Nga Rafael Floqi 

Përsiatje historike dhe letrare

Historia e prindërve të kontit arbër, Karl Thopia është sa e vërtetë, aq dhe legjendë. Është dashuria dhe fati tragjik midis një princeshe angjevine dhe një princi arbër në fillim të shekullit të 13 -të në Durrës. Kjo ngjarje përcaktoi jo vetëm jetën e prindërve të tij, por edhe vetë jetën e veprimet e princit Karl Thopia, dhe historinë mesjetare të qytetit të Durrësit dhe që kishte bërë shumë përshtypje në kastën e re feudale arbër para pushtimit turk të vendit, sa gati një shekull e ca më vonë, plaku flokëbardhë Gjon Muzaka, i mërguar në Itali pas pushtimit osman, e kujtonte në rrëfimet e tij për fisin e Muzakajve dhe origjinën e aristokracisë arbnore.

Nëse keltët kanë legjendën e mirënjohur të kthyer në vepër letrare të Tristanit dhe Izoldës, arbrit kanë një histori të tillë të ngjashme, por jo aq të lëvruar, por që ka shërbyer si lëndë e parë; motivi dhe materiali bazë letrar, për histori të tjera të shkrimtarë të shquar të Rilindjes italiane, si : Petrarcha, Boccacio, etj. të pranishëm në Oborrin e protagonistit të kësaj ngjarje,- Mbretit Roberto I Anjou të Napolit. Kjo ngjarje- legjendë, si ajo e famshmja e dashurisë së Tristanit dhe Izoldës, zbulon një konflikt të gjerë mesjetar midis normave të moralit publik dhe besnikërisë ndaj ndjenjave të dikujt, duke dëshmuar një dënim të fshehur me nëntekst të dogmave të kishës dhe lavdërimin e plotësisë së jetës dhe lirisë. 

Ngjarje apo legjendë ?

Por pse ngjarja e vrasjes të një vajze të ardhur nga Napoli e të dashuruar e martuar në Arbëri, e të vrarë nga babai i saj mbret-magjistar, nuk ka gjetur pasqyrim në folklorin shqiptar? Kjo sipas mendim tim ka disa arsye: 

Së pari, pushtimi i gjatë osman tentonte të fshinte të gjithë gjurmët e qytetërimit të mëparshëm dhe për ironi të fatit, siç do të shohim më poshtë, qe pikërisht Karl Topia, që i ftoi i pari osmanët në Arbëri, për ta ndihmuar kundër Balshajve. Së dyti, banorët e qytetit të Durrësit nga ishte dhe protagonisti i kësaj ngjarjeje, babai i tij Andrea I Thopia, në kohën e angjevinëve, ishte i veçuar nga banorët e prapatokës, arbrit. Gjë të cilën na e dëshmon edhe Ana Conmena, në Aleksiadën e saj, në kohën e sulmeve normane ndaj qytetit. Arsyeja e tretë ka të bëjë me një fakt etnografiko-letrar, se eposi shqiptar është i njëkohshëm me epopetë e mëdha evropiane: me “Chanson de Roland” dhe me “El cantar de mio Cid”. Ai përfaqëson shkallën më të hershme dhe më fillestare të vet identifikimit etnik dhe është epik. Dhe së katërti, legjenda të tilla me bazë dashurinë si Kostandini e Doruntina, të gjalla tek arbëreshët, nuk kishin arritur fazën e romanit kalorësiak të letërsisë së rilindjes evropiane e si rrjedhojë, nuk kanë përcjellë këtë ngjarje. Ndërsa ky motiv për folklorin shqiptar nuk qe i egzistent, për letërsinë italiane të oborrit të mbretit Robert të Napolit ka qenë mjaft pjellor.

Andrea I Thopia (që vdiq i vrarë më 1342 në Napoli) ishte princi arbër nga Durrësi. Në vitin 1338 ai trashëgoi qarkun e Matit nga paraardhësi i tij Tanush Thopia. Fati e desh që Andrea të ishte bërë dhëndër i mbretit napolitan Robert/o Anzhu I pa pëlqimin e tij. Dhe kjo gjë aq e ëmbël, do të përfundonte duke i kushtuar jetën. Mbreti Roberto Anjou i Napolit, i quajtur “i urti” ishte një “Mago Merlino”. Karl Thopia përmendet për herë të parë në vitin 1350, në një kohë kur angjevinët ende e zotëronin Durrësin. Ndaj mund të spekulojmë se kjo mund të ishte dhe arsyeja përse mbreti Robert se dërgoi të bijën e tij nuse, me krushq e roje drejtpërdrejt me anije në More pasi ata e sundonin Durrësin. 

Gjon Muzaka e përshkruan lidhjen farefisnore midis anzhuinëve të Napolit dhe Thopias, si më poshtë: «Dijeni, gjithashtu, se mbreti Roberto, i cili ishte mbreti i Napolit, dërgoi një vajzë të tij jashtë martese. për t’u martuar me Princin e Moresë, dhe thuhet se ajo qëndroi në qytetin e Durrësit, ai qëndroi aty disa ditë, në atë mënyrë që Zoti Andrea ra në dashuri me zonjushën në fjalë, dhe ajo me të, të cilët më pas ranë dakord të martoheshin me njëri-tjetrin dhe kështu u bënë dhe me dy fëmijë; i pari quhej Zoti Karl, dhe tjetri Zoti Gjergj. Dhe pas një farë kohe, mbreti Roberto e ftoi vajzën dhe dhëndrin e tij në Napoli, dhe më pas, me pushtetin e tij dha urdhër që të dy të vdisnin për aktin e kryer, dhe djemtë e tyre të lart përmendur u larguan përsëri në vendin e tyre.”

Emri i vajzës së mbretit del në dy forma Fiammetta( Flakëza) dhe me emrin e pagëzimit Helena. Sipas , Sainty, Guy Stair “ Helena, kontesha e Matias/Matit , e cila ra në dashuri dhe u martua me Andrea I Thopian , Kontin e Matit, pa pëlqimin e babait të saj. Helena ndoshta do të martohej me Filipin, djalin e Baldwin II, e pasi kjo ndodhi. Emblema e Thopiajve përmbante tre zambakë të ndarë me një vijë me pika, që tregonte se ishte një fëmijë jashtë martese. Martesa nuk u pranua nga Roberti, prandaj ai e ftoi çiftin në Napoli me pretekstin e pajtimit, ku i ekzekutoi fshehurazi natën. ( mjaft intriguese R.F.)

Por çfarë themeli mund të ketë kjo ngjarje, e cila do të ishte shumë interesante për gjenealogjinë arbnore dhe anzhuinase, dhe për marrëdhëniet italo-shqiptare të kohës ? pyet studiuesi italian, Gennaro M. Monti në vitin 1935 në një studim të tij. Sipas tij, burimi vjen prej studiuesit gjerman Karl Hopf, dhe është marrë nga kronika shqiptare, d.m.th. nga “Kujtimet e shkurtra të Don Gjon Muzakës, despotit të Epirit për fëmijët e tij” shkruar në 1510, dhe redaktuar, një kopje e fundit nga Scipione Volpicella, dhe nga vetë Hopf.

Siç mund të shihet, një rrëfim i saktë i dhënë nga një burim mjaft autoritativ si Hopf, por ai shkon aq larg sa e quan atë kronikë «la partie plus importante de ce recueil» dhe «la perle de nos materiaux relatifs à l’Albanie». (Pjesa më e rëndësishme e këtij koleksioni” dhe “perla e materialeve tona në lidhje me Shqipërinë” fr. R.F) . Përkundrazi, i njëjti autor i shquar, duke besuar në këtë lajm specifik, e kapërcen vështirësinë e përcaktimit të “Princit të Moresë” – i cili në kohën e Robertit, duhet të ishte gjithmonë një anzhuin i Napolit – duke e interpretuar në kuptimin e Bajlit, Angevin përfaqësuesin në Greqi, dhe duke e identifikuar atë, megjithëse me dyshim, si Bertrando del Balzo. 

Dinastia e Thopiajve

Dinastia Thopiajve, qe ndarë në dy degë kryesore, dhe pati ndikim në rajonin që shtrihej nga Durrësi në Artë; një degë sundonte në rajonin që shkonte nga Kruja në liqenin e Ohrit në veri të Devollit. Dhe dega tjetër e ka origjinën nga Labëria. Dega e Krujës dhe e Durrës mbanin vetëm mbiemrin Thopia; dega e Kaninës, e Çermenikës dhe e Shpatit mban mbiemrat Arianiti, Komneni, Golemi. Nga dinastët e këtyre dy degëve gjejmë të përmendur nga fillimi i shekullit XIII. Dega e parë ishte e lidhur me martesë me shtëpinë sunduese franceze të Bourbon-Anjou të Napolit; e dyta me shtëpinë sunduese të Komnenëve të Kostandinopojës. Princi më i shquar i degës së parë ishte Karl Thopia, i biri i Andrea Thopia-s dhe i një princeshe Angevine të Napolit, Princi i Shqipërisë, Zoti i Krujës dhe i Durrësit në kohën e Gjergjit Balsha I; Karli në vitin 1358 mundi dhe vrau Nicephorus II Orsini, despotin e Epirit dhe Thesalisë, në betejën e lumit Vjosa (Aspropotamos); Ai rindërtoi edhe kështjellat e Krujës dhe Petrelës; ai luftoi me Gjergjin e Balsha I dhe me Balsha II, të cilit i mori Krujën dhe Durrësin; e më pas, pasi u pajtua me ta, u martua me Vojsavën, të bijën e Balshës I duke u lidhur kështu me ta. Ai vdiq në janar 1388. Më i famshmi përfaqësues i degës së Kaninës ishte bashkëkohësi dhe vjehrri i Skënderbeut, Gjergj Arianiti Thopia Komneni Golemi, i cili u bë i famshëm gjatë luftërave që ai bëri kundër Sulltan Muhamedit I dhe Sulltan Muratit II. 

Misteri i mbishkrimit të manastirit të Elbasanit

Në manastirin e Shën Gjon Vladimirit, afër Elbassanit, gjendet një mbishkrim në latinisht, greqisht dhe sllavisht, ku lexojmë se Karl Thopia e rindërtoi manastirin në vitin 1381. Nga mbishkrimi grek mund të nxjerrim se mbiemri i kësaj pasurie princërore ishte Thopia (me TH dhe theksin në i). Këtu Karl Thopia quhet primus de domo Franciae; në krahët e tij mbante një luan të kurorëzuar me “fleurs de lys”(lule zambaku) të shtëpisë mbretërore të Francës sipas Hannit. Disa syresh e shkruajnë emrin e tyre Theopia dhe të tjerë Theopea. Barletti gabon kur quan Karl Thopian themeluesin e Krujës-s, sepse ky qytet përmendet qysh në vitin 1250 nga Akropoliti.

Manastiri i Shën Gjonit ndodhet rreth një orë në perëndim të Elbasanit në luginën e përroit të Kushës, një degë e Shkumbinit. Manastiri i kushtohet Shën Gjon Vladimir Thumaturgut; Mbishkrim latin në kishën e manastirit Shin Gjonit ku kam qenë thotë Ipeni, u shkatërrua nga tërmetet dhe u rindërtua nga Karl Thopia. Ky rindërtim është përjetësuar në dy mbishkrime; një në greqisht është gdhendur në një tra të gjatë guri që tani është mbi derën e kishës. Sipas tekstit grek të dhënë nga Hahn, “Albanesische Studien”, f. 135,   Vetëm një e dhënë konkrete mund të gjendej në emërtimin e një pllake tregjuhëshe të kishës në Elbasan, me të cilën thuhet se ajo u rindërtua në vitin 1381 « Nga regjenti në Shqipëri, princi e sundimtari i urtë Carolis Thopia, primo de domo Francaise», duhet ai dëshiron të nxjerrë në pah origjinën anzhuine të djalit të Andreas, Karlit por thënia mund të jetë e gjenerike për familjen Thopia dhe jo specifike për Karlin, sepse besohet se “familja Thopia e ka origjinën nga Franca të ardhur nga koha Karli I Anzhuit, prej nga kishin edhe pseudonimin Carolis” .

Vërtetimi i parë i mbiemrit Thopia mund të gjendet në një dokument anzhuin të vitit 1274, i cili shpall një marrëveshje të arritur midis një numri fisnikësh shqiptarë, dhe Karlit I të Anzhu të Napolit. Në dokument, një farë Miles Theopia është shënuar midis fisnikëve shqiptarë në pakt me anzhuinët. Thopia përmendet më pas në vitin 1329, kur Tanush Thopia përmendet si një nga kontët e Shqipërisë. Në 1338, Tanushi u përmend si Kont i Matit (conte di Matia). Sipas Anamalit & Prifti, Tanushi kishte një vëlla, Dominik, i cili ishte një klerik i lartë dhe shërbente si këshilltar i Robertit të Anzhu. (Pra të mbretit, që i vrau vëllain, sic! R.F).

Karl Thopia, princi i Arbërisë

Në vitin 1340, Thopia kontrollonte pjesën më të madhe të territorit midis lumenjve Mat dhe Shkumbin. Familja qe konvertuar nga ortodoksia në katolicizëm. Së bashku me familjen Muzaka, ata ranë fillimisht dakord ta njihnin sundimin e anzhuinëve, pasi u rebeluan kundër serbëve. Megjithatë, përveç Andrea Muzakës, i cili mundi serbët në një betejë në malet e Peristerit, nuk u ndërmor asnjë veprim për të realizuar traktatin me anzhuinët. Pas vdekjes së perandorit Stefan Dushan (1355), Karli arriti të pushtojë pjesën më të madhe të Arbërisë Qendrore, e cila deri atëherë ishte pjesë e Perandorisë Serbe. Kur pas vdekjes së perandorit Stefan Dushan, një pasardhës i Stefan Uroshit I, u kthye në krahinë, banorët u ngritën masivisht dhe, nën udhëheqjen e Karl Thopias, i prenë rrugën pretenduesit dhe gjithë forcave të tij në betejën e Acheloos/Vjosës.

Në vitin 1358, Karli u ngrit kundër sundimit të angjevinëve, edhe për shkakun e vrasjes së prindërve të tij, dhe arriti t’i dëbojë ata nga Durrësi nga Epiri dhe Shqipëria. Ai sundoi pjesën më të madhe të Shqipërisë qendrore moderne nga 1358 deri në 1388 dhe pretendoi titullin princeps Albaniae. Përfaqësues të njohur të mëvonshëm të shquar përfshijnë Tanush Thopian, komandantin e famshëm të ushtrisë së Skënderbeut dhe komandant i garnizonit të Krujës, gjatë Rrethimit të Dytë të saj.

Motive të kontaminuara

Duke u marrë me historinë e Thopiajve, u larguam nga ngjarja, që sipas studiuesit Italian Gennaro M. Monti kundërshton mendimin e Hopf-it, i cili  shkon aq larg sa shkruan: «Në tregimin e Muzakës, ndoshta, duhet të kërkojmë burimin e legjendës së rrëmbimit të Agnes de Courtenay nga Goffredi II i Akajas; si dhe martesën e supozuar, të Leonardit I Tocco me një vajzë jashtë martese të Ludovicos së Tarantos”. 

Kujtojmë se ndërsa martesa në Mesjetë ishte me kontratë, dashuria ishte e lirë dhe i dhurohej atij kalorësi, që kishte kaluar të gjitha sprovat e zonjës/ domina. Dashuria e oborrit, pra, ishte dashuri kurorëshkelëse; që binte ndesh disi me idealet e krishtera. Por rrëfimi i Muzakës, qe më shumë se një shekull e gjysmë më vonë se koha e Robertos, dhe është e pamundur, për një sërë arsyesh, si për shkak se vetëm e famshmja Fiammetta del Boccaccio është e njohur si vajza natyrale e angjevinit të tretë, dhe sepse nuk ka asnjë gjurmë të ekzekutimin të saj edhe në burimet napolitane, edhe sepse është e neveritshme, që t’i atribuohet atij mbreti dhe qytetërimit napolitan në përgjithësi, ky dënim kaq i tmerrshëm dhe i pajustifikuar, shkruan Monti. As nuk ia vlen t’u referoheshim lajmeve të tjera arbitrare të jetës së Boccaccios të shekullit të gjashtëmbëdhjetë, shton ai, të cilat e japin historinë e Fiammettës dhe prerjen e kokës pas vdekjes së Messer Giovanni-t, të dyja, sepse Maria d’Aquino, sigurisht, nuk mund ta identifikonte veten me gruan e Thopias. Këtu ka disa episode, të kontaminuar në më shumë se një shekull e gjysmë dhe të lidhura me traditën e origjinës franceze të Thopias, që dhanë shkas për formimin e një legjende, të mbledhur më pas, nga Muzaka në 1510. Për mendimin tonë, pra, kronikës shqiptare nuk mund t’i besohet, por duhet parë në të një legjendë e kontaminuar, me elemente të ndryshëm historikë, që u përkasin princeshave të ndryshme anzhuine dhe shqiptare.  

Po le ta mbyllim legjendën. Mbreti Roberto ishte shumë i zemëruar dhe vendosi të mirrte hakun ndaj çiftit të ri. Mbreti e thirri çiftin me ftesë për të marrë pjesë në një banket mbretëror. Kur ata mbërritën, ai i ftoi ata në një dhomë tjetër, dhe në atë moment, u lidhi këmbët me zinxhirë. Pas kësaj, i njoftoi ushtarët e tij t’ua prisnin kokat. Por çifti nuk kishte frikë. Ata u përqafuan dhe u mbështetën në dashurinë e tyre se besuan se do të jetojnë së bashku, në një botë tjetër, dhe fakti, që po flasim sot për ata e tregon këtë. 

Por si është e mundur, që babai të vriste vajzën e vet, kur ai edhe sot ai kujtohet, si Roberto i Urti? Përgjigjen na e zbulon, historiani bashkëkohor napolitan, Federico Quagliuolo. Ai na tregon një anë të errët të këtij mbreti dhe babai vrasës. Sipas tij: “Roberti i Anzhuit ishte një nga monarkët më të famshëm dhe magjepsës në historinë së Napolit, pa të nuk do të kishte as Santa Chiara dhe as Castel Sant’Elmo, për shembull. Dhe jo vetëm. Por Roberto e donte shumë kulturën, aq shumë sa për të ftuar në Napoli, artistë legjendarë si Petrarcha dhe Boccaccio, duke kaluar nga Giotto, Simone Martini dhe Tino da Camaino. Megjithatë, përveç meritave të tij të shumta, ekziston edhe një faqe misterioze: mbreti konsiderohej si një mjeshtër i vërtetë i filozofisë dhe arteve të magjisë. Në Ferrin e tij (XX, 116 s.) Dante e përcakton atë si ai “që me të vërtetë / e dinte lojën e mashtrimit magjike”; ai përmendet gjithashtu, nga Giovanni Boccaccio, tek Decameroni (VIII, 9) si “mjeshtër i madh nigromancie” që zbulonte të ardhmen duke folur me shpirtrat e të vdekurve. 

Thuhet pra, se kur mbreti e pa që çifti kishte vdekur i përqafuar në qeli, u ndje shumë keq. E kuptoi se ishte gabuar, dhe se dashuria e vërtetë nuk mund të ndalej. Ndaj ai i ndërtoi një katedrale të madhe për të mbajtur të gjallë kujtimin e tyre, mu në zemër të qendrës historike të Napolit, kushtuar Santa Chiaras. Kishë të cilën vetëm bombat e Luftës së Dytë Botërore, ishin në gjendje ta shkatërronin më 1943. Bazilika e Santa Chiaras, është kisha më e madhe gotike në Napoli, tok me manastirin ngjitur, ajo u ndërtua midis viteve 1310 dhe 1328, dhe vetë mbreti Robert është i varrosur aty. 

Por sot, pavarësisht nofkës “i urti”, sot ia vlen ta kujtojmë atë mbreti magjistar, si Roberto filia interfectorem “bijë-vrasësi”, dhe shkaku kryesor i urrejtjes, dhe madhështisë së princit sonë, arbër, Karl Thopia. 

Në Izbicë, fshat i krahinës së Drenicës në Kosovë, përkujtohen 147 civilë shqiptarë të pushkatuar në masakrën e 28 Marsit 1999, nga forcat serbe, të cilat në përpjekje për të zhdukur gjurmët e krimeve i kishin nxjerrë nga varret dhe i kishin dërguar e groposur nëpër varreza masive në Serbi/Izbicë, Skenderaj, 28 Mars 2023-

Gazeta DIELLI nga korrespondenti në Kosovë/

Kryemistri i Republikës së Kosovës, Albin Kurti së bashku me Presidenten e Republikës së Kosovës, Vjosa Osmani Sadriu, ministren e Drejtësisë, Albulena Hazhiu, dhe të shoqëruar nga deputetë të Kuvendit bënë homazhe në fshatin Izbicë të Komunës së Skenderajt, ku regjimi fashist e gjenocidal i Millosheviqit vrau 147 shqiptarë, 6 prej të cilëve janë ende të zhdukur.Pranë Memorialit të të vrarëve, Kryeministri Kurti tha se kjo masakër ndodhet në aktakuzat e gjashtë krerëve të lartë shtetërorë politikë, policorë e ushtarakë të Serbisë dhe është dëshmi e gjenocidit të Serbisë.“Ata janë rrëmbyer si njerëz, si shqiptarë e më pastaj pas pushkatimit u janë rrëmbyer edhe kufomat, janë dërguar në Serbi dhe në fund janë zhvarrosur prej atje, por jo që të gjithë meqenëse 6 ende nuk dihet se ku janë, në Petrovo Sello dhe i kanë sjellë këtu, në atdheun e tyre, në vendlindjen e tyre”, u shpreh kryeministri Kurti.Ai tha nuk do ta harrojmë kurrë gjenocidin e Serbisë dhe se do të angazhohemi përjetë e vazhdimisht si institucione edhe si qytetarë për drejtësinë, për viktimat dhe familjet e tyre.Kryeministri Kurti kujtoi edhe Mustafë Dragajn, i mbijetuar i masakrës, i cili pati dëshmuar kundër Sllobodan Millosheviqit në Tribunalin e Hagës.Deklarimi i plotë i Kryeministrit Kurti:Bashkë me Presidenten e Republikës së Kosovës, znj.Vjosa Osmani Sadriu dhe me Ministren e Drejtësisë, Albulena Haxhiu, jemi këtu sot, që të nderojmë dhe të përkujtojmë të vrarët nga regjimi fashist e gjenocidal i Millosheviqit në Izbicë, 147 sosh gjithsej, 6 janë ende të pagjetur.Siç e tha edhe Presidentja, ata janë rrëmbyer si njerëz, si shqiptarë të gjallë e më pastaj pas pushkatimit u janë rrëmbyer edhe kufomat, janë dërguar në Serbi dhe në fund janë zhvarrosur prej atje, por jo që të gjithë meqenëse 6 ende nuk dihet se ku janë në Petrovo Sello, dhe i kanë sjellë këtu, në atdheun e tyre, në vendlindjen e tyre.Sot është një ditë kur e nderojmë edhe kujtimin e Mustafë Dragajt, i mbijetuar i masakrës, i cili pat dëshmuar kundër Sllobodan Millosheviqit në Tribunalin e Hagës dhe i cili fatkeqësisht ndërroi jetë në shtatorin e vitit të kaluar.Masakra e Izbicës ndodhet në aktakuzat e gjashtë krerëve të lartë shtetërorë politikë, policorë e ushtarakë të Serbisë dhe është dëshmi e gjenocidit të Serbisë, të cilin ne nuk e harrojmë kurrë dhe për drejtësinë, për viktimat dhe familjet, që janë gjithashtu viktima dhe i gjithë populli, do të angazhohemi përjetë, vazhdimisht edhe si institucione edhe si qytetarë.

DEBAT NË “PARLAMENTIN” E VATRËS: DEMOKRACIA NUK PRET, TË AUTORIT FRANK SHKRELI!

Kronikë nga Dalip Greca botuar në gazetën Dielli, Prill, 2018 me rastin e promovimit në Vatër të vëllimit: Demokracia nuk Pret

SHËNIM: Kjo kronikë e botuar 5-vjetë më parë në gazetën Dielli të Vatrës nga Dalip Greca po ribotohet në kujtim të tij me rastin e 1-vjetorit të kalimit në amshim. Dalipi ka shërbyer si ish-Editor i Gazetës Dielli, organ i Federatës Pan-Shqiptare Vatra — gazeta e famshme Shqiptaro-Amerikane, e themeluar nga Noli e Konicanë vitin 1909. Ribotimi i kronikës së të ndjerit Dalip kujton gjithashtu edhe 5-vjetorin e botimit të tre vëllimeve “Demokracia Nuk Pret”, me autor Frank Shkrelin, siç duket një profeci e realizuar, pasi për fat të keq, 30-e ca vjet pas “shembjes së komunizmit”, sot demokracia shqiptare duket se është në rrezik më shumë se kurrë këto tre dekada.  

DEBAT NË “PARLAMENTIN” E VATRËS: DEMOKRACIA NUK PRET!

                                           Nga Dalip GRECA/*

Vatra, dikur, në kohët e arta të saj, kur kryente rolin e shtetit të vdekur, kur siguronte financat për shtetin shqiptar, apo kur emëronte ambasadorët për Kombin nëpër Europë e Washington, ishte Parlamenti i shqiptarëve, jo vetëm në Amerikë, natyrisht, jo si Parlamenti-Karnaval i sotëm. Kur do të ngrihej Parlamenti ligjor i shqiptarëve në Tiranë, Vatra do të dërgonte kryeparlamentarin e saj Fan S. Noli, të cilin më pas e shoqëruan si deputetë edhe Kristo Kirka e Loni Prifti…

Në prag të 106 vjetorit të lindjes së saj (28 prill 1912-2018), Vatra, thirri Parlamentin e saj për të debatuar rreth demokracisë hibride, demokracisë së dështuar me tranzicion të tejzgjatur, me moton:DEMOKRACIA NUK PRET!

Në foltoren e Parlamentit Vatran përcollën kumte për Demokracinë: Dr. Elez Biberaj- drejtor i Euro-Azisë në Zërin e Amerikës , Frank Shkreli-ish drejtor i Zërit të Amerikës për Euro-Azinë, Kryetari i Vatrës Dritan Mishto, deputeti i Parlamentit të Shqipërisë dr. Halim Kosova, ish gazetari i Zërit të Amerikës  Idriz Lamaj, Prof. Nikolla Pano, Prof. Sami Repishti, akademik Jusuf Buxhovi, dhe editori i gazetës “Dielli” që moderoi debatin.

Pjesë  e debatit ishin edhe shumë prej pjesmarrësve në sallë: ish ambasadori shqiptar në Bullgari e Izrael Bujar Skëndo, ish i burgosuri në burgun e Spaçit Pëllumb Lamaj, ish Kryetari i Vatrës Dr. Gjon Buçaj,  dr. Azeta Kola, Marjan Cubi, Shkëlqim Bylykbashi, Lek Përlleshi, Andon Dede, Haxhi Dauti, Zef Balaj, Frederik Ndoci, Gezim Nika e të tjerë.

Kronika e Promovimit: Promovimin-Debat e ka çelë editori i Diellit, i cili ka prezantuar autorin e librit, ”Demokracia nuk Pret” gazetarin Frank Shkreli ish drejtor i Zërit të Amerikës për Euro Azinë. Më pas moderatori ka ftuar kryetarin e Vatrës, Dritan Mishto, për të çelë debatin dhe për të prezantuar folësin e parë Dr. Elez Biberaj, duke bërë një biografi të shkurtër të tij.

Dr. Elez Biberaj pasi ka falenderuar Vatrën për ftesën, ka treguar lidhjet e ngushta të Federatës Panshqiptare të Amerikës “Vatra” me Zërin e Amerikës, dhe ka uruar mikun dhe kolegun e tij Frank Shkreli për librin. Është ndalur në karakteristikat e publicistikës së tij, ka analizuar Demokracinë shqiptare, arritjet, dështimet, dhe ka vënë piketat tek e ardhmja.

Për Dr. Biberajn, ndërsa rekomandimi i Brukselit për Shqipërinë është shpresëdhënës, ai paraqet një moment të volitshëm që elitat qeverisëse, jo vetëm në Shqipëri, por edhe në Kosovë e në Maqedoni, të reflektojnë mbi ato që do ti quaja raste të arta që shqiptarët kanë humbur gjatë viteve dhe dekadave të fundit dhe që kanë ngadalësuar rrugën e tyre për konsolidimin e demokracisë. Bisedimet për anëtarësim në Bashkimin Evropian duhet të kishin filluar vite më parë. Duhet pranuar se ky dhe raste të tjera të arta për Shqipërinë dhe për Kosovën, janë humbur kryesisht si rrjedhim i i mangësive të theksuara udhëheqëse të vendim-marrësvë shqiptarë.

Sot, shqiptarët përballen me sfida të dukshme: problemet ekonomike; papunësia e lartë dhe varfëria; korrupcioni që ka depërtuar në të gjitha nivelet e qeverisjes dhe të shoqërisë; paligjshmëria dhe mungesa e shtetit ligjor; institucionet e dobëta; dhe politikanë të papërgjegjshëm që tolerojnë e nxisin korrupcionin dhe përdorin praktika jodemokratike për të siguaruar dhe mbajtur pushtetin.

Këtyre sfidave të brendshme tani u shtohen edhe disa probleme të jashtme: prirja rajonale dhe globale e rrëshqitjes së demokracisë; forcimi i alternativës autoritare, si në Turqi dhe Rusi; dhe ndryshimi i peisazhit politik balkanik dhe evropian. Për Dr. Biberajn duhet ndryshim thelbësor për të shkuar tek demokracia e vërtetë:

Stili i tanishëm i qeverisjes duhet të ndryshojë me themel dhe të përqëndrohet tek interesat themelore kombëtare e jo tek ato partiake ose tek objektivat politike afat-shkurtëra. Forcat kryesore politike të bien në ujdi mbi vizionin për të ardhmen e vendit dhe mbi përpilimin dhe zbatimin e politikave madhore që do të çonin në realizimin e këtij vizioni.  Të krijohen dhe të fuqizohen institucione me të vërtetë të pavarura dhe të afta për vendosjen e shtetit ligjor dhe çrrënjosjen e korrupsionit.

Media të çlirohet nga trysnia dhe interesat politike dhe financiare. Procesi i vendimmarrjes për çështje të rëndësishme të jetë gjithëpërfshirës, me pjesëmarrjen e aktorëve kryesorë, grupeve të interesit, të shoqërisë civile, dhe ekspertëve.  Dhe se fundi, e gjithë shoqëria duhet të ndryshojë thellësisht – mënyra si mendon dhe si vepron ajo.  Shqiptarët duhet të jenë më kërkues dhe ndëshkues ndaj politikanëve të tyre dhe të kërkojnë llogaridhënie, transparencë dhe përgjegjshmëri më të madhe. Këto janë objektiva shumë të vështira dhe duhet vullnet politik dhe kohë që ato të arrihen.  Por shqiptarët në përgjithësi, e jo vetëm udhëheqësit dhe politikanët e tyre, ndodhen para një prove historike: të pajtohen me gjendjen e tanishme ose të zgjohen nga amullia, të kapin momentin dhe të ndërmarrin hapat e nevojshëm për të realizuar potencialin e tyre të plotë demokratik. Siç thekson Frank Shkreli, Demokracia nuk pret, ka nënvijuar Dr Elez Biberaj.

Editorja e seksionit anglisht të Gazetës Dielli, Rafaela Prifti ka përcjellë mesazhin e Prof. Nikolla Pano.

Gazetari Frank Shkreli ka prezantuar mysafirin dhe mikun e tij personal, një nga personazhet e librit,”Demokracia nuk Pret”, Deputetin e Parlamentit Shqiptar Dr. Halim Kosova, i cili kishte ardhur enkas për këtë promovim-debat në Vatër. Dr. Kosova tha ndër të tjera se ndjehej i nderuar që ishte në Vatër dhe pjesë e debatit-promovus,”Demokracia nuk pret”. Në këndvështrimin e tij, Demokracia Shqiptare i ngjanë foshnjës së porsalindur, që ka probleme e anomali dhe vetëm një mjek i mirë e i kujdesshëm mund ta mbajë në jetë. Ai tregoi hyrjen e tij në politikë, duke pasur moton, ”Partia ime është Shqipëria” dhe rrethanat e njohjes me Frank Shkrelin pas zgjedhjeve të humbura për Bashkinë e Tiranës. E njoha Franin, tha ai, pasi kishte shkruar artikullin, dhe u habita që më kishte njohur pa më takuar. Në shenjë nderimi Dr. Halim Kosova i dhuroi një penë të argjendtë gazetarit Shkreli.

Studiuesi dhe ish gazetari i Zërit të Amerikës Idriz Lamaj, në kumtesën e tij, trajtoi kontributin e Frank Shkrelit në gazetarinë shqiptaro-amerikane, duke e analizuar atë në dy epoka historike, para dhe pas viteve ’90.

Ndër të tjera Lamaj tha sjell në vëmendje revistën“Rinia shqiptare në mërgim”, të botuar nga Fran Shkreli para 46 vitesh…Fran Shkreli, djal i ri në mërgim, filloi botimin e revistës së tij “Rinija shqiptare në mërgim”me përkrahjen e pakë shokëve të ngushtë idealistë. Në janar të vitit 1972, doli këtu në New York  numri i parë i revistës në fjalë. Në numërin e parë, Frani goditë pa mëshirë qendrimet e errta politike komuniste të shkrimeve të tyre kundër mërgatës nacionaliste dhe Klerit tonë Katolik. Ai i goditë  jo me metoda të formës  pro-jugosllave, siç bënin disa, por me armën Fishtiane. Në editorialet dhe në artikujt e tij, vazhdimisht e cilësoi komunizmin shqiptar si sllavo-komunizëm, si sëmundje vdekjeprurse për kombin shqiptar të mbështetur dhe drejtuar nga jugosllavët gjatë gjithë ekzistencës ideologjike në Shqipëri. Lamaj solli fragmente artikujsh, analiza, kronika, editoriale të shkruara nag Frank shkreli dhe u fokusua në këndvështrimin e kthjelltë publicistik të Shkrelit rreth Demokracisë.  Duke analizuar librin”Demokracia nuk pret: z. Lamaj arrin në përfundimin se: Përshkrimi i temave, analizat koncize, të thella e të gjithanëshme, historike, politike, ekonomike, shoqërore, ideologjike e kulturore;  densiteti dhe gjërësia e informacionit jepen me mjeshtri e pa përsëritje të dukurive të ndryshme e ngjarjeve. Pasuria e fakteve është e padiskutueshme. Njohuritë e gjithanëshme historike, stili i rrjedhshëm dhe elokuenca e të shprehurit i kanë dhënë mundësi autorit Shkreli t’i shmanget pësëritjeve monotone.

Zv. Kryetari i Vatrës Agim Rexhaj solli Kumtesën “Nëpër Kohë” përgatitur nga akademiku Jusuf Buxhovi. Përmes një analize profesionale akademiku Buxhovi sillte në fokus evolimin dhe fokusimin e publicistikës shqipttare që në kohën e Konicës dhe angazhimin e saj ndaj problemeve shoqërore, politike dhe atyre kulturore. Për Buxhovin, publicisti Shkreli trajton problemet shqiptare, jo me brengën e Konicës deri në dëshpërim, por me një shqetësim nga që, në njërën anë shoqëria shqiptare nuk po ia del që të mundë apo të lirohet nga ngarkesat ideologjike dhe mbetjet e tyre,  dhe në tjetrën anë, nuk po ia del që të tejkalojë sa duhet ngarkesat e mentaliteteve fetare, të cilave,  Rilindja jonë kombëtare, u kishte dhënë përgjigje të duhur.

Sekretarja e Vatrës, Nazo Veliu solli mesazhin e Prof. Sami Repishtit, i cili përshëndeti takimin dhe përcolli vlerësime për gazetarin Frank Shkreli. Citoj nga përshëndetja e Prof. Repishtit:  “E gjithë veprimtaria e Frank Gj.Shkrelit, qoftë ajo letrare, qoftë politike, përshkohet nga tri ide kryesore, boshti i filozofisë së jetës tij;

E para: besimin në Zotin, feja e krishtenë; dhe e dyta: shërbim për Atdheun, Nanën Shqipëri, që për atë përfshinë të gjithë hapësinën shqiptare në Ballkan, Me nji pikë qendrore: epoka e lavdishme skenderbegiane. “Fe e Atdhe”. E treta; përpjekja koshiente dhe konstante me mbrojtë demokracinë liberale amerikane, dhe me luftue pa kompromis murtajën komuniste në Shqipëri, dhe kudo që ajo paraqitej.

E kaluemja e Frankut në vendlindje, jeta e peripecitë e familjes tij në Shqipëri dhe në ish-Jugosllavi, tragjedia e popullit shqiptar, sidomos gjenocidi i klerit katolik shqiptar, vorfënia, shtypja, paditunia masive dhe poshtënimi i pësuem si shqiptar në nji shtet sllav kanë formue karakterin e tij, dhe kanë lanë gjurme të thella tek i riu Frank Shkreli, pa u sherue asnji herë. Lexoni “Demokracia nuk pret” e do ta kuptoni.”  Profesor Repishti i përgëzon organizatorët: Ky tubim u pagëzue nga organizatorët si “bashkëbisedim” dhe për këte unë i përgëzoi plotësisht, ka thenë Profesor Repishti. Ashtë nji term që përmbledh shokë e miq me mendime të ndryshme por me qellime të përbashkëta. Si akt krijimi, kjo inisiativë ashtë jashtëzakonisht e randësishme dhe i ka mungue bashkësisë sonë këtu në Amerikë për shume vjet. Ka ardhë koha kur elementë pozitivë dhe të ndërgjegjshëm të mblidhen me njeni-tjetrin me shqyrtue gjendjen tonë këtu si komunitet dhe atë të hapësinës shqiptare, sepse ka nevojë urgjente për nji orientim që e kërkon e nuk e gjen. Kjo hapësinë përfshinë të gjithë ata që me ndërgjegje dhe lirisht bukën e quejnë bukë, dhe besën shqiptare e mbajnë besë shqiptare. Aty ashtë Shqipëri, pavarësisht nga ndeshtrashat politike e ndasitë kufitare. Uroj që organizatorët të inkurajohen, të ndihmohen dhe të shpërblehen me bekimet tona për këte punë me vlera të pa përshkrueshme. Këtu ashtë Shqipëria e jonë, kjo ashtë Shqipëria e jonë! Le ta ndertojmë simbas konditave të vendit, shoqëninë tonë shqiptaro-amerikane, të lirë, të denjë dhe të aftë me ndihmue vëllaznit e motrat tona kudo që janë, në të gjitha fushat, kryesisht në gjuhë shqipe e arsim.  Dhe ma në fund, si thonte Noli i madh: “Paçi uratën e Perendisë!”, ka përfunduar Profesori i nderuar Sami Repishti.

Moderatori i tubimit ka sjellë në fragment nga koleksioni i Diellit të 30 Janarit 1976, ku përshkruhej një çast kulmor nga jeta e Frank Shkrelit dhe e zonjës Viktori, dita e martesës.

Gazearja Marjana Bulku, anëtare e Kryesisë së Vatrës, solli kumtesën e studiuesit Prof. Thanas Gjika, sekretar i degës së Vatrës në Uster: “Mbi vlerat dhe temat kryesore te gazetarit Frank Gjeto Shkreli”.  Prof. Th. Gjika në hyrje të kumtesës së tij theksonte se: “Në vitet kur Shqipëria nuk kishte marrëdhënie diplomatike me SHBA-të, “Radio Zëri i Amerikës”, luajti rolin e ambasadës amerikane për të ndihmuar popullin shqiptar për informimin e popullit shqiptar mbi ngjarjet kryesore, duke ia treguar ato me vërtetësi, ashtu si kishin ndodhur. E në këtë mision kanë dhënë ndihmën e tyre të çmuar një sërë burrash e djemsh shqiptarë si, Jozef Paskali, Talat Karagjozi, Xhevat Kallajxhi, Ilia (Louis) Prifti, spikerja Lulu Vrioni (mbesë e Mit’hat Frashërit), Ruzhdi Daca, Gasper Kiçi, Bardhyl Pogoni, Dr. Elez Biberaj, Idriz Lamaj dhe Frank Gjeto Shkreli.”  Gjika në analizën e tij për librin “Demokracia nuk pret” konstaton se gazetari Frank Shkreli është një politolog që jep mendime kritike ndaj shkaqeve që e pengojnë ecjen e Shqipërisë drejt Bashkimit Europian, por atij nuk i mungon orientimi optimist për të ardhmen. Duke u mbështetur dhe te gjeopolitika dashamirëse e SHBA-ve dhe e BE-së ndaj Shqipërisë, ai ka formuluar idenë pozitive “shpresa do ta mundë dëshpërimin”…

Sipas Thanas Gjikës , Frank Shkreli ecën në rrugën e Profesor Repishtit lidhur me luftën për zbatimin e të drejtave të njeriut. Mbështetur në artikullin 19 të “Deklaratës Universale mbi të Drejtat e Njeriut”, ku përcaktohet e drejta për lirinë e shprehjes së opinionit, e marrjes dhe e dhënies së informacionit, Shkreli sulmon shkeljen e kësaj të drejte në Republikën e Turqisë dhe në Republikën e Shqipërisë.

Më pas ai ndalet në përmbajtjen e librit:Vlerësimin e Kishës Katolike dhe i barinjve të saj, në Nostalgjia ndaj diktatorit Hoxha, si një pengesë serioze për Shqipërinë, ndalet në domosdoshmërinë e hapjes së dosjeve, në analizat rreth Ballkanit Perëndimor, SHBA-të, Rusia dhe Turqia; fokusohet në Idetë demokratike;në Grindjet që kanë penguar suksesin e shqiptarëve; në trajtimin që i bën Frank Shkreli Diasporës si pasuri e madhe shkencore, letrare dhe kulturore etj.

Editori i Diellit solli Kumtesën,”Stili publicistik në gazetarinë e Frank Shkrelit”. Në hyrje të kumtesës së tij editori tha: “Kam mendimin se libri që promovojmë, “Demokracia nuk pret” i gazetarit Frank Shkreli, përveç mesazheve dhe shqetësimeve qytetare, sjell edhe përvojën e tij gazetareske, ku dallohet një stil i veçantë i të shkruarit, me një gjuhë të pasur nga ana leksikore dhe të pastër nga fjalët e huaja, strukturat sintaksore, fjalët janë të thjeshta, pa fjalë e fjali parazite, pa shprehje standarte e pllakateske, që vlen të studiohet dhe të merret në konsideratë nga gazetarët e rinj, natyrisht pa e imituar. Stili i tij gazetaresk nuk vuan nga mania e oratorizmit apo e ligjërimit fals, as nga moralizimet.

Në shikimin tim, z. Shkreli është një vëzhgues i kujdesshëm i zhvillimeve demokratike, i ngjarejeve të ditës dhe ato të perspektivës, veçanërisht në trevat etnike shqiptare dhe një analist gjakftohtë, që operon kujdesshëm me faktet, pa e ngarkuar tekstin. Frazat dhe fjalitë në 80 artikujt e këtij libri që promovojmë janë të zhveshura nga mbingarkesa e huazimeve të huaja dhe përdor mjaft mirë gjuhën shqipe, edhe pse ka mërguar në moshë fare të re në SHBA.  Mendoj se kapja e temës dhe vendosja e titujve përbën një model për atë që do të mësoj prej përvojës së gjatë të tij.  Editori arrinë në përfundimin se: publicistika e shkruar e z. Shkreli është e zhveshur nga fjalët bombastike, nga vlerësimet e glorifikuara, nga epitetet false. Nuk gjenë tek ai shprehjet e lodhshme që karaktirizojnë gazetarinë e rëndomtë edhe këtu në komunitet, ku të gjithë përshkruhen si të mirënjohur, të shquar e shumë të shquar, tepër të njohur, shumë të talentuar, ku të gjithëve u vihen grada dhe tituj, sa na është mbushur komuniteti me doktorë e profesorë, shkrimtarë të shquar, poetë të shquar, artist i shquar etj..etj…edhe kur nuk i kanë këto grada ua japim ne gazearët. Jo, Franku i jep secilt hakun që meriton.

Gjithësesi mendoj se publicistika e gazetarit Frank Shkreli meriton vëmendje edhe nga katedrat e fakultetet e gazetarisë në Tiranë e Prishtinë, ndërsa për ne gazetarët e komunitetit të këtushëm, dhe në përgjithësi gazetarët e diasporës, ai mbetet një model nga duhet mësuar, natyrisht, jo kopjuar. Uroj: Përurofshim së shpejti dhe librin e ri me publicistikë të autorit!- tha editori i Diellit.

Frank Shkreli,autori i librit ka përcjellë falenderimet e tij në mbyllje të Kumtesave: Falënderimet e mia Vatrës….Jam mirënjohës dhe falënderoj sinqerisht, Kryetarin Dritan Mishto, Kryeredaktorin e Diellit Dalip Greca dhe gjithë antarët e Kryesisë së Vatrës për këtë organizim, që na ofron mundësinë të kalojmë këtë bashkbisedim vëllazëror me ju sot – Jam shumë i kënaqur që marr pjesë në takimin tuaj kulturor të radhës, tha ai.

Dua të falënderoj Dr Elez Biberajn mikun e ngushtë ç’prej bankave të Lehman college në vitin 1972 e deri më sot: kolegun dhe mikun Idriz Lamaj, Prof Sami Repishtin dhe Prof. Nick Panon, Akademik Jusuf Buxhovin, Dr. Thanas Gjikën dhe të tjerë për meazhet e tyre, për miqësinë dhe këshillat e tyre gjatë viteve.  Një falënderim të veçant për deputetin e Partisë Demokratike të Shqipërisë Dr. Halim Kosova, i cili na nderon me pjesëmarrjen e tij.  Një sekret të vogël po e ndaj me ju. Titulli i librit, “Demokracia nuk pret”, është pronësi intelektuale e Dr. Halim Kosovës.

Vëllimi i parë — është botuar me sponsorizimin e Gazetës Telegraf, Drejtorit të saj, Engjëll Musai dhe botuesit, Klaus Çiraku.  Dua t’i falënderoj publikisht për besimin ndaj meje dhe për mbështetjen që më kanë dhënë për më shumë se një dekadë, duke botuar të gjitha shkrimet e mia, pa përjashtim…”.

Më pas ka vazhduar debati për Demokracinë shqiptare, e cila shpresat e shqiptarëve për Demokraci të ëvrtetë, i ka kthyer në zhgënjim falë kontributit të klasës politike. Kritik i ashpër ka qenë ish i burgosuri politik Pëllumb Lamaj, ndërkohë që kanë shprehë opinionet e tyre edhe: Bujar Skëndo, ish Kryetari i Vatrës Dr. Gjon Buçaj, dr. Azeta Kola, Marjan Cubi,Shkëlqim Bylykbashi, Lek Përlleshi, Andon Dede, Haxhi Dauti, Zef Balaj, Frederik Ndoci, Gezim Nika e të tjerë. Ky i fundit e ka mbyllë takimin me këngën: ”Gegë e Toskë”, që përcjell mesazhin e bashkimit, këngë që e këndoi bashkë me sallën.

                                 Idriz Lamaj, Dalip Greca, Frank Shkreli

Muzeu Historik Kombëtar/

Mit’hat Frashëri (i njohur dhe me pseudonimin Lumo Skëndo dhe Mali Kokojka), lindi më 25 mars 1880 në Janinë. Pasi u vendos familjarisht në Stamboll dhe pas vdekjes së të atit, Abdyl Frashëri, në vitin 1892, për arsimimin e tij u kujdesën Naim e Sami Frashëri, që u bënë dhe mësuesit e tij.Në vitin 1908, fillon botimin e gazetës “Liria” në Selanik e me pas më 1909, revistën “Diturija”. Mit’hat Frashëri mori pjesë në Kongresin e Manastirit në nëntor 1908, ku u zgjodh kryetar dhe u caktua në Komisionin e Alfabetit. Mori pjesë në Kuvendin Kombëtar të Vlorës më 28 nëntor 1912 dhe nënshkroi Aktin e Shpalljes së Pavarësisë. Në qeverinë e Ismalit Qemalit, zgjidhet ministër për punët botore. Më 1920 emërohet kryetar i delegacionit shqiptar në Konferencën e Paqes në Paris.Në janar 1923, zgjidhet ambasador i Shqipërisë në Greqi, detyrë të cilën e kreu deri më 1926.Ai kishte një bibliotekë të tijën mjaft të pasur, ku numri i librave arrinte deri në 18.000 copë. Mit’hat Frashëri shkroi jetëshkrimin për Naim Frashërin me titull “Naim be Frashëri” më 1901, më 1915 novelat “Hi dhe shpuzë”, “Plagët tona” më 1924 etj.Mit’hat Frashëri ka botuar edhe disa vepra në frëngjisht: “L’affaire de l’Epire (1915), “La population de l’Epire” (1915), “Les Albanais chez eux et a la l’Etranger” (1919), “Albanis et Slaves” (1919). Gjatë Luftës së Dytë Botërore ishte në krye të “Organizatës së Ballit Kombëtar”.Mit’hat Frashëri në testamentin e tij shkroi:”Çë kam pasuri të tundshme ose të patundshme, libra, mobilla, karta, plaçka etj., i lë për krijimin’ e një “INSTITUT ALBANOLOGJIE” që të jetë një qëndër e studimevet shqipëtare, të mprojë, të shvillojë, të qendrësojë dhe të udhëheqnjë studimetë që përkasin Shqipërinë dhe Shqipëtarëtë”.Mit’hat Frashëri vdiq më tetor 1949, gjatë një udhëtimi për në Nju-Jork.