Jaho Brahaj/

Që në rininë e tij të hershme Shtjefën Gjeçovi u ngazëllye e ju perkushtua simbolit të kombit të vetë, Flamurit Kombëtar Shqiptarë. Si e dëshmon epistolari, që e trashëgojmë nga ky atdhetar e shkencëtar i shquar, në vitet e shkollimit ai endërronte për ditën kur në atdheun tonë që ishte i robëruar të shpalosej i lirë flamuri me shqiponjën dykrenare1.

Në vitet e mëvonshme sipas një letëre, që Gjeçovi i dergoi priftit të Prizrenit, (tekstin e letrës nuk e njohim) , por kemi në dorë pergjigjen, që i kthej Gac Shestani nga ky qytet, me 23.III.1899 2 që e njofton se letrën e ka lexuar perpara besimtarve katolikë shqiptarë të Prizrenit e vazhdon: “Unë gjithkuej i kam diftue punët e zotnisë Juej, e tanë po gëzohen qi n’Shqipni mu gjet ksi far njerzish të menshem e bujar… Ju diftova letren e zotnisë suej e shumë qefi ju ba, pse muarne vesh qi Shqipnija (tokat shqiptare J.B.) e mjerë deri tash e dame po fillon m’u afrue e si vllazen po i shtrim doren njeni tjetrit”. Në këto vite dimë, se Gjeçovi ishte i lidhur me parinë e Pejës, dhe letra me sa duket bënë fjalë për këshillimin, që ju bën ky prizrenasve për pjesmarrje në lëvizjen kombëtare të atyre viteve me emrin “Lidhja e Pejës”. Nga këto vite ruhet një thirrje e shkruar prej tij. Ajo titullohet: “Ngrehu Shqypni! Shqyptar vllazen!” Në mes të tjerave shkruan: “Sod asht koha që të qesim n’fushë dashninë e zemres… Ta ngrefim flamurin e mamës t’dashtun… Besa e hershme të pertërihet nder ne, e shqyptar vllazen, ajo asht, qi na pshtoj deri tash, ajo ka me na shtue fuqinë”.3

Në poezitë e tija që në fillim tema më e preferuar e Gjeçovit është atdhedashuria, dhe simboli i kombit tonë. Në poezinë “E drejta”,4 që mban datën 25.V. 1902, poeti 28 vjeçar ju drejton bashkëatdhetarve thirrjen poetike; “Shqipja dy-krenshe, t’parëve u printe, / N’flamur t’perflakshem, që boten dridhte / Me sytë e rrebtë kand më kand perpinte / M’thoja shkyte, kudo që u sillte / t’tan pervlote, rrezonte, digjte, grite…/”. Në ato vite kombi ishte nën darën e pushtimit dhe kush guxonte të fliste për Flamurin Shqiptar syrgjynosej ose pushkatohej. Gjeçovi në këto vite i bën thirrje popullit të vetë të ngrihet nën hijen e flamurit të të parvet, duke treguar me saktësi dhe paraqitjen grafike të flamurit: Shqipe dykrenare, n’flamuj të perflakët (perflakët, ngjyrë e perflakët-ngjyrë e kuqe). Ne rrjeshtat e fundit të kësaj poezije thirrja në lidhje me simbolin tonë kombëtar është e hapur; “M’kambë flamurin e Shqypnisë qit-e n’dritë”.

Në këtë vazhdë është poezia-thirrje e vitit 1908, që e pergaditi të ishte hapje për librin “Agimi i Qytetnisë”5, por që ju censurua gjatë proçesit të botimit. Thirrja është vetëm kater vargje: “Ngrehu burra, çoju trima \ Per Shqypni ta derdhim gjakun \ N’luftë shqyptarë po si vetima / Lirin t’lypim, t’lypim hakun”. Në vitin 1908 si rezultat i kryengritjeve të vazhdueshme të kater vilajeteve shqiptare Sulltani u detyrua të shpallte kushtetutën e re, dhe kudo në qytetet shqiptare dualën hapur flamujt kombëtar shqiptarë, por duke njohur flamurin e Perandorisë së Turqisë. Në këto ditë Gjeçovi i vihet punës për të përgaditur flamuj kombëtar për famullinë e tij, Gomsiqe por edhe për të shpërndarë kudo nepër malësi. Nga kjo periudhë na ruhet një fragment vizatimi nga dora e tij e shqiponjës së flamurit tonë.6 Flamuri edhe në vazhdim ruhej në qelë, këtë e kuptojmë nga një letër e mikut të tij Nikoll Sheldija, që i dergon në fillim të vitit 1913, ku e permend flamurin, që ruante Gjeçovi dhe ja kerkon që ta ngrinin me ceremoni në fshatin Mjedë.7 Kronika e kohës na jep edhe hollësi të tjera për këtë rast: “Vetë Gjeçovi e ngre flamurin kombëtar në kalanë e Dejës”.8 Është fjala për ngritjen me ceremoni të flamurit nga populli i kësaj krahine në Lugun e Shën Markut pranë kishës shekullore rrëz Kalasë historike të Danjës së moçme. Për organizimin e këtij manifestimi është interesimi i drejtëpërdrejtë i Gjeçovit, i cili e këshillon mikun e tij, famulltarin e këtij fshati për organizimin: “Mirë asht me ardhë do gjind… e me ba do pushkë”, si ishte zakoni shqiptar për kremtime.9 Flamuri u ngrit në ditët e fundit të shkurtit 1913 me entusiazem, megjithëse në një atmosferë të rëndë, sepse Shkodra ishte e rrethuar nga malazezët.

Flamuri që u ngrit ju la në roje banorve të zonës, si simbol që edhe kjo krahinë ju bashkangjitë Shtetit Shqiptar të sapoformuar në Vlorën historike. Ato e ruajten si nji kujtim të çmuar e relike të këtij evinimenti historik, por dhe si dhuratë e çmuar e atdhetarit e luftëtarit për pavarsi, shokut të tyre të llogoreve Atë Gjeçovit.10

Së shpejti dhe Shkodra mori frymë e lirë, me 19 mars 1914 në kështjellën e lashtë të Shkodrës me një miting madhështor, me pjesmarrës nga qyteti dhe zonat për rreth u valavit flamuri i lashtë pas 500 vjetësh. Kronisti i kohës na sjell një të dhënë teper interesante në lidhje me dashurinë dhe lidhjen e Gjeçovit me simbolin tonë kombëtar, simbolin e lirisë së popullit tonë. Gjeçovi është i lidhur me flamurin, ai mban gjithmon me vehte një flamur11. Kronika thotë: “… I pari flamur kombëtar që valavitej prapë i lirshem (me 19 mars 1914 në Kalan e Shkodrës) ishte flamuri i një françeskani, i një atdhetari të flaktë, i Pater Shtjefën Gjeçovit”. Praninë dhe ngjyrat e flamurit Gjeçovi i kerkonte të ishin të pranishme kudo në veprimtarin e shtetit shqiptarë e në mënyrë të veçantë në pervjetorët e festat mbarëkombëtare. Në vitin 1914 Gjeçovi i shkruan Fishtës: “Edhe ne kishim me pasë shkak për t’ardhun të Mbretit tonë (V.Widit), të perkohshmen (gazetën) e frorit me e stolisun me ngjyra të Flamurit tonë… (Kjo) të ketë fillesë prej françeskanëve të Shqypnisë, kjo stolisje si veshë kombëtare e s’perkohshmes tonë. Këtë nder e pret prej tejet hem Shqypnija, hem yti me zemer At Gjeçovi”.12

Në vitet e Luftës së Parë Botërore Gjeçovi i vazhdon punën për hapjen e shkollave kombëtare shqipe në Thëth, Shalë, fshatra të Pejës, e në këto shkolla vend kryesor në program zinte historija e lavdishme e popullit tonë, e kudo ai shpaloste Flamurin e Kombit e të shtetit shqiptar. Për meritat e tija në lëmin atdhetar e të kulturës Kongresi Kombëtar i Lushnjës i vitit 1920 i dergoi një falenderim.13

Në vitin 1920 transferohet në Vlorën e pushtuar nga italianët. Vlora pothuajse nuk ka fare popullsi katolike latine, por në këtë qytet ruhej një kishë katolike më shumë për nevojat shpirtërore të të huajve, konsuj, tregëtar etj. Në këtë kishë ishte vendosur gjatë atyre viteve të pushtimit kapelani (prifti ushtarak) italian. Sapo shkon Gjeçovi në Vlorë, së pari përzen kapelanin e ushtrisë pushtuese nga kisha. Gjeçovi ishte me karakter i prerë për problemet e traditës e pasurisë shpirtërore shqiptare, nuk lejonte futjen e hundëve të të huajve në problemet tona. Në Vlorën e luftës ato ditë Atë Gjeçovi u bashkua me popullsinë e qytetit e u bë një nga perkrahësit e frymëzues i rezistencës dhe luftës kundra pushtuesit. Si shkruan edhe vetë ai, në Vlorë nuk pati asnjë fanatizëm,14 dhe ky lëvizte nëpër qytet duke propoganduar madhështinë dhe shenjëtërinë e luftës çlirimtare. Gjeçovi shkoi me këmbë në verën e vitit 1920 edhe në fshatrat e Vlorës si bashkëluftëtar i ngazëllyer me heroizmin e luftëtarve, që luftuan kundra dhunuesve të flamurit e të lirisë. Për këto ditë Gjeçovi shkruan: “Filluan luftën të peshtetun në shpresë të bashkimit vllaznuer, e paten sosë a me mbetë të gjithë në lamë të luftës, ose me shperthye dyert e hekurta e ledhet e çelikta të armiqve… e nuk durojnë që ti vurgnoset ftyra e asajë shqypje dhe ati Flamuri, që e pati ngul dora e prarueme e të pa harruemit Plak, zotit Ismail Qemali, të cilit i qoftë lumnija, e nder kangë e valle ju kendoftë emni…”15

Kontributi i Gjeçovit në Luften e Vlorës 1920, u respektua dhe u çmua nga vlonjatët. Me datën 3 shtator kur luftëtarët hynë në Vlorën e çliruar, vlonjatët e nderojnë Gjeçovin duke e vënë në krye të vendit. Ai së bashku me atdhetarin Ahmet Lepenica do lartësoi flamurin kombëtar në varrin e I. Qemalit që ishte në Kaninë. Ky ishte dhe momenti kulmor i kremtimit të fitores historike. Ishin patriotët, ushtarët e lirisë, nanat vlonjate që humben djemt e burrat, ishin motrat që mbetën pa vllezër nga lufta e shenjët, që nderonin këtë burrë nga Janjeva shqiptare, duke ja lënë në dorë Flamurin Kombëtar ta lartësonte në këtë vend të shenjët për shqiptarët, si një mesazh per Plakun vlonjat. Këtë amanet simbolik e percjell Gjeçovi në Kaninën e lashtë, që edhe emrin në letrat shqipe në ato vite e mbante “Komnen Kanina”. Nuk e kemi tekstin e fjalës së tij në këtë rast, por pas pak ditësh shkruan: “Rroftë bashkimi!…Kënaqu e gëzohu o qytet i Vlonës, se pernjimend paske qenë fatlumë tuj ushqye ksi farë zotnish-djem në prehnin tand. Knaqu e madhnohuni o nanat e vlonjatëve se pernjimend paskeni pasë në gji e rritë djem petrita”.

Vlonjatët nuk e harrojnë Gjeçovin, i kerkojnë që të shkruante historinë e kesaj epopeje të lavdishme, por kjo nuk u realizua se Gjeçovi u nis për aty ku kerkohej e ishte më shumë i nevojshem.

Vitet ‘20 të shekullit XX ishin vite tepër të vështira për shqiptarët që në ndarjen (sakatimin) e kufijve ngelën nën pushtimin serb. Kudo kishte djegje, masakra, dëbim, u ndalua shkrimi e shkolla në gjuhën shqipe. Gjeçovi kthehet në Gjakovë e Zym, sepse aty më shumë se kudo kishte nevojë për luftëtarë të shqiptarizmes, dhe ai ishte një nga më të vendosurit, e kishte vendosur e e kishte të qartë se mundëj ta priste dhe vdekja, por kjo nuk e frigësonte: “Ne jesim ndoshta e me gjakun tonë do të lahena, por djemt tonë kanë me na ngreh permendore. Na jesim por djemve t’onë do tu lirohen kambët e duart prej vargojsh”, ishte testamenti i tij. Në Gjakovë e Zym bashkë me kryqin si françeskan e katolik i devotshem që ishte, mbante flamurin kombëtar.16 Ai nuk i frigohej plumbit të armikut, më shumë i trembej çkombtarizimit të vllezërve, prandaj e kishte vendosur të digjej si pishtar i kombit, por tu ndriçonte rrugën e mundimshme brezave drejt lirisë.

Nga një dëshmi të terthortë, që kemi rezulton, se krahas flamurit kombëtar që mbante me vete gjithmonë, ai kishte dhe një flamur në qelë. Këtë fakt na e sjell mësuesi, që sherbeu në shkollën e Zymit në vitet 1941-43, por dhe kujtimet e bashkëkohësve të mbledhura për Gjecovin. Në këto vite u bë perkujtimi i vrasjes së Gjeçovit. Në poezinë e shkruar në ato ditë nga Nikoll Preka, në strofën 11, vargjet 41- 48, tregon: “Edhe un due me u diftue/ çë mbante Ati nen krahnuer/ Mbesa e ti, qe ju ka prue /Me gjasë të zembres nji flamur/ prej këti muer fuqi Gjeçovi/ Mos me u lodh kurr per atdhe/.”17

———————–

1). AQSH. Leter e Gjeçovit drejtuar Gjergj Fishtës, Gomsiqe, 9. I. 914. Fondi 58, dosja 96, f.13. “A të bjen nder mend kur ishim në Bosnje (studentë J.B.), si shtypej (gazeta) nder kremtime kombëtare me bojna t’Flamurit t’kombit të tyne?”

2). Prifti i Prizrenit Gac Shestani i kthen pergjigje Gjeçovit, se letrën e tij e ka lexuar perpara besimtarve në kishën e Prizrenit. Letra e G. Shestanit ruhet në AQSH. F. 58, d. 95\42. Si e thamë edhe më lartë nuk e njohim tekstin e letrës së Gjeçovit, por duke gjykuar nga lidhjet e ngushta që pati ai në fund të shekullit XIX me parinë e Pejës dhe perpjekjet për “Lidhjen e Pejës” mendojmë se fjala është për bashkimin e popullsisë së kasaj krahinë në luftën kundra pushtuesit.

3). Th. Murzaku: Dorëshkrime të Shtjefën Gjeçovit në Arkivin Qendror të Shtetit, Tiranë. Kultura Popullore, 1980, Nr 1, f. 157.

4). Së pari kjo poezi është botuar në “Albania” e Faik Konicës në vitin 1902. Është përfshirë dhe në: Sh. Gjeçovi – Vepra, Rilindja, Prishtinë 1985, vëllimi II, f. 251- 254.

5). Agimi i Gjytetnisë, dorëshkrimi ruhet në AQSH, d. 45\46, fl.1. Libri është botuar në Shkoder, më 1910, por dorëshkrimi ku është edhe poezija-thirrje “Ngrehuni Shqyptar” është i viteve 1908-9 e pa perfshirë në këtë botim.

6). Vizatimi na është ruajtur në dorëshkrimin e Gjeçovit: “Trashëgime Pellazgjësh: Bet, Besimet e do doke tjera mas s’cillash dishmohet vjetersia e komit shqyptar”. Per hollësi shih; Sh Gjeçovi, Shtyllat e Kombit, përgadtur nga J. Brahaj, Publicistikë, Tiranë 1999.

7). Në letrën që Nikoll Sheldija i dergon Gjeçovit, i shkruan: “Bajrakun ta ngrefim atë që ke gadi Z. Juej. A per pelqim të Emz. Kolecit tash bjen t’vedin. Me thanë ma mirë po çojmë (ngremë) tonin… me vedi bjere (flamurin)”. AQSH. F. 58, d, 95\57, fl.243.

. Ruzhdi Mata: Shtjefën Gjeçovi. Jeta dhe Vepra, Tiranë 1982. Shih kapitullin VIII – Shpallja e Pavarsisë.

9).”Na patme mendimin me ndez do zjarme n’buzë t’natës permbi kala, permbi Suk t’Mjedës e permi Lak të Karroqit… Si më thot zotnija e juej po baj…Pra me sa t’mundi me mbledh po i bashkoi te Lugu i Sh’Markut e aty po perpiqena, por para 11 sahatit…” AQSH. Letra e Famulltarit të Laçit (Va Dejës) dërguar Gjeçovit me 28 shkurt 1913, d. 95\57, fl. 241. Shih dhe R. Mata identik si shënimi 8.

10). Flamuri i ngritur nga Gjeçovi u dorzua në Muzeun Historik të Shkodres pas 67 vjetësh, në fillim të vitit 1980 me punën e perkushtuar të muzeologut Njazi Vedahi. Për këtë shih Z. i Popullit, Një inisiativë me vlera të mëdha edukative, nga R. Dajti, 20 mars 1980, f. 1-3.

11). Donat Kurti: “Flamuri kombëtar në krahinën e Shkodrë, Hylli i Dritës, Nëntor 1937, f. 535.

12). AQSH. Letër e Gjeçovit derguar Gjergj Fishtës nga Gomsiqja, me 9.I.914, dosja 96, f. 13.

13).Shih; Sh. Gjeçovi, Ditar udhëtimi, Shkoder-Tiranë-Elbasan, AQSH, dosja 59.

14). Në një letër që Gjeçovi nis nga Vlora, shkruan: “Këtu asnjëfarë fanatizmi nuk ka, zojat myslimane të Vlonës nuk ishin si fanatiket e Shkodres…Këtu ku të jetë puna e patriotizmës i gjenë në çdo rast gadi me kremtue ditët që janë në shënjë.” Shih Gjeçovi, Shtyllat e Kombit, T. 1999, f. 73.

15). Shih: Sh. Gjeçovi, Rroftë Bashkimi në “Shtyllat e Kombit”, T. 1999, f.58.

16). Sipas kujtimeve të fshatarve të Zymit, kur u shikua vendi i ngjarjes te kufoma e vrarë e Sh. Gjeçovit, ju gjet një flamur kombëtar shqiptar. Ky fakt i irritoi autoritet pushtuese serbe, dhe dhanë urdhër, që atij t’i bëhej një percillej dhe varrim pa ceremoni. Dhe vertet në varrimin e Gjeçovit në kishën e Shna Prendes në Karashengjergj (2 km larg Zymit), nuk u mbajtën fjalime, por populli e percolli me nderime. Edhe studiuesi F. Kristaj thotë se, Gjeçovi kur u vra kishte flamurin kombëtar me vehte.

17). Nikoll Preka: “Te vorri i Gjeçovit”, poezi me 56 vargje në 14 strofa. Poezija është shkruar me sa duket me 14 tetor 1941 me rastin e perkujtimit të Gjeçovit nga populli i Zymit dhe të Prizrenit, sepse i kushtohet një date perkujtimore. Nikoll Kerhanaj thotë se perkujtime i Gjeçovit është bërë gjatë Luftës së Dytë Botërore për tre vjet rrjesht 1941-1943. Shih; N. Kerhanaj: Abetarja e Zymit, Zym, 1997. Poezija e N. Prekës ruhet në AQSH, D.113, fl, 1. Gjeçovi në Zym kishte një kushërirë e cila i sherbente në kishë e në qelë. Ajo si njeri i afert dinte çdo gjë per At Shtjefnin. Poezija na tregon se ajo në ditën e perkujtimit solli tek varri flamurin shqiptar që ai ruante. Në vitet 1941-44 në Kosovë lejohej të mbahej publikishtë flamuri kombëtar shqiptar, ky do ketë qënë rasti, që ajo publikishtë pa frigë të tregoi këtë relike të shtrejtë të Gjeçovit.

Përgatiti: Albert Vataj/

….“Pasardhës të arianëve të parë ardhacakë dhe të ilirëve, trakasve apo epirotëve të kohëve klasike, shqiptarët janë raca më e vjetër në Evropën Juglindore. E njëjta ndarje e përcaktuar mirë, e cila e copëzoi vendin që moti mes mbretërive të Ilirisë dhe të Molosisë mund të gjendet sot në lumin Shkumbin (rruga Via Egnatia, arterie e madhe romake ndërmjet Lindjes dhe Perëndimit), duke i ndarë dy pjesët kryesore të popullatës.

Por, përkundër dallimeve mes tyre në religjion, dialekt dhe institucione shoqërore, shqiptarët gjithmonë kanë mbajtur një racë – si veçanti të vetëdijes kombëtare dhe qartas janë dalluar nga racat e tjera të Gadishullit Ballkanik”.

“Rreth vitit 600 para erës sonë ata u pushtuan dhe mbase u ndikuan gjerësisht nga keltët, nga veriu. Nga ky trung kelto – ilir ka prejardhjen shqiptari modern. Kështu, ai është banori më i vjetër i Gadishullit Ballkanik dhe fakti se ai ka mbijetuar pushtimin dhe sundimin e njëpasnjëshëm të romakëve, bullgarëve, serbëve e turqve dhe mbeti shqiptar, dëshmon mjaftueshëm ndjenjën e tij të fuqishme kombëtare. Asnjë pushtues nuk ka pasur sukses në kredhjen e tij”.

Ai është zakonisht artizan i shkathët dhe punon në mënyrë industriale. Gati e tërë prodhimtaria e qëndistarisë së bukur nga ari e Ballkanit është vepër shqiptare. Kostumi madhështor i Oborrit të Malit të Zi ishte krijimtari e rrobaqepësve shqiptarë. Shumica e argjendarëve të Ballkanit, gjithashtu, janë shqiptarë apo me prejardhje shqiptare. Dhe, mjaft e çuditshme- siç thotë Mis Durhami – shumica e formësimeve artistike që akoma bëhen nga ata u përngjajnë ornamenteve të gjetura në varreza parahistorike, sa që së bashku shkathtësia dhe stolia duket se janë trashëguar nga ilirët e lashtë. Ajo pastaj vazhdon duke pohuar se pastërtia shtëpiake e shqiptarit mund të jetë shembull për shumë të tjerë.

-“Kishat dhe xhamitë së bashku mund të gjenden në qytetet më të mëdha. Meqë turqit kishin pushtuar Shqipërinë në fund të shekullit XV, shqiptarët vite me radhë kërkonin ndihmë nga Evropa e krishterë dhe posaçërisht nga Venediku. Askush nuk erdhi dhe në shekullin XVIII Islami filloi të përhapej në Shqipëri ashtu sikur edhe në trojet e tjera të Ballkanit. Por shqiptarët e vënë racën para religjionit dhe të krishterët me myslimanët u bashkuan të luftonin turqit për pavarësi. As që është myslimani shqiptar fanatik”.

….“Meqë shqiptarët e krishterë të jugut i takojnë Kishës Ortodokse, një peshkop grek këtu madje njëherë kishte shkishëruar gjuhën shqipe dhe priftërinjtë thoshin se ishte e padobishme të lutej në shqip meqë Krishti nuk e kupton atë. Nga ana tjetër, turku e dënonte me pesëmbëdhjetë vjet burgim çdokënd i cili ligjëronte apo botonte në gjuhën shqipe të ndaluar.

-Por shqiptari i patundshëm i botonte librat e tij jashtë vendit dhe i fuste brenda fshehurazi me vështirësi dhe rrezik. Shqiptari mësoi dhe mbeti shqiptar. Kur kishte mundësi ai i kryente studimet në Vjenë apo Paris. Shumë studentë u arsimuan në Robert College nga amerikanët”.

Albert Vataj/

Shqipja ishte në portat e mëdyshjeve dhe dilemave të mëdha. Shoqëri dhe grupime intelektualësh vullnetmirë kishin endur me përkushtim dhe përgjegjësi patriotike germat e shqipshkrimit. Sekush po rrekej të shkruante këtë gjuhë të të parëve, por pa mundur të rroki gjithë shqiptarët në këtë ligjërim dijetues. Fati i shqipes dhe këndimit shqip, i kombit dhe historisë tij duhet me doemos të tubohej në një kuvend zemrash të flakëruara për arbër. Dhe ishte ai, Kongresi i Manastirit, ose i ashtuajturi Kongresi i Alfabetit, njaj kuvend, ishin njata burra fort të dishëm por ma fort të kurajshëm që do të merrnin mbi vete barrën e rëndë të mëvetësimit të gjuhës, si paraprijës së Shqipërisë së mosvarme. Ky Kongres ishte dhe mbeti një prej akteve me rëndësi historike për ardhmërinë e kombit shqiptar, për rivlerësimin e të drejtës së vetvendosjes për legjitimimin e hyjnores, gjuhës shqipe. Bota, por jo më pak edhe shqiptarët e përpirë nga murtaja osmane, duhet të përballeshin mbi këtë akt të pashembullt të nismëtarisë së fateve të kombit, që zëfillin prejnga dija.

Ardhja e Kongresit në një vendim dakordësues për njësimin e shkronjave, për krijimin e alfabetit, nuk ishte dhe aq sfidë e lehtë. Që t’i jepej fund kaosit të alfabeteve që përdoreshin si nga shqiptarët ashtu edhe nga albanologët e huaj, Klubi i Manastirit “BASHKIMI” e mori mbi vete të organizojë një Kongres kombëtar, do të thosha një parlament gjithëshqiptar. Në Kongresin e Manastirit që u mbajt prej 14-22 nëntor 1908 nuk u morën vetëm qëndrimet për shkronjat shqipe, por u bisedua për një program operativ për t’i realizuar kërkesat shekullore të shqiptarëve. Dhe kështu gjatë ditëve të Kongresit u hartuan kërkesat në 18 pika dhe u autorizua Shahin Kolonja që t’i dërgojë për realizim te deputetët shqiptarë në Stamboll.

Vendimi me te cilin doli Kongresi i manastirit per alfabetin shqip

Armiqët e shqiptarëve, qoftë të bredshmit apo të jashtmit, me të dëgjuar se po përgatitet të mbahet një Kongres, menjëherë morën inisiativa për ta ndalur atë. Sipas disa burimeve nga shtypi i kohës, kuptojmë për lajmërimin e qeverisë turke që të mos japë leje për përdorimin e germave latine dhe për hapjen e shkollave shqipe. Sipas një dokumenti nga arkivi i J. Jovanoviqit kuptojmë se si përgjigjet qeveria turke ku thuhet: “Problemi i hapjes të shkollave shqipe është çështje që duhet të diskutohet në parlament, e sa u përket germave ajo është çështje e shtypshkronjave”.

Patriotët shqiptarë punuan në këtë drejtim me një mjeshtri shumë të madhe. Nëpërmjet Kongresit u trajtuan dy anë të të njëjtit qëllim që kishte karakter politiko-shoqëror, ngase nëpërmjet shkronjave shqipe mori hov të madh përhapja e arsimit si dhe lëvizja kombëtare në përgjithësi.

Jehona e mbajtjes së Kongresit mori përmasa të gjëra ashtu siç njofton prof. Kristaq Prifti, jo vetën në tokat shqiptare, por edhe jashtë. Për këtë Kongres shkruan gazetat frënge, italiane, zvicerane etj. “se shqiptarët do të mblidheshin në Kongres për qëllime politike ose kishin ndërmend të diskutonin çështjen e pavarësisë, se Kongresi mund të shndërrohej në një bashkim politik”.

Nga 14 deri më 22 nëntor 1908 u mblodh Kongresi i Manastirit për të vendosur për problemin e ndërlikuar të alfabetit shqip. Ky tubim u organizua nga shoqëria “Bashkimi” dhe u propagandua nga Mid’hat bej Frashëri, i cili e drejtoi këtë mbledhje, ku morën pjesë delegatë të të gjitha besimeve nga mbarë Shqipëria dhe kolonitë shqiptare jashtë. Ai në revistën e tij “Lirija”, ndër të tjera shkruan “… ardhi një ditë e pëlqyerë për istorinë tonë, që të nisim liruar’ e papengim të punojmë për mbrodhësin’ e lumtërin’ e kombit tonë, jo me barut edhe me armë, po me kartë e pëndë, andaj kjo çështje e Abecesë lipsetë të jetë fillim, që pa atë nuku do mundim të harijmë qëllimetë tona të lartëra për mbrodhësi të gjuhësë.”

Ndër pjesëmarrësit e shquar qenë atë Gjergj Fishta, dom Ndre Mjeda, Mati Logoreci, Luigj Gurakuqi dhe Hilë Mosi nga Shkodra; Shahin bej Kolonja dhe Petro Nini Luarasi nga Kolonja; Thoma Abrami nga Korça; Sotir Peci nga Bostoni, dhe Bajo Topulli e familja Qiriazi nga Manastiri.

Kongresi zgjodhi një komision prej njëmbëdhjetë anëtarësh nën kryesinë e Atë Gjergj Fishtës për të studiuar problemin e alfabetit e për të dalë me propozime. U arrit menjëherë në mendimin e përbashkët që alfabeti t’i shërbente kryesisht forcimit të unitetit kombëtar. Nismëtar i kësaj fryme qe françeskani Atë Fishta i cili shpjegoi se sido që ishte i dërguar prej shoqërisë Bashkimi, s’ ishte aty thjeshtë për të mbrojtur abece-në, por për të gjetur një rrugë që çonte në bashkimin e përgjithshëm.

Tre alfabetet kryesorë që u morën në shqyrtim qenë: alfabeti i shoqërisë letrare Agimi të Shkodrës i propozuar nga dom Ndre Mjeda; alfabeti i shoqërisë letrare Bashkimi të Shkodrës, i hartuar nga imzot Prenkë Doçi dhe alfabeti i Stambollit, i hartuar nga Sami bej Frashëri. Toskët ishin më fort për alfabetin tradicional të Stambollit, kurse gegët zakonisht pëlqenin alfabetin e Bashkimit, i cili ishte më praktik për botimet, sepse nuk kishte shkronja jolatine.

U shqyrtuan gjithashtu edhe dy alfabete të tjerë, alfabeti grek i përdorur nga Kostandin Kristoforidhi, dhe alfabeti arab, të cilin shumë myslimanë të devotshëm, sidomos në Maqedoni e Kosovë, vazhduan ta shohin si të vetmen zgjidhje edhe për shumë kohë pas Kongresit. Komisioni vendosi të pranojë variantet e modifikuara të alfabeteve të Bashkimit e të Stambollit.

Të dy mund të përdoreshin në shkolla e në botime. Pranimi nga të gjithë i vendimit të komisionit do të donte ende shumë kohë, por, me vendimin për të mbështetur një zgjidhje kompromisi, kongresi shtroi rrugën për kalimin shkallë-shkallë nga alfabeti i respektuar i Stambollit, te alfabeti i tanishëm i shqipes i bazuar në shkronja latine, duke mënjanuar kështu polemika e kundërshtime e duke hedhur bazat për formimin e gjuhës letrare shqipe.

Më 22 Nëntor 1908 përfundon punimet Kongresi i Manastirit, vendimi me i rëndësishëm i të cilit ishte miratimi i alfabetit të njësuar të gjuhës shqipe – prandaj shpesh quhet edhe Kongresi i Alfabetit. Por ky kongres, kishte në plan edhe çështje të tjera të arsimit. Historianët përmendin një takim të fshehtë mes delegatëve, që u zhvillua në një nga dhomat e ndërtesës ku mbahej kongresi. Është fjala për një propozim që Shahin Kolonja kishte përgatitur për t’a paraqitur në parlamentin osman. Sipas këtij propozimi, mësimet në të gjitha shkollat duhej të zhvilloheshin në gjuhën shqipe, ndërsa turqishtja si gjuhë e perandorisë duhej të hynte në këto shkolla vetëm pas klasës së katërt fillore. Shkollat, si edhe më parë, duhej të financoheshin nga shteti (në prag të kongresit të Manastirit, në trojet shqiptare funksiononin vetëm 15 shkolla). Në propozim, hidhej edhe ideja e krijimit të shkollave të larta. Në buxhetin e perandorisë duhej të caktohej një fond vjetor për arsimimin e studentëve shqiptarë në Evropë ose Amerikë, ku ata të përgatiteshin për të dhënë mësime në universitetet shqiptare. Për të shmangur ndërhyrjen e Italisë, Greqisë a Austrisë në këto çështje, në mbledhjen e fshehtë në Manastir u propozua që priftërinjtë katolikë e ortodoksë të paguheshin nga shteti osman. Ky ishte një projekt i guximshëm, ndikuar edhe nga entuziazmi që rilindësit provonin në prag të Kongresit Manastirit. Propozimi, që sot pasqyron vizionin e atdhetarëve të asaj kohe për arsimin, kurrë nuk u paraqit për diskutim në parlamentin osman. Ai mbeti brenda dyerve të mbyllura, ndoshta në pritje të kushteve kombëtare kur ideja për pavarësi të ishte e mirëpritur, ashtu si u deshën disa vite derisa alfabeti i miratuar në Manastir të pranohej pa kundërshtime nga të gjithë në mbarë trojet shqiptare. Në gjithë këtë zhvillim, një veçori vihet re, se në një kohë kur shqiptarët të përçarë e pa një shtet të vetin, arritën brenda pak ditësh të binin dakord mbi një vendim kaq monumental, siç është Alfabeti.

Prof. dr. Avzi MUSTAFA, në një material studimor rreth këtij eventi historik ndër të tjera shkruan: Xhonturqit dhe aleatët e tyre nëpërmjet disa deputetëve tradhtarë dhe disa feudalëve dhe fanatikëve fetarë përsëri e shtruan problemin e çështjes së alfabetit në Parlamentin e Turqisë. Këta dolën me tezën se popullsia myslimane “gjoja ka qenë dhe janë për alfabetin turko-arab, i cili njëherazi është dhe alfabet i Kur’ anit, kurse alfabeti latin e prish fenë myslimane dhe se me te nuk shkohej në Qabe”. Kështu xhonturqit nuk lanë gurë pa lëvizur për të sjellë huti e përçarje te shqiptarët nëpërmjet të propagandës antikongresiane dhe antishqiptare. Ata i arritën qëllimin që më 23 korrik 1909 përgatitën dhe organizuan Kongresin e Dibrës ku dolën me tezën se “në këtë Kongres u mor vendimi që ky të lihej në pëlqimin e vetë popullatës së çdo krahine”.

Për ta justifikuar këtë mendim luanin në kartën e fesë, se shqiptarët e besimit mysliman janë kundër alfabetit latin. Në këtë kohë dallkaukët e kishin vënë në shënjestër pjesëmarrësin me të drejtë vote në Kongres, delegatin nga klubi i Shkupit, Emin Beun se gjoja i ka tradhtuar parimet myslimane dhe Perandorinë Osmane. Pas disa kërcënimeve nga turkofilët, Emin beu kishte deklaruar haptazi se në “Kongres nuk erdhi në shprehje asnjë alfabet turko-arab, diskutimet ishin vetëm rreth shkronjave që i paraqesin më së miri tingujt e gjuhës shqipe. Edhe shqiptarët kanë të drejtën e tyre të shkruajnë si të duan ashtu siç kanë serbet, grekët, bullgarët etj”.

Kjo deklaratë, si dhe mllefi i akumuluar i merimangave turke në Shkup, nëpërmjet të një shoqërie që mbante emrin “shoqata për të shkruar gjuhën shqipe me germa osmane”, organizuan një mbledhje, të cilën e quajtën “Kongres” për të cilin shumë pak dihet, për arsye se nuk bëri jehonë në masat e gjëra, sepse ky ishte vetëm një mendim ose kërkesë e një deputeti nga Shkupi Seid Efendisë, duke trumbetuar se myslimanëve me Kur’an u është ndaluar të shkruajnë nga e majta në të djathtë.

Shqiptarët e Shkupit, pasi i dëgjuan këto marifetllëqe, u prononcuan me një artikull “Nga një zemër shqiptare”. Në të thuhej: “Dje u mbajt këtu një kongres prej ca nga të parët e vendit, të cilët vendosën ta përdorin alfabetin me shkronja arapçe për shkollat e Shqipërisë… Atë alfabet që vendosën të përdorin këta zotrërinj, le ta mbajnë për vetën e tyre, asnjeri s’e njeh, as do ta njohë, s’e di, as do ta dijë. Shqipërija e tërë ngrihet në këmbë për me thanë: Turp i math për këta njerëz! ( Po themi njerëz për mos me thënë ndryshe!)”.

Propagandat e ndryshme, si nga xhonturqit ashtu edhe nga fanatikët e klerit fetar, nuk kishin të ndalur. Ata filluan të agjitonin me të madhe pa zgjedhur mjete, duke organizuar peticione, mbledhje e mitingje për t’i dërguar kryeministrit të Perandorisë Osmane që shqipja të shkruhej me germa turko-arabe. Edhe pse ministri i arsimit turk, më 6 shkurt 1325 sipas Hixhrës lajmëron se qeveria turke ndaj alfabetit të arnautëve mbetet neutrale.

Sikur nuk donin të kuptonin se çështja e alfabetit kishte marrë fund pikërisht në Manastir. Ata përsëri thirreshin në nenin e 16-të të Kushtetutës Turke se gjuhë zyrtare është turqishtja dhe se përdorimi i gjuhës shqipe rreptësishtë ndalohej. Këtë e shohim nga deklarata e kryeministrit turk Ibrahim Hakki Pashai që pa droje pat deklaruar: “Se çështja e alfabetit shqiptar ka karakter politik dhe kombëtar dhe qeveria nuk do të lejojë të ndahet Shqipëria nga shteti Osman”.

Që ta bindin qeverinë turke, shumë gazetarë të paguar shkruanin se gjoja tek arnautët myslimanë dominon një pakënaqësi dhe urrejtje e madhe ndaj germave ” të kaurëve”. Dhe, në shumë qytete, si në Kaçanik, Shkup, Pejë Janinë, Shkodër si dhe në vetë Manastirin dominon një pakënaqësi. Ata e mashtronin qeverinë turke dhe opinionin botëror se gjoja në Kaçanik është organizuar një miting kundër shkronjave latine dhe se është sjellë një rezolutë se “germat latine janë në kundërshtim me Sheriatin dhe se banorët e kësaj ane kërkojnë që të mbyllen të gjitha shkollat në gjuhën shqipe dhe të ndalohen librat të shkruara me alfabetin latin”.

Gjithashtu në Gjilan shkruanin se gjoja janë djegur orenditë shkollore dhe se janë rrahur dy mësues pse kanë përdorur shkronjat latine. Nga të gjitha vendbanimet shqiptare gazetat turke informonin se gjoja dëshpërimi është shumë i madh te banorët shqiptarë me fe myslimane.

Ndërkohë simpatizuesit e shkronjave turko-arabe nga klubi i Ak-Sarajit “Mahfel” dërguan njëfarë Arif Hiqmeti nga fshati Llojan i Kumanovës ta studiojë gjendjen dhe të kontaktojë me Rexhep Vokën për të krijuar një abetare me shkronja turqisht dhe nëpërmjet të Xhemijetit ta shpërndajë atë nëpër shkollat shqipe .

Derisa po zhvillohej një luftë rreth këtij problemi, patriotët shqiptarë filluan pa leje që të hapin shkolla në gjuhën shqipe jo vetëm nëpër qytete, por edhe në mjaft fshatra. Dhe, kështu, u çelen shkolla në viset e Korçës, Elbasanit, Beratit, Manastirit, Janinës, Prishtinës, Shkupit etj.

Çështja e alfabetit dhe shkollës shqipe sipas vendimeve dhe veprimeve që ndërmerrte qeveria dhe shërbëtorët e tyre po bëhej serioze. Ato vepronin jo vetëm me propagandë, por edhe me metoda shtypëse për ndalimin e alfabetit shqip. Kësaj propagande antishqiptare iu bashkëngjit edhe kisha ortodokse edhe pse nuk i interesonte drejtpërsëdrejti alfabeti turko-arab, por dëshironte që nëpërmjet të kësaj kishe t’i përçante shqiptarët. Kësaj propagande iu bashkëngjitën edhe austriakët dhe italianët. Por, populli shqiptar pa dallim feje e kishte kuptuar fare mirë qëllimin se ç’kërkonin turqit e të tjerët. Por, populli, nuk qëndronte duarkryq.

I tërë populli u orientua në mbrojtje pa dallime fetare e krahinore. Të parët që i dhanë forcë vendimeve të Kongresit ishin nxënësit e Idadijes së Korçës, më pastaj ish-nxënësit e shkollës së Janinës, Manastirit, kurse nxënësit e Elbasanit e braktisën tërë shkollën dhe bashkë me popullin ku protestuan mbi 7000 veta. Drejtori i Idadijes së Shkupit pse e ndërroi qëndrimin, e pushuan nga puna. Në Berat e ndoqën shembullin e elbasanasve dhe dolën për t’i mbrojtur vendimet e Kongresit mbi 15.000 veta.

Nuk ngeli pa jehonë edhe Kongresi i Manastirit edhe nga shumë intelektualë që në mënyrë individuale e mbronin ABC-në shqipe. Kështu ndodhi në rrojtoren e kasabës së Kërçovës ku Rexhep Fasku iu hodhi shkumën e sapunit në sy berberit turkofil duke i thanë se “harfat shqipe do t’i shkruajë në ballë se ne jemi shqiptarë”.

Këto veprime patriotike të nxënësve si dhe të shumë patriotëve qartë i treguan pushtetit osman dëshirën e zjarrtë të popullit shqiptar për gjuhën dhe shkollën shqipe. Pas kësaj dëshire nuk qëndronin vetëm nxënësit, patriotët, intelektualët, por tërë populli shqiptar pa dallim feje. Me veprimet e tyre qartë treguan se mbrojtja alfabetit dhe gjuhës shqipe me të vërtetë shënon një faqe të lavdishme të historisë sonë dhe është një mësim i qëndresës në momente vendimtare.

Cilët ishin delegatët e Kongresit te Manastirit që janë edhe në foto?

Pjesëmarrësit po i radhitim, ashtu siç paraqiten në fotografi duke shënuar dhe klubin, shoqërinë apo qytetin që përfaqësonte: Rreshti i parë (nga lart-poshtë majtas): Sami Pojani (delegat i Korçës), Zenel Glina(i Leskovikut), Leonidha Naçi (i Vlorës), Simon Shuteriqi (i Elbasanit), Dhimitër Bruda (i Elbasanit), Azis Starova (i Starovës),Adham Shkaba (i Sofjes), Mati Logoreci (I Shoqërisë “Agimi”). Rreshti i dytë”: Rrok Berisha Gjakova (I Shkupit), Bajo Topulli (i Gjirokastrës), Grigor Gilka (i Korçës), Sotir Peci (i Amerikës dhe i Bukureshtit), Shefqet Frashëri(i Korçës), Luigj Gurakuqi (i Shkodrës), Shahin Kolonja (i Kolonjës), Ahil Eftim Korça (i Konstancës), Hil Mosi (i Shkodrës). Rreshti i tretë: Nyzhet Vrioni (i Beratit), Dhimitër Mole (i Filibesë-Bullgari), Gjergj Qiriazi (i Manastirit), At Gjergj Fishta (I Shoqërisë “Bashkimi”), Midhat Frashëri (I Klubit të Selenikut dhe Janinës), Don Nikollë Kaçori (i Durrësit), Don Ndre Mjeda (I Shoqërisë “Agimi”), Fehim Zavalani (i Manastirit). Rreshti i katërt: Refik Toptani (i Tiranës), Çerçiz Topulli, Mihal Grameno (i Korçës), anash dy patriotë jo delegatë.Nga Mihal Gramenoja, në kujtimet e tij, përmenden si pjesëmarrës, por që mungojnë në këtë fotografi: Parashqevi Qiriazi (delegate e Shkollës së Çupave Korçë), Havez Ibrahimi dhe Emin Beu (të Shkupit), Rauf Beu (i Gjirokastrës) dhe Selahedin Beu (i Manastirit).

Çelo Hoxha/

Gjatë udhëtimit të tij për në Vlorë, Ismail Bej Vlorës i ra në dorë telegrami i komandantit të përgjithshëm së ushtrisë në Janinë, i cili kërkonte që Ismail Beu, së bashku me shokët e tij, të shtiheshin në dorë, të gjallë apo të vdekur. Duke e marrë seriozisht rrezikun dhe nga dëshira për ta shpëtuar, Azis Pashë Vrioni e këshilloi Ismail Beun, përmes korrierit, që të strehohej në konsullatën e austriake. Ismail Beu u mendua dhe dha këtë përgjigje: “Në qoftë se unë kthehem prej këndej e hyjë në konsullatë ose iki e shpëtoj vehten t’ime, ideja ime për shpëtimin e Atdheut fluturon e ikën me mua.”

Ai nuk e mori parasysh fatin e Ismail Beut. Tashmë ai nuk ekzistonte më. Ismail Beu ishte Shqipëria.

Ismail Bej Vlora lindi në janar 1844, në Vlorë, në një nga familjet fisnike shqiptare më të vjetra, e cila, falë prejardhjes së lashtë dhe karakterit të veçantë gjeografik të vendit ku kishte influencë, ka ushtruar në të gjitha kohërat një ndikim të madh në punët dhe fatin e Shqipërisë. Mes Vlorajve dhe Ali Pashë Tepelenës pati një rivalitet të madh. Gjyshi i tij, Ismail Bej Vlora, u vra pabesisht në Janinë, së bashku me 500 ushtarë. Reshid Pasha e ftoi në Janinë me pretekstin se e kishin emëruar guvernator të përgjithshëm të provincës.

Hakën e Ismail Bej Vlorës, të vjetrit, e mori vite më vonë Zenel Gjoleka, një nga udhëheqësit e kryengritjeve kundët tanzimatit. Gjoleka vrau kryemjeshtrin e Ceremonive të Reshid Pashës, kur ai tregoi me mburrje se kishte prerë kokën e Ismail Beut.

Babai tij, Mahmud Bej Bej Vlora, dhe tre xhaxhallarët e tij të mitur u mbyllën në kalanë e Beratit. Sipas Ismail Beut, në këtë periudhë qeverisja e Beratit iu dha familjes Vrioni, “vetëm e vetëm për të asgjësuar influencën e familjes sonë”.

Pas shtypjes së kryengritjes së Tanziamtit, Mahmud Beu dhe vëllai tij, Selim Pasha, u arrestuan dhe u shpunë në Manastir. Dy vëllezërit e tjerë të tyre u arrestuan kur ushtria turke, e ardhur me anije me avull, mori kontrollin e Vlorës. Kështu nisi mërgimi i parë i Ismail Bej Vlorës, i cili, së bashku me nënën, gjyshen, vëllanë dhe motrën, ende fëmijë si dhe ai, u larguan nga Vlora. “Pas 15 ditësh qëndrimi në Manastir, dhe pasi lamë aty një pjesë të shoqëruesve e të plaçkave që na ishin bërë barrë, u larguam nga ky qytet dhe i lamë lamtumirën Shqipërisë,” shkruan Ismail Beu në kujtimet e tij.

Fëmijët nuk i dinin, sigurisht, arsyet e udhëtimit. Ishin shumë të vegjël të kuptonin “përse na qëllonte gjithmonë të dëboheshim nga vendi e shtëpia jonë.”

Në Selanik gjetën përzemërsinë e konsullit francez, mik i Mahmud Beut, nderimet e pakursyera të të cilët ngjallën kureshtje te popullsia turke e qytetit, të cilët nuk e kuptonin dot se si ishte e mundur që një familje të ishte myslimane dhe të mos fliste turqisht, ose si ishte e mundur që një familje myslimane të kishte lidhje aq të ngushta me konsullin e krishterë. Zoti Grasset u tregua vendimtar në ndihmë të familjes Vlora, e cila përbëhej veç nga fëmijë dhe e ëma e tyre në moshë të re, kur kreu i kabinetit të Guvernatorit të Përgjishëm të Selanikut deshi t’i nxirrte nga shtëpia dhe të futej vetë në të, dhe kur Hedie Hanëmi, e ëma e Ismail Beut, u sëmurë nga tifoja dhe u pandeh se kishte vdekur. Aty Ismail Beut i vdiq vëllai i tij të vogël, Sulejmanit dhe, më vonë, sa herë që ai shkonte në Selanik, nuk e linte pa e vizituar varrin e tij në xhaminë Ortaj.

Përfituan nga një amnisti dhe u kthyen në Vlorë.

Në Vlorë u kthyen në një shtëpi të shkatërruar, gjatë mungesës së tyre kishte jetuar në të qeveritari i qytetit, i cili kishte marrë vete çdo gjë të çmuar. Pritja e popullit ishte e përzemërt. Ata që dikur i kishin blerë në ankand mobiliet e shtëpisë së Vlorajve, tani i kthyen në formë dhurate.

Në Selanik Ismail Beu shkoi në shkollën fillore, në gjuhën turke. Pas kthimit në Vlorë, ai vazhdoi studimin e turqishtes dhe mori mësime në italisht nga një emigrant italian. Mësimet e tjera i mori në shqip nga prindërit, sidomos e ëma, e cila e kishte merak të madh që i biri të bëhej shqiptar i përkryer. Babai i tij, një poliglot me arsimim evropian, diçka e jo e zakonshme për shqiptarët atë kohë, kishte një merak tjetër: të ushqente te i biri zell dhe shije për kulturën evropiane. Sigurisht, edhe i ati e kujdesej që i biri të pajisej me shprehi të mira kombëtare, pikërisht për këtë arsye, gjatë një vizite në Janinë, ai e mori të birin me vete, ku e paraqiti te Guvernatori i Përgjithshëm, te zyrtarët e tjerë të lartë dhe konsujt. Në Janinë, më vonë, Ismail Beu hyri në gjimnazin Zosimea. Në maj 1860, në moshën 16 vjeçare, djaloshi me një të ardhme të shquar në shërbim të perandorisë u largua nga Janina për në Stamboll.

Ministri i Jashtëm i perandorisë, Fuad Pasha, i dha një punë në zyrën e përkthimeve të ministrisë së Jashtme. Aty vazhdoi studimet për drejtësi.

Më vonë Ismail Beut iu dha posti i atasheut në ambasadën e Parisit, por në prag të nisjes i vdiq e motra. Shkoi në Janinë dhe familja nuk e la të largohej.

Në Janinë filloi punë si ndihmës-drejtor për çështjet politike pranë Guvernatorit të Përgjithshëm, Aqif Pasha. E mbajti këtë detyrë deri në 1964. Aty u martua me një vejushë nga Konica, e cila vdiq në vitin e parë të martesës, pasi lindi një vajzë.

Pas detyrës në Janinë, Ismail Beu shkoi në Larisa (Greqi) ku mori postin e shefit të kabinetit të Guvernatorit të Përgjithshëm të Thesalisë, Ismail Rahmi Pasha, ungji i tij. Një vit më vonë, 1865, ai shkoi në Stamboll, i cili ishte goditur nga kolera, dhe filloi punë në zyrën e përkthimeve të Portës së Lartë. Në Stamboll shkoi dhe babai i tij, por qëndrimi i tij ishte pafat, ai vdiq aty në moshën 44 vjeçare. Një vit më pas, Ismail Beu u largua nga Stambolli me një detyrë të re në vilajetin e Danubit (Bullgaria e sotme), me propozim të Mid’hat Pashës, Guvernator i Përgjithshëm.

Në Rusçuk, qendra e vilajetit të Danubit, Ismail Beu u martua për herë të dytë, me vajzën e një fisniku grek nga Edreneja. Dashuria e tyre ishte një ngjarje nga ato që më vonë, me lindjen e kinemasë dhe televizorit, u kthyen në filma. Një temë që e magjeps spektatorin: një djalë mysliman bie në dashuri me një vajzë të krishterë; nëna e vajzës (në këtë rast njerka) e kundërshton martesën në mënyrë kategorike; djali bie në ujdi me vajzën që ta rrëmbejë, babai i vajzës bëhet palë me ta duke heshtur; ngjarja bëhet objekt diskutimi për qytetin, përfshi konsujt e huaj; konsulli belg merr pjesë si dëshmitar në ligjërimin e martesës; konsulli britanik e tejkalon vështirësinë të pranojë faktin që dashnori (Ismail Bej Vlora) hyri në shtëpinë e vajzës për ta rrëmbyerën të dashurën e tij, por në fund pajtohet me realitetin dhe i shtron dashnorit trim një drekë. Në fund drama ka fund të lumtur: dashnorët u plakën së bashku dhe rritën katër vajza dhe gjashtë djem.

Në 1870, Ismail Bej Vlora mori detyrën si guvernator i Danubit të Poshtëm dhe president i Komisionit Europian për Danubin.

Në 1973 Ismail Beu hoqi dorë nga angazhimet publike, duke u kthyer në jetën private. Që nga largimi prej Shqipërisë në moshë të mitur, jeta aktive që kishte bërë nuk i kishte lënë hapësirë të merrej me interesat vetjake. Kështu që ai refuzoi detyrën e guvernatorit të Nishit, detyrën e kryetarit të gjykatës së krimeve penale në Pera si dhe një detyrë në ambasadën e perandorisë në Uashington.

Së bashku me konsullin britanik në Varna, ai hapi një minierë linjiti në ishullin Imbros, kur, për më shumë se një vit kaloi pjesën më të madhe të kohës, duke këqyrur punimet. Jeta në ishull ishte një arratisje nga bota e zhurmshme e politikës: as telegrame, as gazeta, as korrierë, asnjë lloj komunikimi tjetër që mund t’i prishte paqen. Këngët e të rinjve grekë dhe vallet popullore ishin i vetmi argëtim në ishullin që qeverisej nga një shqiptar.

Në korrik 1875, Ismail Bej Vlora ndërmori një udhëtim për në Europë, stacionet më të rëndësishme të të cilit ishin: Vlorë-Romë-Milano-Paris-Londër e kthim. Në ai u takua me ministrin e Jashtëm, me qëllim të shpjegonte situatën në perandorinë osmane dhe të studionte organizimin financiar të qeverisjes lokale britanike. Në kthim ai ndenji në Paris duke vazhduar studimin mbi të njëjtën çështje. U kthye në Vlorë të merrej me shfrytëzimin e bitumit të Selenicës, për të cilën kishte fituar koncesionin.

Pas kërkesave të përsëritura të Mid’hat Pashës, mik i vjetër i tij, Ismail Beu u kthye në Stamboll, ku u emërua Sekretar i Përgjithshëm për çështje gjyqësore në ministrinë e Jashtme.

Mid’hat Pasha që e kishte ndihmuar Ismail Beun të ngjitej në karrierë, e tërhoqi zvarrë, dhe ishte e natyrshme, kur filloi rënia e tij e lirë nga pushteti. Me dëbimin e tij nga Stambolli dhe perandoria, Ismail beu u syrgjynos në Kytahja. Aty jetoi i ruajtur me xhandarë, në një shtëpi me qira, të cilën e paguante vetë. Faktin që një i burgosur paguante qira për burgun e tij, ai e konsideroi diçka të pazakontë dhe në Lindje.

Shtatë viteve në syrgjyn u erdhi fundi me një ftesë për të marrë detyrën e guvernatorit në Mardin, Mesopotami. Largimi nga Kytahja dhe kalimi në mes të shkretëtirës bashkë me familjen ishte një sipërmarrje më e rëndë e se syrgjyni. Ai e pranoi, në mungesë të një zgjidhjeje tjetër. Pas një vizite në kryeqytet, Ismail Beu e rregulloi të linte detyrën në Mardin dhe të merrte postin e guvernatorit të sanxhakut të Bolusë.

Në Bolu mbërriti në maj 1884. Dy ditë pas mbërritjes mori lajmin e vdekjes së Mid’hat Pashës. Ai humbi dëshirën për punë, iu zbehën shpresat për të ardhmen e Perandorisë, u zhyt në trishtimin më të thellë për javë të tëra, kumbi besimin te gjithçka – jeta, e ardhmja, njerëzit. Vdekja e mikut të tij dhe reformatorit të vërtetë të Perandorisë e tronditi nga themelet. Gjithë dëshpërimin e përmblodhi në një pyetje: “Kur një njeri kaq i shkëlqyer, me një jetë aq altruiste e pa interesa për vetveten, që kishte bërë aq shumë për njerëzit dhe vendin e tij, arrinte të pësonte një trajtim të tillë në duart e atyre, që ia kishin borxh nderimin dhe mirënjohjen e në fund arrinte të pësonte një fat të tillë tragjik – çfarë mund prisnin a të shpresonin vdekatarët e tjerë të kësaj toke?”

Në shenjë nderimi për punën e tij në mposhtjen e kusarisë në Bolu, Sulltani e nderoi me dekoratën e Mexhites. Kurse grada civile më të lartë, gradën Bala, e barabartë me atë të Vezirit, iu afrua si pjesë e joshjes që ai të pranonte, kohë më vonë, detyrën e guvernatorit të Galipolit.

Në 1890, Ismail beu iu kthye edhe një herë jetës private, duke u marrë me biznes. Peripecitë e jetës së tij vazhduan, intrigat e njerëzve të vegjël në pallat nuk kishin të sosur. E akuzuan kishte përfituar shuma financiare të konsiderueshme nga dy koncesione dhe më e keqja, ato para do të përdoreshin për përmbysjen e Sulltanit. Ky ishte një incident që Ismail Beu e mbylli personalisht me sovranin, të cilit i vendosi përpara kontratat.

Kundër dëshirës, ai shkoi guvernator në territorin e parë evropian të pushtuar prej osmanëve, i cili vazhdonte të ishte në shumicë i krishterë: Galipoli. Aty bëri dy gjëra: u preu rrugën shpërdorimeve përmes kanaleve ligjore dhe, duke kujtuar një kërkesë të Sulltanit për rosa të egra, në fshatin Kavak bleu një tufë rosash të egra të cilat ishin zbutur. Falënderimet nga Pallati nuk vonuan, së bashku me shpresën e Sulltanit që herë tjetër t’i siguronte sovranit lloje më të rralla rosash të egra.

Pas Galipolit shkoi guvernator në Bejrut, në kufi me Libanin, i cili qeverisej nga patrioti i tij shquar, Vaso Pasha. Në të njëjtin vit, 1892, Vaso Pasha u largua nga jeta, kurse Ismail beu nga Bejruti.

Pas kthimit në Stamboll, Sulltani i kërkoi Ismail Beut të përgatiste një raport për reformat e përgjithshme në Perandori dhe reformat që duheshin ndjekur. Ai raport, raporti për Egjiptin më vonë dhe shpjegimet analitike që ka bërë përgjatë rrëfimit të kujtimeve akoma më vonë, shfaqin përmasën reale të tij si politikan dhe shpjegojnë gjithashtu faktin pse ai ishte një figurë aq e respektuar dhe me lidhje aq të forta në Europë, të cilat i shfrytëzoi për realizmin e pavarësisë së Shqipërisë. Miku i tij, koloneli Gordon, i cili e kishte pikasur madhështinë e këtij njeriu kur ai ishte një zyrtar i nivelit të mesëm, duhet të ketë qenë gjeni i një natyre tjetër.

Në prill 1900 Ismail Bej Vlora u emërua guvernator i përgjithshëm në Tripoli, por nuk shkoi për t’iu shmangur ndonjë eliminimi të mundshëm. Ai kërkoi strehim politik në një anije britanike dhe në 1 maj, së bashku me tre nga djemtë e tij, u largua trojet e Perandorisë. Tetë vitet që pasuan jetoi në qytete të ndryshme të Europës, duke punuar tashmë për çështjen shqiptare. Në korrik 1908, pas fitores së revolucionit xhonturk, ai u zgjodh deputet i sanxhakut të Beratit në Parlamentin Osman. Në 1910 u zgjodh kryetar i Partisë Liberale.

Në shtator 1912, Ismail Beu shkoi dhe një herë të fundit në Stamboll, me shpresën se kryeqyteti i perandorisë do të tregohej më i arsyeshëm në trajtimin e çështjes shqiptare, por bisedimet me zyrtarët e lartë, pjesa më e madhe miq të tij, nuk dhanë rezultat. Ndërkohë shpërtheu Lufta e Parë Ballkanike. Veziri i madh, Qamil Pasha i ofroi postin e ministrit të Jashtëm, por ai zgjodhi t’i hipte trenit dhe 25 tetor 1912 u nis për në Bukuresh. Njërin prej djemve, Qazim Beun, e mori vete, kurse Et’hem Beun e nisi në Vlorë për të koordinuar veprimet e babait të Pavarësisë me Komisionin përgatitor për shpalljen e saj.

Dy javë veprimtari diplomatike e politike mes Bukureshtit dhe Vjenës, në takime me personalitet të larta të fuqive të mëdha, çuan në telegramin e 9 nëntorit 1912, drejtuar parisë së Vlorës: “Me vaporin e parë po mbërrij. E ardhmja e Shqipëniës âsht sigurue.”

Ai nuk mbërriti me vaporin më të parë, por me vaporin që i vunë në dispozicion mbretëria Austro-Hungareze.

Në 21 nëntor, themeluesi i ardhshëm i shtetit shqiptar zbriti në Durrës, i rrethuar nga kujdesi i vendasve. Për të qenë i mbrojtur, për sa kohë që do të qëndronte në Durrës, do të qëndronte në shtëpinë e Dom Nikollë Kaçorrit, kurse ushqimi i tij do të gatuhej në shtëpinë e Hamid Toptanit.

Udhëtimi për në Vlorë ishte i rrezikuar nga moti dhe ushtritë e huaja në tokën shqiptare. Komanda osmane e Janinës kishte lëshuar një urdhër që Ismail Bej Vlora, me gjithë shokë, të kapej gjallë a vdekur. Për të shmangur rrezikun, dashamirësit e këshilluan Ismail Beun të kërkonte strehim në konsullatën austriake, por ai nuk pranoi, i vetëdijshëm që fati i tij ishte njësuar me atë të Shqipërisë. Tërheqja e tij nga misioni do të thoshte që Shqipëria të zhdukej ende pa u krijuar.

Vazhdoi rrugën, mbërriti në Vlorë, ngriti flamurin, dhe misioni i tij mori fund: u realizua. Ai bëri gjënë më të vështirë, bëri realitet konceptin e shtetit shqiptar, kurse për të ndërtuar shtetin, brezat e shqiptarëve kishin gjithë kohën e perëndisë përpara. Ismail Bej Vlora ishte shumë qartë, 14 muaj më vonë, kur u largua nga Shqipëria për të mos u kthyer më i gjallë: “Djemtë e mi, nuk bëra pasuri t’ja lë trashëgim Shqipërisë. Po ju lë një Atdhe amanet. Lamtumirë!”

Foto: wikipedia.org

Shenja/ 2012