Don Gjin Aladro Kastrioti, të dy prej leshi, i pari 50 cm x 70 cm dhe i dyti 70 cm x 1.20 cm, pa thekë dhe pa kordonë. Flamuri i parë, më i vogli, paska qenë ai që shtolli vetë Ismail Qemali, për herë të parë në hekurat e parmakëve të njërës prej dritareve bri ballkonit dhe pak më vonë të ngritur mbi shtizë në ballkon. Flamuri i dytë, më i madhi i ngjitur mbi shtizë u ngrit më pas në portën e shtëpisë së Xhemil Vlorës. Këtë flamur të dytë të portës, e paska marrë Avni Delvina, të cilit ia kanë rrëmbyer andartët e Epirit.

Në vitin 1936 djali i Ismail Qemalit, Et’hem Vlora mbështeti dëshminë e Xhemil bej Vlorës lidhur me faktin se flamuri ishte marrë nga shtëpia e tij. Ai plotësoi se “Pëlhura e flamurit ishte i leshtë dhe shkaba e stampuar”, por nuk mbante mend nëse flamuri kishte pasur thekë apo kordonë. Përmasat e tij të përafërta ishin 50 cm me 80 cm. Në dallim nga dy kushërinjtë e tij, ai nuk mendonte se flamuri “ishte zhdukur por se ndodhej i ruajtur në Shqipëri, ndër duar, që do të kujtohen ndofta ndonjë ditë t’ia falin Muzeut Kombëtar”.

Varianti i tretë ka si protagonist njërin nga firmëtarët e dokumentit të Pavarësisë, korçarin Spiridon Ilo, mërgimtar në Bukuresht. Sipas dëshmisë që Ilo i ka dhënë të birit, Vangjos grupi i atdhetarëve që u nis nga Bukureshti për në Trieste e mandej në Durrës, kishte marrë me vete edhe flamurin. Sipas Vangjo Ilos, ata kishin biseduar gjatë në hotel “Continental”, duke marrë të gjitha masat e duhura për ta kurorëzuar me sukses iniciativën për ngritjen e flamurit. Në Vlorë, Spiridon Ilo kishte qëndruar në shtëpinë e Marigo Pozios, vajza e tij e tezes, e cila “atë natë … i kishte vënë thekët flamurit”. Ky variant, në dallim nga dy të parët, nuk përmendet nga bashkëkohës të Ilos. Të vetmit që e përmendin janë atë e bir, Spiridon e Vangjo Ilo.

Kërkimet për zbulimin e flamurit të Pavarësisë u intensifikuan në mes të viteve 30’, të shek. XX, atëherë kur inxhinieria e ndërtimit të shtetit kombëtar ishte vënë në lëvizje. Ishte Sotir Kolea, drejtor i Muzeut dhe Bibliotekës Kombëtare që prej vitit 1928, i cili edhe në funksion të detyrës që kryente, u përpoq për gjetjen e flamurit dhe ekspozimin e tij në stendat e Muzeut Kombëtar. Përpjekjet e tij nuk dhanë rezultat, pasi sikurse shprehej ai vetë, i kishte hyrë një rruge pa krye.

Në këtë periudhë, ministri i Arsimit, Ivanaj bëri protagonist të historisë së flamurit të Pavarësisë edhe Lef Nosin, delegat në Kuvendin e Vlorës dhe ministër i Postë Telegrafës në Qeverinë e Përkohshme të Ismail Qemalit. Si rrallëkush nga bashkëkohësit e tij, L. Nosi u kujdes dhe punoi me përkushtim të thellë edhe për grumbullimin, ruajtjen dhe botimin e komponentëve të trashëgimisë historike e kulturore të shqiptarëve, duke u bërë kështu një prej atyre që hodhën themelet e Arkivit të Shtetit Shqiptar.

Shpesh herë autoritetet shtetërore i kishin kërkuar Nosit mendimi mbi ngjarje të ndryshme historike, sikurse edhe dokumente në lidhje me shtetin shqiptar. Spikatin këtu dy momente të rëndësishme, njëri prej të cilëve lidhet drejtpërsëdrejti me flamurin e Pavarësisë. Së pari në vitin 1929 Këshilli i Lartë i Shtetit kërkoi bashkëpunimin e Lef Nosit, për dorëzimin e kopjeve të urdhrave, vendimeve, ligjeve dhe rregulloreve të periudhës 1912-1914. Momenti i dyti, i përket fundvitit 1934, kohë kur ministri i Arsimit, Mirash Ivanaj i kërkoi Lef Nosit opinionin në lidhje me flamurin e ngritur nga Ismail Qemal Vlora, më 28 nëntor 1912.

Më 18 dhjetor 1934, me ndërmjetësinë e Inspektorisë së Arsimit të Elbasanit, ministri i kërkonte Nosit të përshkruante hollësisht flamurin e ngritur më 28 nëntor 1912. Në përgjigjen e shpejtë, pas dy ditësh, Lef Nosi informoi se flamuri që ishte ngritur në Vlorë ditën e pavarësisë ishte prej stofi të mëndafshtë, që në tregti quhej atllas, në ngjyrë të uthullës. Për ta përcaktuar ngjyrën, në letër ishte vendosur edhe mostra e cohës. Shqiponja ishte si e sotmja theksonte Nosi, “me dy krena e me dy krahë të ndemë, premë nga një copë sateni të zi dhe ngjitë mbi flamur”.

Sipas tij këtë punë e kishte bërë zonja Marigo Pozio në shtëpinë e saj. Kur flamuri ishte duke u qepur delegatët që kujdeseshin për këtë punë, shkonin e vinin në shtëpinë e zonjës për me e shty qi ta mbaronte pa vonesë, për të shpejtuar shpalljen që pritej me padurim. Pas shpalljes së Pavarësisë, vijonte L. Nosi, flamuri i ishte dorëzuar Xhemil Vlorës, me kërkesë të tij për ta ruajtur, mbasi shpallja e independencës ishte bërë në selamllëkun e tij, banesë në të cilën qeveria ndenji disa kohë.

Në letrën e falënderimit ministri Ivanaj i kërkoi Lef Nosit hollësi të mëtejshme: A kishte flamuri thekë? Nëse po ishin të mëndafshtë apo të leshtë? Cilat ishin përmasat e flamurit? Ashtu si edhe në letrën e parë, përgjigjja mbërriti shumë shpejt. Lef Nosi nuk kujtonte nëse flamuri kishte pasur thekë apo kravatë. Sa i përket përmasave me hamendje, ato mund të kishin qenë 1.60 me 2m, pra një flamur i madh dhe jo i vogël.

Po në fund të dhjetorit 1934, Lef Nosit iu kërkua mendimi edhe nga Et’hem Haxhiademi, një nga penat e forta të letërsisë dhe gazetarisë shqipe. Në letër dërguar nga Gjirokastra, më 24 dhjetor Haxhiademi krahas konstatimit të drejtë se “mbi këtë çështje kishte dijeni të plotë Lef Nosi, i cili jo vetëm që kishte qenë në Vlorë kur ishte ngritur flamuri, por edhe dallohet si njeri me ndjeshmëri të lartë ndaj këtyre gjanave”, ai evidentonte vlerën e mendimit të Nosit për ndriçimin e opinionit publik shqiptar “mbi një gjë kaq interesante dhe me vlerë kombëtare”, siç edhe konsiderohej çështja e flamurit të pavarësisë.

Nuk dihet nëse Lef Nosi i ktheu përgjigje letrës së Et’hem Haxhiademit, pasi kërkimet e derisotme nuk kanë dhënë rezultate.

Në vend të epilogut

Mungesa e burimeve primare, siç janë fotot apo dokumentet e shkruara gjatë ditëve të mbajtjes së Kuvendit Kombëtar në Vlorë, e bën të vështirë identifikimin e veçorive fizike të flamurit të Mëvetësisë. Nga ana tjetër, ekzistenca e shumë varianteve përcjellë nga protagonistët e kohës, e bën shumë të amullt situatën. Sot e kemi të vështirë të përcaktojmë se cilat kanë qenë përmasat e flamurit të ngritur nga Ismail Qemal Vlora, materialin e cohës apo llojin e punimit të shqiponjës mbi flamur. Megjithatë, duke ditur se Lef Nosi ishte njeri me integritet, që kishte sensin e historisë dhe njihte vlerën e dokumentit, varianti i parë që identifikohet me emrin e Marigo Pozios, mund të thuhet se, për shkallën momentale të njohjes, siguron një pikë të fortë mbështetjeje, por gjithsesi pa i dhënë zgjidhjen përfundimtare historisë së flamurit të ngritur nga Ismail Qemal Vlora, 111 vjet më parë.

Foto: telegraf.al

* Ky shkrim është mbështetur në artikullin e botuar nga autorja në Studime Historike (1-2) 2013

Nga Albert Vataj/

Më 19 nëntor 1937 ndërroi jetë bamirësi i shquar, Thoma Turtulli. Ai, edhe pse nuk ka statujë apo monument që ta përkujtojnë, atë e lanë edhe pa varr. Por vepra e tij e humanitetit është ende ndër thesaret e Korçës, është e ngulitur thellë në shpirtin e qytetit, në themelet e asaj përjetësie që mbeti i vetmi dhe më i epërmi shpërblim për të.

Shpesh herë kryeqëllimin e udhëtimit tranzit në jetë, jam rrekur ta lidh me përpjekjen që ngadhënjen për të qenë gjurmë në përjetësi. Jo të gjithë kanë patur fatin të mbeten kujtesë dhe mirënjohje, rrjedhimisht, arsye e themeltë e dimensionit të përjetësisë që ata i kanë ofruar vetes. Më shumë se luftërat absurde, idetë e çmendura, lajthitjet e personalitetit, krekosjet e egos, lajkatimet e sedrës së sëmurë, kultit të individit, ekstremizmi i narcizmit, etj., ajo që shpërblehen me jetën e amshuar dhe gëzojnë statusin e të jetuarit në përjetësi, janë ata që nuk ishin heronj që të shkruanin kujtesën e tyre në akte trimërie e guximi, por në shpirtmadhësi e zemërbardhësi. Dhe për hir të së vërtetës, ata që qenë të shpërblyer aq bujarisht me mirësi dhe humanizëm, sa të zgjidhnin të mbetnin të përjetshëm, janë fare pak, dhe fatlum ishte dhe është Korça, që pati drejtuar kah ajo duart e një shpirt të begatisë qiellore, i cili i dhuroi qytetit atë çfarë do t’i jetë mirënjohës në jetë të jetëve. Ai që ka mbetur në historinë e këtij detyrimin gjeneratash për falënderim dhe përulje, është Thoma Turtulli, i cili i dhuroi kësaj kryeqendre të juglindjes së Shqipërisë, spitalin, bibliotekën, kinemanë, shkollën e mesme (liceun) dhe jetimoren.

A nuk është madhështore?!

A do të mjaftonte mirënjohja e këtij qyteti për këtë zemërbardhësi?!

Cili pati atë shpirt, i cili zgjodhi që pulsi e tij të rrahë përgjithmonë në të gjallët e një qyteti?!

E megjithatë kjo familje sot nuk ka varr. Korrektësisht, komunistët i shkatërruan në mënyrë barbare varrin monumental të kësaj familjeje të shquar, dhe eshtrat e filantropit të madh nuk dihet ku përfunduan.

Thoma Turtulli, dikur e njihnin të gjithë, jo vetëm si tregtar por edhe si dorëdhënë. Sot, janë fare pak njerëz në Korçë e jashtë saj që dinë diçka për të, edhe pse ndonjë përkujtimore akademike është rrekur ta ridimensionojë këtë figurë, ta kthejë në lavdinë e vet këtë emër dhe këtë vepër. Gjithqysh, pavarësisht se sa u bë dhe çfarë u tha për të, ai ishte dhe mbeti një nga filantropët më të mëdhenj që ka nxjerrë kombi shqiptar.

Filantropi që begatoi zemra në fatbardhësi të jetës, që shpëtoi nga vdekja e sigurt me dhjetëra njerëz, por që e pati të pamundur ta shpëtonte veten, jo nga vdekja, por nga mënxura e kuqe.

Mbahet mend se Thoma Turtulli, ishte ai që përgatiti pajën e shumë familjeve të vobekta korçare dhe fitoi dashurinë e simpatinë e mijëra zemrave dhe ia arriti kësaj më të njëjtën zemërbardhësi dhe shpirtbujari që na thërret ta kujtojmë sot me nderim dhe respekt. Sepse ai nuk ishte i vetmi që kishte për të dhënë, por pakkush pati aq shumë sa të jepte gjithçka me gjithë zemër.

Edhe pse regjimi monstruoz diktatorial, u soll egërsisht me familjen Turtulli, duke i lënë ata pa varr, akti sublim i bujarisë është më i larti monument i memories dhe mirënjohjes, të cilën nuk ka barbari ta fshijë nga faqja e dheut, siç nuk do të ketë monstruozitet fanatikësh terrorist të kuq, apo çfarëdo ngjyre, që të mund ta asgjesojë. Sepse fara e mirësisë e hedhur në themelet e një humanizmi të tillë si ai i Thoma Turtullit, do të mbijë e të harliset në nevojën tonë për mirënjohje dhe konsideratë.

Po kush ishte Thoma Turtulli?

Askush më saktë nuk i jep përgjigje kësaj pyetjeje se sa Athina Turtulli, e cila rrëfen për kujto.al jetën e babait të saj, Aleko Turtullit, trashëgimtarit të vetëm të një prej familjeve më të shquara dhe filantrope korçare. Një rrëfim i bashkëngjitur me dokumente zyrtare dhe foto domethënëse ku tregohet kthesa e papritur në jetën e familjes Turtulli ku në vend të nderimit dhe mirënjohjes ajo do përballej me hakmarrjen dhe përndjekjen komuniste. Një jetë e ndarë mes kontributit të vyer dhe bamirësisë së pakursyer të familjes së njohur dhe sekuestrimin e pasurisë, dënimin me burg të pinjollit të saj.

Ndër të tjera, Athina Aleko Qirici Turtull, në një dëshmim për Najada Pendavinji, kujto.al, mes të tjerave ajo hedh një vështrim thellë në kohë: Dera e madhe qytetare Turtulli, vjen nga Vithkuqi i Korçës, por që herët të gjithë veprimtarinë e saj do e drejtonte kah zhvillimit të qytetit të Korçës. Stërgjyshi im Koçi i Ndrios, etiketohej si gozhdaxhiu dhe merrej me tregti, materiale ndërtimi, ku qysh në vitin 1885, djemtë e tij, pra gjyshërit e mi, do krijonin firmën tregtare që quhej atëherë “Vëllazëria Turtulli”. Një firmë e cila do t’i kalonte kufijtë shqiptarë dhe do shtrinte degët e saj në Selanik, Manastir etj.. Kështu filloi të ngrihej pasuria e Turtujve, e cila që në atë moment do vihej në shërbim të njerëzve në nevojë apo në përgatitjen e pajës së vajzave të reja. Në testamentin që ne kishim, pasi në vitin 1973 u dogj shtëpia dhe u zhdukën shumë dokumenta, por e kam lexuar vetë, kishin martuar 50 vajza, me prikë dhe i kishin dhuruar nga 50 deri në 100 napolona flori. Gjithashtu do përfshiheshin edhe në lëvizjen atdhetare të qarkut Korçë, duke treguar patriotizmin e tyre në shumë drejtime. Ishte koha kur elita e kombit po sakrifikonte në mënyra të ndryshme për atdheun. Turtujt përpos të tjerave zgjodhën rrugën e bamirësisë. Ishin njerëz me mendje të ndritur dhe zemër të pastër të cilët ideuan projekte të mëdha e të rëndësishme që shënjuan jetën e korçarëve dhe jo vetëm.

Athina në këtë dëshmim për kujto.al bën gjithashtu një ekspoze të plotë të familjes Turtulli, kah erdhi për të mbetur në historinë e qytetit të Korçës me vepër, filantropi, Thoma Turtulli.

Vëllazëria Turtulli, saktëson ajo, ishin: i madhi Andrea Turtulli, i dyti Thoma Turtulli, i treti Mihal Turtulli me profesion mjek, i emëruar si ministër i Shëndetësisë në qeverinë e Kongresit të Lushnjës, i katërti Vangjel Turtulli, Senator Nderi në senatin Italian dhe e pesta motra e tyre, Evanthi Theodhosi, e ëma e Koço Theodhosit, ministër i pushkatuar nga regjimi komunist.

Thoma Turtulli ishte me origjinë nga Vithkuqi, dikur një qytet i madh me shumë lagje, kisha e shkolla, që rivalizonte për nga përparimi vetë Voskopojën. Por njësoj, si Voskopoja dhe Vithkuqi u dogjën dhe u grabitën tre herë. Asokohe, Familja Turtulli u zhvendos në Korçë dhe bëhet një prej familjeve më të njohura tregtare të kohës. Thoma Turtulli e kompania e tij zhvillonte tregti me Durrësin, Shkodrën, Tiranën, por edhe me Selanikun, Manastirin e Stambollin, kryeqendra këto të zhvillimit dhe kapaciteteve gjeneruese ekonomike, dhe jo vetëm.

Shumë shpejt ai iu përkushtua punëve të mëdha filantropike, për ta bërë Korçën, shembull të një qyteti evropian, për t’i dhënë asaj çfarë meritonte.

Kështu në qytetin e Korçës më 25 dhjetor 1927-ë, çeli dyert kinemaja “Majestic”, një La Scala e vogël në zemër të qytetit. Kjo kinema e bukur u ngrit nga Kompania Anonime Shqiptare “Cinemato”, e krijuar prej Thoma Turtullit e miqve të tij.

Ai i dhuroi qytetit arsimdashës të Korçës, bibliotekën, duke parë etjen e madhe për dije të korçarëve. Në qytetin tonë e rreth tij, ekzistonin shumë libra nga bibliotekat e dikurshme të Voskopojës, Vithkuqit e vetë Korçës si dhe të sjella dhe nga shoqëria “Vatra” e SHBA-ës.

Kështu që biblioteka e bukur e Korçës, e inauguruar më 1930-ën, numëronte rreth 30000 libra, asaj kohe. Jo vetëm kaq, qytetit të elegancës dhe kulturës, biri i saj, Thoma Turtulli i dhuroi edhe, liceun, këtë vatër dije, brenda e jashtë Shqipërisë. Ndërsa spitali i qytetit u inaugurua në vitin 1934. Pas përfundimit të tij, bashkëshortja e Thoma Turtullit, Athinaja, i dhuroi shtetit 40.000 franga ari për ndërtimin e shkollës industriale.

Mbreti Zog e dekoroi zonjën Athina Turtulli me Urdhërin e Skënderbeut. Thuhet se Thoma Turtulli ndiqte vete punimet për ndërtimin e spitalit dhe atje u sëmur nga bronkopneumonia.

Me gjithë përpjekjet e jashtëzakonshme të mbretit Zog, i cili solli enkas nga Selaniku mjekët më të mirë, ai nuk shpëtoi dot vdekjes, e cila i mori të gjallët, i përpiu trupin, për t’i lënë eshtrat në mëshirën e një barbarie, e cila, kur varrezat e Korçës u zhvendosen nga kisha e Shën Mërisë, shkatërroi varrin monumental i kësaj familje të shquar dhe eshtrat e Filantropit të Madh nuk dihet ku përfunduan.

Akti i bamirësisë së Thoma Turtullit, vepra e tij janë sot xhevahire të shkëlqimta në gjerdanin e krenarisë dhe qytetarisë evropiane të Korçës.

Po sot?

Sot, ajo çfarë ishte familja Turtulli, është e shkruar në faqet e historisë, në kujtesën e kohës, dhe patjetër, zemra dhe mendja e përmasave të përjetësisë së Thoma Turtullit, rreh ende në të gjallët e qytetit të Korçës, madhështon si një solemnitet në veprat e bamirësisë që begatim mbeti për shpirtin e qytetit.

Sot?!

Po, sot, mjerisht ka shumë e shumë, më të pasur se Thoma Turtulli, në Korçë dhe në të gjitha qytetet e Shqipërisë, por ata nuk do të mund që shpirtin e tyre të vogël ta shpëtojnë nga harrimi shuma e parave që kanë, babëzinë që ata nuk mund ta ngopin kurrë, narcizmi që i sëmuri dhe… arroganca, kusaria, pamëshira, fudullëku dhe injoranca, që i armatosi me pushtet dhe privilegje, por pa mundur t’i shpëtojë nga një vdekje harrimtare. Ata jetuan si të vdekur dhe vdiqën dhe do të vdesin, pa mundur që shpirti i tyre të linte ose të lërë diçka prej tyre të gjallëve që ata ishin, prej këtij udhëtimi tranzit që ata bënë dhe po bëjnë. Ata, është e vërtetë se kanë gjithçka, por s’deshtën dhe s’do të mundin kurrë të kenë, shpirtin e madhe dhe zemrën e bardhë të Thoma Turtullit, këtij të përjetshmi që jetoi dhe dhuroi çfarë sot e mot, është e denjë për mirënjohje dhe respekt.

Materiale të shfrytëzuara: obserwer kult

Prof.Asc.Dr. Gëzim MUSTAFAJ/

Ngjarjet e mëdha historike si Traktati i Shën Stefanit të 3 Marsit 1878 ( Marrëveshja midis Rusisë dhe Perandorisë Osmane), Lidhja e Prizrenit e 10 qershorit 1878 si dhe Kongresi i Berlinit më 13 qershor 1878 kishin përfshirë edhe një familje me tradita si ajo Dërralla nga fshati Gradec i Gostivarit. Emrin e kesaj familjeje e kish bërë të njohur, Kurt Dërralla, traditë të cilën e ngriti më lart, Hasan Dërralla,

Hasan Dërralla, në krye të një ushtrie nga viset e Tetovës, i rrethuar nga bashkatdhetarë të tij, shumë prej të cilëve gradecarë, mori pjesë aktive në mbrojtjen e krahinave shqiptare të Plavës e Gucisë, të cilat Kongresi i Berlinit ja aneksonte Malit të Zi. Trimërive të Hasan Dërrallës i ka kënduar edhe poeti Gjergje Fishta në këngën e 9 të Lahutës së Malësisë.

Në këtë rrugë trimërie dhe atdhedashurie ecën edhe i biri i Hasanit, Mehmet Pashë Dërralla. Ai lindi më 1843 në Gradec të Gostivarit. Arsimin fillor e mori në Tetovë, kurse atë të mesëm në Shkup. Pas shkollimit në vendlindje, ai ndoqi studimet e larta në Akademinë Ushtarake të Stambollit, të cilat i përfundoi me rezultate të shkëlqyera. Pas diplomimit do të shërbente për disa vite në një regjiment këmbësorie në Anadoll dhe njëherazi, atij do t’i jepej e drejta për të ndjekur shkollën e lartë të Shtatmadhorisë në Stamboll, që ishte niveli më i lartë i arsimimit ushtarak në Turqi.

Suksesi në karrierë falë aftësive dhe shkallës së lartë të përkushtimit në të gjitha detyrat e ngarkuara, do ta bënin atë që në moshën 35-vjeçare të merrte titullin “Pasha”, që nënkuptonte atë të gjeneralit. I graduar kështu me gradën më të lartë të kohës do të niste nga detyrat e reja që do t’i besonte komanda e lartë, fillimisht si komandues xhandarmërie në Bagdad të Irakut dhe, më vonë, në Halepo të Sirisë për t’u transferuar më tej në Selanik, i cili në atë periudhë përfaqësonte një nga portet më të rëndësishëm të Perandorisë Osmane në Ballkan. Prej Selanikut Mehmet Pashë Dërralla, do të merrte emërimin në vilajetin e Kosovës për të shërbyer në kryeqendrën e tij, në Shkup për të vijuar më vonë në funksionin e komandantit të qarkut të Prizrenit në të cilin bënte pjesë edhe Tetova, Gjakova dhe Luma. Pikërisht me këtë detyrë gjeneral Dëralla, do t’i jepte fund karrierës si oficer i Ushtrisë Osmane.

Kryengritësit shqiptarë, tashmë tronditën tërë mjedisin ballkanik, në të cilin faktori shqiptar filloi të bëhej dominant. Në fokusin e lëvizjes së tyre u vendos në këtë periudhë shpërfillja e hegjemonizmit të shteteve fqinje siç ishte, Serbia, Mali i Zi, Bullgaria dhe Greqia, të cilat prej kohësh investonin për strategjinë e tyre që kishte të bënte me mohimin e ekzistencën e kombit shqiptar, në mënyrë që të zgjeronin territoret e tyre.

Në zanafillën e shtetit të ri shqiptar, me Kuvendin e mbledhur në Vlorë e në të cilin morën pjesë përfaqësues nga të gjitha viset shqiptare, ministër i Mbrojtjes i qeverisë së kryesuar nga Ismail Qemali, ishte Mehmet Pashë Dërralla, i propozuar në këtë post të lartë nga Isa Boletini. Në shumë dokumente arkivore të kohës, Dërralla quhej dhe Kalkanderi, emër i Tetovës ku ai kishte lindur. Gjenerali i ri, Mehmet Dërralla, në kulmin e karrierës së tij, hoqi uniformën osmane të pashait, për të mos e veshur më kurrë gjatë gjithë jetës së tij, sepse ishte vënë në dispozicion të Ushtrisë Vullnetare të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit. Ai u emërua këshilltar i njërit prej udhëheqësve popullorë të Lidhjes Shqipatre të Prizrenit, Sulejman Vokshit. Mehmet Derralla së bashku me babanë e tij ishin në vijën e parë të frontit të luftës për liri. Babë e bir treguan gatishmëri të lartë për të sakrifikuar gjithçka për idealet kombëtare shqiptare.

Lidhja e Prizrenit u shtyp, por Mehmet Dërralla nuk hoqi dorë nga idealet e tij. U aktivizua përsëri në Lidhjen e Pejës, nën drejtimin e Haxhi Zekës. Atë e internuan në Bagdad për t’i prerë çdo mundësi kontakti me Shqipërinë.

Kryengritja xhon-turke e vitit 1908, që u pasua nga një amnisti e përgjithshme, i dha mundësi Mehmet Pashës të rikthehej në funksione të larta në ushtrinë osmane. Në Stamboll mendonin se ai do ta mirëpriste rehabilitimin dhe riveshjen e uniformës së gjeneralit osman. Pasi ai kishte dështuar dy herë,(Lidhjen e Prizrenit dhe Lidhjen e Pejës), tani ishte rasti që ai të mendonte, më në fund, edhe për veten e familjen e tij, për të ardhmen e tij dhe për një jetë të qetë e të lumtur. Mirëpo për çudinë e shumë turqve dhe të pak shqiptarëve që nuk e njihnin sa e si duhet, Mehmet Dërralla refuzoi duke dhënë përgjigjen e tij; -“U jam mirënjohës për bamirësinë, por tani i takoj tjetërkujt”.

Ai refuzoi, sepse fatet e Shqipërisë i qenë njësuar në vetëdije me fatet e tij. U kthye në Atdhe me po atë vendosmëri të viteve të stuhishme të dy lidhjeve historike shqiptare që mbetën vetëm si gurë kilometrikë udhërrëfyes drejt pavarësisë. E presin triumfalisht në vendlindje pas një mungese të gjatë gati dhjetëvjeçare. Ai ishte bërë i njohur edhe në qarqet më të larta të Europës. Emri i tij qe cituar edhe nga ministri i Jashtëm i Austro-Hungarisë, konti Bertoldt, për të cilin; “Mehmet Pashë Dërralla qe një burrë me kulturë të gjerë dhe ndjenja të pastra kombëtare”.

Në vitet 1908-1912 shtëpia e Derallave, në Tetovë do të kthehej në një çerdhe shqiptarizmi. Mehmet Pasha dhe i biri Halimi ishin kurdoherë në krye të lëvizjeve të mëdha atdhetare, duke dhënë ndihmesë jo vetëm me trimërinë dhe guximin, por edhe me pasurinë e tyre. Të dy së bashku do të prisnin e do të përcillnin në shtëpinë e madhe në Tetovë, trimat patriotë e atdhetarë si Sali Gjukën, Bedri Pejanin, Bajram Currin, Isa Boletinin, Mit’hat Frashërin, Hamdi Ohrin, Hoxhë Vokën e dhjetra atdhetarë të tjerë nga krejt viset etnike shqiptare. Ata do të merrnin pjesë në Kuvendin e Junikut e në fillim të viteve 1912, do të komandonin çetën e parë të luftëtarëve tetovarë, e cila mori armët për t’u bërë ballë sulmeve turke dhe atyre serbo-bullgare. Mehmet Dërralla ishte një nga organizatorët më në zë të kryengritjeve të mëdha të Kosovës të viteve 1910, 1911 dhe 1912. Lufta Ballkanike e monarkive të gadishullit kundër Perandorisë Osmane kishte objektiv kryesor pushtimin e trojeve shqiptare. Mali i Zi, Serbia, Bullgaria dhe Greqia ishin të interesuara të mohonin ekzistencën e kombit shqiptar, për të realizuar aneksimin e trojeve shqiptare. Në këto ditë të vështira për jete a vdekjeje për shqiptarët, Mehmet Dërralla përkrah atdhetarëve të shquar, ishte ndërmjet radhëve të para që u ngritën në këmbë për mbrojtjen e tokave shqiptare dhe çlirimin e vendit nga robëria 500-vjeçare osmane. Gjenerali Mehmet Dërralla, në luftimet e ashpra me serbët, arriti t’i mbajë trupat serbe në hapësirën ndërmjet Drinit të Bardhë e Drinit të Zi. Një bllokim i tillë krijoi terrenin e domosdoshëm, siguroi kushtet historike për ngjarjen e madhe të ngritjes së flamurit në Vlorë më 28 nëntor 1912.

Me Shpalljen e Pavarësisë dhe formimin e qeverisë së parë të Shqipërisë së pavarur, kryeministri Ismail Qemali , mbështetur në meritat, kapacitetet profesionale dhe atdhedashurinë e zjarrtë të Mehmet Pashë Dërallës i ofroi postin e ministrit të Ushtrisë Kombëtare Shqiptare. U formua Ministria e parë e Mbrojtjes që quhej Ministria e Luftës. Ministri i parë i luftës ishte Mehmet Pashë Dërralla. Kjo Ministri kishte një efektiv që përbëhej nga disa oficerë shqiptarë të ish ushtrisë turke, nënoficerë dhe popull të armatosur. Si detyrë kryesore këto forca kishin të organizonin mbrojtjen e qytetit të Vlorës ku ndodhej qeveria e sapo formuar dhe ta mbronte atë nga çdo lloj rreziku. Mehmet Pashë Dërralla, u emërua Ministër i parë i Luftës, në bazë të mbledhjes së pestë të Kuvendit Kombëtar të Vlorës, sipas votave të fituara. Nga verifikimi i bërë në seancën e pestë, e cila filloi më 3 dhjetor dhe zgjati deri më 4 dhjetor, kur u bë votimi për ministra, nga 63 delegatë të pranishëm ishin 57, vend i tretë i takoi gjeneralit Dërralla me 42 vota, pas Luigj Gurakuqit e Mufid Beut.

Foto: wikipedia.org

New York Nëntor 2023

Çelo Hoxha/

Ekzekutimin e Lef Nosit, në shkurt 1946, mishëron thelbin e komunizmit shqiptar: zhdukjen e kombit shqiptar. Lef Nosi ishte profili kombi shqiptar në miniaturë: paqësor, dashamirës, punëtor, konservator dhe zotërues i koleksioneve të rralla historike.

Lef Nosi lindi në Elbasan në 9 prill 1877 në një familje të njohur tregëtare. Kreu gjimnazin në Athinë dhe dy vjet universitet në degën e farmacisë. Në 1902, në moshën 25 vjeç, u arrestua për veprimtarinë e tij politike. Në maj 1908, ai bëri një udhëtim në Filandelfia, SHBA. Në 1909 u zgjodh kryetar i klubit “Vëllazëria” të Elbasanit dhe po atë vit themeloi shoqërinë kulturore “Afërdita”. Një vit më vonë, Lef Nosi themeloi gazetën “Tomorri”, e cila doli në Elbasan dhe ishte e para në historinë e këtij qyteti. Për shkak të disa artikujve të botuar në gazetën e tij, të cilat nxitën reagimin e qeverisë xhonturke, Lef Nosi u arrestua dhe u dënua me vdekje. Për shkak të protestave të patriotëve shqiptarë, dënimi me vdekje iu kthye në internim. Në 1911, Nosi u lirua nga intenimi dhe u kthye në Elbasan. Aleksadër Xhuvani i shkroi nga Kajroja të bënte kujdes, ose të largohej nga Elbasani nëse do të vazhdonte botimin e gazetës.

Në 28 nëntor 1912, Lef Nosi ishte njëri nga delegatët e Elbasanit për në Kuvendin e Vlorës, së bashku me Mid’hat bej Frashërin, Shefqet bej Daiun dhe Qemal bej Karaosmanin. Më 25 nëntor 1912, delegacioni i Elbasanit, së bashku me një pjesë të delegacionit të Kosovës, iu bashkuan delegacionit e prijësit të historisë, Ismail Bej Vlorës, te lundra e Petovës, në afërsi të Fierit. Në 28 nëntor, Lef Nosi dhe Shefqet bej Daiu shkëmbyen disa telegrame me Elbasanin, duke i nxitur që dhe ata, ashtu si Durrësi, të ngrinin flamurin. “Ngrini-e sa ma shpejt. Mbë nj’anë i dërgoni ushtëriës serbe komision të posaçëm e më tjetërt anë flamurin nuk e ngrini. Si bahet kjo punë,” pyeste telegrami i Lef Nosit. Më tej, thuhej se kongresi (Kuvendi i Vlorës) nuk kishte filluar ende, “ndashti hapet”. Elbasani e kishte ngritur qeverinë e përkohshme pa ngitur ende flamurin. Kryetar i saj ishte zgjedhur Aqif Pashë Elbasani.

Pak më vonë, Lef Nosi ishte një nga personazhet kryesorë të ngjarjes më të rëndësishme në historinë e Shqipërisë: shpalljes së pavarësisë. Në 4 dhjetor, me votimin me dytë, ku mori 37 vota, Lef Nosi u zgjodh anëtar i Qeverisë. Ai mori postin e ministrit të Postë-Telegrafës.

Sipas baroneshës Marie Amelie Frein von Godin, dëshmitare okulare e ngjarje të shpalljes së pavarësisë, Lef Nosi “dallohej për një atdhetarizëm të padyshimtë”. Ajo vlerëson shumë rolin e Lef Nosit si drejtor i Shkollës Normale të Elbasanit, një fakt që në burime të tjera nuk gjendet. Në Fjalorin Enciklopedik Shqiptar thuhet që në 1908 ai ka dhënë mësim në një shkollë nate në Elbasan dhe që “dha ndihmesë” në punimet e Kongresit të Elbasanit, 1909, dhe në hapjen e Shkollës Normale. Kurse baronesha thotë: “Do të gëzohesha shumë, nëse në muajt dhe vitet e ardhshëm do të dëshmohej se ai do ta gjejë veten dhe do të japë prova si ministër për Prostën dhe Telegrafën, ashtu siç e kishte gjetur veten dhe kishte dhënë prova si drejtor shkolle.”

Në 25 dhjetor 1918, Lef Nosi ishte delegat i Elbasanit në Kongresin e Durrësit së bashku me Shefqet bej Vërlacin dhe Ahmed Daklin. Ai propozoi t’i dërgohej një përshëndetje falënderimi qeverisë italiane “për ndihmë qi asht tyke i bamë Shqipnis”. Kongresi zgjodhi një qeveri të përkohshme, e cila do të dërgonte një delegacion në Konferencën e Paqes. Lef Nosi ishte njëri nga anëtarët e delegacionit në Paris.

Në vitet 1918-1919 Lef Nosi ishte një nga drejtuesit e të përkohshmes “Kopështi letrar”, e cila dilte në Elbasan.

Ai është një nga koleksionistët më të mëdhenj në historinë e Shqipërisë. Koleksionet që ai grumbulloi gjatë gjithë jetës, objekte antike, etnokulturore, dokumente historike, dorëshkrime, pulla e të tjera, janë objekti diskutimi edhe sot, sepse nuk dihet ende fati i tyre. Dihet vetëm që, kur erdhën komunistët në pushtet, Lef Nosi i mbylli ato në Bankën e Shqipërisë, dhe komunistët nuk dihet çfarë i kanë bërë. “Ai nuk e kishte për gjë që të merrte paketën bosh të cigareve e ta koleksiononte si një gjë të rrallë. Shtëpia e tij në Elbasan ishte kthyer në një muze me vlera të patjetërsueshme,” shkruan historiani Kastriot Dervishi. Sipas Dervishit, “pas Lufte (e Dytë Botërore), në Arkivën e Partisë së Punës kishte shumë pak trakte të kësaj partie të hedhura gjatë viteve 1941-1944. Për faktin se askush nuk kishte menduar ruajtjen e tyre, ky aspekt ishte pothuajse në shifra të papërfillshme. Por kur komunistët hapën shtëpinë e Lef Nosit gjetën atje koleksionet e trakteve të tyre që Nosi i kishte grumbulluar në mes të luftës si koleksione.”

Mund të thuhet, pa frikë, se pa kujdesin e Lef Nosit prej koleksionisti, do të kishim një histori të mangët të fillimeve të shtetit shqiptar. Në 1924, Lef Nesi botoi revistën historike “Dokumenta historike, për t’i shërbye historiës tonë kombëtare”. “Rastet e mira dhe kujdesi qi kam pasun, u banë shkak me futë në dorë dal nga dalë, nji numër të math dokumentash, të cilët janë një visar i paçmueshëm i Rilindjes tonë Kombëtare,” shkruan Nosi në parathënien e botimit të parë të revistës. Botimi i dokumentave u nxit nga shqetësimi i tij se mos i humbiste ose nga droja se mos dëmtoheshin. Revista (Fletorja e quante Nosi) ishte e përmuajshme. Me anën e saj, ai synonte të nxiste dhe botimin e dokumenteve të tjera, të cilat mund t’i zotëronin njerëz që ua kishte “sjellë puna me u ra në dorë”. Shumica e dokumenteve ishin në gjuhën osmane. Ai botoi vetëm përkthimin e tyre me shpresën se në të ardhmen mund të realizonte botimin e origjinaleve në një libër të veçantë. Ky botim që nuk u realizua, për shkak të historisë së trazuar të Shqipërisë dhe fatit të tragjik të Lef Nosit.

Lefi Nosi ishte botuesi i parë i Deklaratës së Pavarësisë së Shqipërisë, e cila ishte nënshkruar nga delegatët. Origjinali i dokumentit që duhet të kishte indeksin “Fondi 1, Viti 1912, Dosja 1, Fleta 1”, nuk gjendet në Arkivin Qendror të Shtetit. Nuk dihet ku është. Në arkivë ndodhen vetëm kopje të tij. Mendohet që origjinali të ketë qenë pjesë e koleksioneve të Lef Nosit, fati i të cilave është gjithashtu ende i pasqaruar. “Një pjesë u vodh. Studiues që sot mbahen “profesorë” në kohën kur nuk lejohej njeri t’i prekte studimet e tij, i vodhën ato dhe morën tituj të pamerituar,” shkruan historiani Kastriot Dervishi.

Gjatë Luftës së Dytë Botërore jeta e Lef Nosit ngjan shumë me fatin tragjik të Shqipërisë që nga pushtimi fashist dhe gjerman ra në duart e komunistëve, duke vuajtur më dhumë e për një kohë më të gjatë. Fashistët e internuan në Itali Lef Nosin. Deri në 1943, ai nuk pati asnjë aktivitet politik. Pas rënies së fashizmit, ai mori pjesë si anëtar i Këshillit të Naltë (Regjenca), institucioni i mbretit në mungesë të trashëgimtarit, në një shtet shqiptar që i ishte kthyer pavarëia që i morën fashistët. “Regjenca nuk ka patur lidhje me gjermanët,” deklaroi në gjyq Lef Nosi. Sipas tij, politika e Regjencës ishte ruajtja e pavarësisë së Shqipërisë dhe ikja e pushtuesve. Kundrejt aleatëve Regjenca mbante qëndrim asnjëanës. Ai shpjegon dhe dallimin mes gjeneral francez që u dënua si kolaboracionist dhe anëtarëve të regjencës. “Pëteni në Francë kishte bërë aleancë me gjermanët. Regjenca nuk mori ushtri t’ua dërgonte gjermanëve për të luftuar aleatët,” tha Lef Nosi në Gjyq.

Kur komunistët erdhën në pushtet, përmes luftës civile, Lef Nosi u arrestua dhe u ekzekutua në 1946. Rreth një vit, ai qëndroi në arrati. Ai nuk pranoi të largohej nga Shqipëria. Sipas rrëfimit të nipit të tij, Lef Nosi, gjatë kohës që ishte në arrati, mbante në dorë një bllok ku kishte të shkruar të gjithë biografinë e tij. Gjatë kohës që Lef Nosi ishte anëtar i Këshillit të Naltë e mbante me vete koleksionin e pullave të postës. Në Bankën e Shtetit kishte depozituar dokumentet e rralla historike. Çelësin e kasafortës e kishte Aleksandër Xhuvani. Librat e Lef Nosit u grabitën nga një komision i krijuar nga Ministria e Shtypit, Propagandës dhe Kulturës Popullore, në mars 1945. Drejtuesi i komisionit, më vonë u bë kryetar i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë.

“Në Shqipëri qëndrova me qëllim që të dorëzohesha kur të normalizohej koha e të zbuteshin gjakërat, pse kishte njerëz që vepronin me pasion,” deklaroi Lef Nosi në gjyq. Ai qëndroi një periudhë i fshehur, por gjakrat nuk u zbutën kurrë. Kështu një moment Lef Nosi vendosi të bënte atë që kishte refuzar ta bënte më herët, kur e ftoi Mehdi Frashëri: të largohej nga Shqipëria për të cilën ai kishte punuar me përkushtim. E vetmja mënyrë për të dalë nga Shqipëria e shkelur gjithandej nga partizanët ishte vetëm ndihma e ndonjë misioni ushtarak të huaj. Lef Nosi shkoi te misioni britanik, por ata nuk nuk pranuan ta ndihmonin. Kështu i erdhi fundi një njeriu që gjatë gjithë jetës së tij kishte bërë vetëm mirë.

Shënim: Për këtë artikull janë konsultuar disa burime. Në variantin origjinal të shkrimit janë specifikuar hollësisht referencat e sakta. Burimet e konsultuara janë: Lef Nosi, Dokumente historike 1912-1918, Shtypshkronja Nënë Tereza, Tiranë; AMPB, Dosja N1086-A; AQSH, Fondi MSHPKP, V 1945, Dosja 126; Nevila Nika, Përmbledhje dokumentesh mbi kryengritjet shqiptare, 1910-1912, botim i Institutit të Historisë-Prishtinë, 2003; Marie Amelie Frein von Godin, Nga Shqipëria e re, Botimet Koçi, Tiranë, 2007; Akademia e Shkncave e Shqipërisë, “Fjalor enciklopedik shqiptar”, tre vëllime, Tiranë, 2008; gazeta Arbënia, Nr. 427, 28 nëntor 1936; Gazeta 55, 28, 29, 30, 31 mars 2008; Gazeta “Standard”, 15 shtator 2012.

Foto: elbasani.org

Shenja/ 2012

Nga Albert Vataj/

Ishte e pabesueshme. Një atmosferë që do ta kishte të vështirë ta përshkruante çdokush. Njerëz nga të katër anët kishin vërshuar nën këmbët e kalasë legjendare të Rozafatit dhe prisnin me padurim një zë që do të ngrohte shpresat, do të ndizte flakadanin e besimit, do të rikthente shpirtin e blatuar në adhurim për Zotin, mbi rrënojat 23-vjeçare të ndalimit, perskutimit dhe shkatërrimit.

Më 16 nëntor 1990 në Shkodër, në themelet e gërmadhave më të përbinshme të ateizmit komunist, në qytetin e traditave si kulturore, qytetare ashtu dhe religjoze, një grup qytetarësh, shumica të rinj, morën nismën e guximshme për të hapur xhaminë e Plumbit, për të falur xhumanë, për të ripërtërirë fenë, për të rifituar të drejtën e ushtrimit të lirë të besimit fetar. Një rol të rëndësishëm në këtë veprimtari luajti imam, Hafiz Sabri Koçi – i burgosur për 20 vite, deri më 1986, për arsye të besimin e tij fetar. Kjo veprimtari ku morën pjesë rreth 50 mijë vetë nga Shkodra e fshatrat përreth, pasonte meshën e pak ditëve më parë, të besimtarëve katolikë shkodranë, të udhehequr nga Dom Simon Jubani, bashkëvuajtës në burg me imam Hafiz Sabri Koçin. Kjo ditë nuk erdhi rastësisht. Ishin dëshirat dhe ëndrrat e një populli, të ndrydhura e të heshtura, që u përpin me vrull. Rinia shkodrane, duke marrë bekimin e prindërve dhe të moshuarve iu përvesh punës. Do të ishte kleriku i njohur e i nderuar mysliman, 69-vjeçari Haxhi Hafiz Sabri Koçi, i burgosur për shumë vjet nga regjimi komunist, ai që do këndonte Ezanin dhe do falte xhumanë pas 23 vitesh heshtje dhe përpëlitjeje nën persekucion dhe panik për të pranuar Zotin. Në shtëpinë e familjes Myftia, u bënë shumë takime nga rinia dhe besimtarët e vjetër shkodranë, mëtojnë burimet e asokohëshme. Kjo familje me tradita të vjetra kulturore, fetare dhe atdhetare, nga gjiri i së cilës kishin dalë klerikë të nderuar të besimit mysliman, në ato ditë të vështira, kur diktatura komuniste vazhdonte krimet e saj, pa marrë parasysh rreziqet, priti me bujari Hafiz Sabri Koçin. Të rinjtë, për siguri nga ndonjë incident i organizuar apo dhe i rastit, e morën Hafizin natën, pa gdhirë, dhe e çuan në shtëpinë e familjes së nderuar Myftia, pranë xhamisë. Djemtë e kësaj familjeje e shumë qytetarë të tjerë, e përcollën përmes popullit deri në tribunën e ngritur para Xhamisë së Plumbit. Dëshmitarët e asaj kohe kujtojnë se si pak çaste para fillimit të ceremonisë, Hafiz Sabri Koçi kërkoi që një djalë i ri duhet të hapte këtë ritual dhe t’ia jepte fjalën atij. Rasim Sokoli ishte ai që mes njerëzve të mbledhur, thirri një djalë, Ardian Golemin, i nipi i Haxhi Hafiz Abaz Golemit, dhe bashkë me të dhe Hafiz Sabri Koçin, hipën në tribunë, ndërsa i gjithë sheshi para xhamisë ishte mbushur si asnjëherë. Atë ditë e gjithë Shkodra ishte në këmbë. Që në orët e para të mëngjesit, njerëzit lëviznin nga të gjitha drejtimet: nga ura e Bahçallëkut, nga ura e Bunës, nga Tophana, nga Parruca, nga Perashi, nga Tepja dhe Ajasma po grumbulloheshin në sheshin e Xhamisë së Plumbit, në oborret e shtëpive. Lajmi ishte përhapur në çdo familje, në heshtje, dhe tashmë ishte fakt i kryer. Besimtarët myslimanë dhe bashkë me to të gjithë qytetarët shkodranë pa dallim feje, do i riktheheshin riteve fetare.

Një nga nismëtarët për hapjen e Xhamisë së Plumbit në Shkodër, Mit’hat Myftia, flet për ditët që besimtarët myslimanë filluan të përgatiteshin për faljen e madhe. Më 8 nëntor 1990, në qytetin e Shkodrës u hap shpejt fjala se Xhamia e Plumbit do të ishte gati për besimtarët më 9 nëntor, që i takonte ditë e xhuma (e premte), ditë e shenjtë për myslimanët. Por kjo nuk u bë e mundur.

Edhe pse nuk u arrit të bëhej falja, besimtarët kanë punuar për ta kthyer xhaminë në kushtet optimale për të kryer faljen. Më 16 nëntor 1990, që i takonte sërish ditë e xhuma, u arrit të kryhej falja, të cilën e drejtoi Hafiz Sabri Koçi. Kur dhe si filloi puna për hapjen e Xhamisë së Plumbit? Puna për hapjen e xhamisë filloi që më datë 8 nëntor. Ishte ideja që ajo të mund të ishte gati për besimtarët më datë 9 nëntor, që i binte të ishte e xhuma (e premte). Me disa miq e shokë jemi mbledhur te xhamia më datë 8 nëntor. Xhamia ishte e gjitha e mbuluar nga ferrat, nga balta dhe dherat, pasi kur dilte Drini, ajo përmbytej duke lënë në të shumë inerte. Iniciativa jonë ishte marrë vesh në gjithë qytetin dhe më datën 9 nëntor rreth xhamisë ishte mbledhur një grumbull i madh njerëzish. Grupi ynë që kishim marrë këtë iniciativë përbëhej nga unë, nga im vëlla Abdullah Myftia, Pëllumb Sauku, Agron Dibra, Eljaz Pateriku. Po pse nuk u fillua më herët hapja e xhamisë? E ka thanë një fjalë Dom Simon Jubani, disa e kishin lepurin në bark, disa e braktisën, por ata që e kanë pasur traditë, arritën të mblidheshin për të punuar për hapjen e xhamisë. Cilat ishin pengesat kryesore në ditët kur punohej për hapjen e xhamisë? Në ato ditë, pengesë kryesore ka qenë Dega e Brendshme. Ndërsa sa i takon Sigurimit të Shtetit, sigurisht që bëri punën e vet. Fillimisht jemi thirrur në Degën e Brendshme nga shefi i policisë, Dilaver Papare. Kam qenë unë, Bash Bilali, dhe katër të tjerë. Pasi ai mbaroi me ne, na thirri dhe shefi i degës. Në korridor kam dëgjuar këtë bashkëbisedim mes zyrtarëve: “Tani merru ti me katolikët, unë po merrem me myslimanët”. Në atë moment e kuptova që në të njëjtën ndërtesë e për të njëjtën çështje ishin edhe katolikët. Ata kishin thirrur meshën më 4 nëntor dhe më 11 nëntor. Na u tha se nuk lejohet që të bëhen grumbullime, se këto grumbullime janë të paligjshme, e nga këto justifikime. I thamë se jemi të vendosur ta bëjmë dhe nuk lëvizim nga vendimi ynë. Atëherë na u tha se nëse do të bënim këto grumbullime, do na duhej leje nga Dega. Kemi bërë kërkesë me shkrim në Degën e Brendshme që të nesërmen dhe më 16 nëntor na u dha leja për të bërë faljen normale në xhami. Këtë procedurë e kemi ndjekur për tri të premte me radhë, më pas nuk morëm më leje për të bërë faljen. Nga vajtjet e ardhjet në Degën e Brendshme kemi marrë vesh se gjithçka që flitej rreth e rrotull xhamisë shkonte në veshin e Sigurimit. Prandaj vendosëm që të mos bënim më biseda përjashta, të gjitha bëheshin në shtëpinë time, që gjendet afër xhamisë, vend ku ka qëndruar dhe Hafiz Sabri Koçi. Si shkoi dita e caktuar për hapjen e xhamisë? Edhe atë ditë, pra më 16 nëntor, kur ishte caktuar hapja zyrtare e xhamisë, ka pasur disa pengesa. E para ishte informacioni se unë do të arrestohesha. Në ndërmarrjen ku kam punuar, drejtorin e kam pasur shok të ngushtë, pasi njiheshim prej vitesh. Donin të më arrestonin me të dalë nga ndërmarrja, në mënyrë që të mos isha pjesë e ceremonisë së hapjes së xhamisë. Duke qenë se informacioni më erdhi nga drejtori, atëherë unë arrita të dal nga ndërmarrja me qëllimin për të shkuar në spital, me pretendimin se isha sëmurë. Kam dalë me mjekun e ndërmarrjes për t’u drejtuar për nga spitali, i shoqëruar me një shok timin të ngushtë, Jul Darragjatin. Ata menduan se unë po shkoja në spital, prandaj nuk më ngacmuan më. Ne dolëm për nga spitali, por pastaj u kthyem në xhami. Një frikë tjetër ishte edhe ndonjë ngjarje e inskenuar në xhami. Një nga pyetjet që më ka bërë atëherë Dilaver Paparja ishte se, “nëse ndodh diçka në xhami, kush e merr përsipër përgjegjësinë”. I kam thënë se “nëse kjo gjë ndodh brenda xhamisë, atëherë përgjegjësia është e jona, nëse ndodh jashtë saj, atëherë ajo është e juaja”. A morët pjesë në meshën e parë të katolikëve, organizuar në varrezat e Rrmajit? Po, kemi qenë në meshën e parë të katolikëve, e cila u bë në varrezat e Rrmajit. Atëherë isha caktuar si sekretar, ndërsa Hafiz Sabri Koçi ishte kryetari i Komunitetit. Kemi qenë për një vizitë në shtëpinë e Dom Simon Jubanit, priftit që çoi meshën e katolikëve më 4 nëntor, më pas, më 16 nëntor ishte Dom Simon Jubani që bëri vizitë në shtëpinë e Hafiz Sabri Koçit. Ka pasur kontribute nga të dyja palët për të ndihmuar njëra-tjetrën. Suvatimin e pjesës hyrëse të Xhamisë së Plumbit e ka bërë një murator katolik. Për të gjithë këtë organizim të madh dhe të përkryer për kohën kanë kontribuuar të gjitha moshat, nuk është e vërtetë që ka qenë vetëm rinia, por të gjitha moshat kanë kontribuuar për këto ngjarje. Cili ishte mesazhi që u përcoll nga të dyja ceremonitë që u organizuan brenda një kohe të shkurtër? Mesazhi ishte se vetë feja sjell lirinë, besimin në Zot dhe në komunikimin mes njëri-tjetrit. Pavarësisht, nëse je mysliman apo kristian, të gjithë njerëzit e Zotit janë vëllezër.