Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

 QYTETI PELLAZG I ORIKUT

by

C:\Users\Besniku\Desktop\FOTO BESO.jpg

                  QYTETI PELLAZG I ORIKUT

Një qytet dhe fortifikim i rëndësishme, i ndërtuar në një kohë më të hershme se  antikiteti, ka qënë edhe Oriku, i cili së bashku me Aulonën dhe Kaninën siguronin lidhjen e amantinëve me bregdetin. Duke qënë se për Orikun nuk janë bërë gërmime arkeologjike të plota, kanë mbetur të pashpjeguara koha e ndërtimit, shtrirja, gjatësia e mureve, tipet e tyre, dhe plot të panjohura të tjera. Madje nuk dihet saktësisht se ku ka qënë ndërtuar saktësisht fortifikimi fillestar dhe qyteti, në kodër, ku gërmimet arkeologjike kanë evidentuar një sërë objektesh si, nymfeu, godina banimi, etj, apo përballë këtij, në një kohë më të vonë në fushë ose në kodrën në anën tjetër të lagunës. 

 “Arkeologu francez Hezej pat hetuar gjurmë mjaft të rëndësishme fortifikimi në këtë qytet. Ai thotë se qyteti ishte ndërtuar dhe fortifikuar me shumë shije, dhe se traseja e rrethimit kishte një formë ovale, ku muri helenik më i vjetër ishte rindërtuar më vonë me tulla dhe llaç. Një rrethim të veçantë krijonte gjithashtu akropoli, i cili ndodhej në majë të kodrës dhe ndahej në dy pjesë nga një mur i brendshëm…

Siç del nga përshkrimi i Hezejt, Oriku ka qënë i mbrojtur nga një mur rrethues me tulla të vendosur mbi një xokol gurësh të punuar ashtu si në Apoloni dhe në Lis…por të dhënat për teknikën e mureve, tani të zhdukura, janë ta pamjaftueshme për të dhënë një datë të saktë rreth kohës së ndërtimit të tyre. Në një farë mase do të na ndihmonin në këtë rast burimet historike. 

Sipas dëshmisë së Tit Livit, në verë të vitit 214 p.e.s. kur Filipi i V i Maqedonisë sulmoi Orikun, ai e pushtoi atë me lehtësi, “mbasi qyteti ishte në shesh dhe nuk kish as mure, as roje dhe as armë të forta”. Por kur Cezari zbarkoi në Iliri (në vitin 48 p.e.s), Oriku ishte plotësisht i fortifikuar.”

        Patch-i dallon një mur në lagunë, të cilin na e përshkruan Tahsin Jonuzi: “Në pjesën e brendshme të portit, mbrapa qytetit” është laguna, në fundin e së cilës, në anën jugore të kodrës, mund të shihet një mur rreth 1,80 m dhe 30 m i gjatë…Në shkëmbin e ngritur Patch-i gjeti shumë shkallë të prera me 17 m gjatësi dhe 2,40 m gjërësi…” Por muret e Orikut antik i përmend edhe Ago Agaj, i cili pohon se muret e kalasë së Orikumit (në fillim të shekullit të XX) ndodheshin një metër ndën ujë, dukeshin me sy dhe shkeleshin me këmbë…”    

       Patch-i dhe Agua bëjnë fjalë për muret në kënetën e Valltos, në lagunë. Por, gjithashtu, nga përshkrimi i Hezejt dhe Patch-it, të krijohet përshtypja e dy fortifikimeve, një në kodër, akropoli, dhe tjetri më poshtë, në fushë në formë ovale. Nga tregimi i Tit Livit mesojmë gjithashtu, se në fund të shek. III p.e.s. Oriku nuk kishte mure. Por edhe këtu mësojmë se bëhej fjalë për një qytet në shesh, dhe jo për një qytet në kodër. Tani lind pyetja: mos vallë Oriku i lashtë ka qënë me një shfaqje të dyfishtë, në kodër dhe në shesh, ku ky i fundit, me kalimin e kohës, ndoshta dhe me zgjerimin e lagunës është zhytur nën ujin e saj?

        Nga përshkrimi i Hezejt dhe gjendja e fortifikimit në kohën e Cezarit, mendojmë se në periudhën e pushtimit romak, pas vitit 168 p.e.s., Oriku, si një qytet me rëndësi strategjike në bregdet është rifortifikuar prej tyre, ku muri helenik më i vjetër ishte rindërtuar më vonë me tulla dhe llaç. Ashtu si në fillim, përsëri ne shtrojmë pyetjen. Kush ka qënë periudha e themelimit të këtij qyteti: antikiteti apo prehistoria?  Këtu na vjen në ndihmë Hezej, i cili përmend ekzistencën e akropolit të këtij qyteti, të cilin e vendos në kodër. Atëhere, nga kodra dhe akropoli, nëpërmjet gërmimeve arkeologjike, mund të zbulohet edhe koha fillestare e ndërtimit të këtij qyteti dhe fortifikimit të parë të tij, të cilin ne, pa dyshim, do ta quanin një fortifikim pellazgjik, ashtu siç  kemi quajtur dhe ndërtimet në akropolet  e qyteteve tona të lashta. Kjo sepse edhe legjendat e afrojnë atë me periudhën e fundit të bronzit, pra me prehistorinë. 

        Arkeologu Aleks Trushaj tregon se, ky qytet skelë mendohet të jetë themeluar në gjysmën e dytë të shek.VIII p.Kr…Sipas Skymnit (shek.III-II p.Kr)…Orikun, qytet helen në buzë të detit e ndërtuan euebeasit, të cilët i hodhi këtu dallga kur ktheheshin nga Troja…Plini (shek.I m.Kr) thekson…Në bregdet gjendet qyteti Orik, themeluar nga Kolkasit. Prej këtu fillon Epiri, malet Akrokeraune…

        Ndjekim edhe legjendën e themelimit të Amanties dhe Thronionit: “ Pauzania shkruan se Thronioni ishte një qytet i krahinës së Abantisë dhe se kjo e fundit u përkiste thesprotëve. Qyteti u ngrit nga abantët e Eubesë së bashku me lokrët e Thronionit; pas udhëtimit në det dhe vendosjes së tyre pranë maleve Keraune… Nuk mund ta lidhim Thronionin me Amantinë e vonshme por duhet ta kërkojmë më afër maleve Keraune, më afër detit dhe qytetit Orik. Si vend më i mundshëm për një lokalizim të Thronionit, është kalaja e Kaninës, në muret mesjetare të së cilës janë parë gjurmë ndërtimi antik.”

        Na duhet të sqarojmë se Abantët Eubesë   dhe Lokrët e Thronionit nuk ishin helenë, pasi periudha që ata kanë zbarkuar  pranë maleve Keraune, pas shekullit  të XII p.e.s, ishte pa diskutim një periudhe pellazgjike. Rrjedhimisht, abantët dhe lokrët ishin pellazgë, dhe, detyrimisht, edhe ndërtimet  e tyre, fortifikimet dhe qytetet e prej tyre ishin pellazgjike.

       Por legjenda na thotë gjithashtu, se abantët dhe lokrët kanë zbarkuar pranë maleve Keraune, pikërisht në zonën e fushë-Dukatit, Orikumit të sotëm, apo Orikut të Lashtë, dhe ajo le të kuptohet, se edhe Orikun e kanë themeluar ata. Dhe në qoftë kështu, Oriku është themeluar rreth fillimit të shekullit të XII p.e.s., me mbarimin e Luftës së Trojës, për datim, i ngjashëm me Buthrotin, në akropolin e të cilit janë evidentuar trakte muresh pellazgjike.            

        Në të mirë të këtij mendimi, që Oriku është një ndërtim pellazgjik, është edhe fakti, që në qafën e Ravenës, pranë Orikut antik, dhe, me siguri për mbrojtjen e tij nga sulmet e mundshme nga deti Jon nëpërmjet kësaj qafe, gjendet një fortifikim prehistorik  i periudhës  së bronzit që vendasit e quajnë  “Maja e Qytezës”, ndërsa Pukëvili, kur e ka vizituar, muret e saj i ka quajtur pellazgjike: “Pouqueville përmend një fortifikim me mure të tipit “pellazgjik” mbi gjirin e Ariut, “Val d’Orso”…ndodhet në pllajën e Ravenës 300 m mbi nivelin e detit…Ngjashmëria me fortifikimet e bregdetit e datojnë midis fundit të periudhës së bronzit dhe fillimit të periudhës së hekurit. Pranë këtij fortifikimi ndodhen tumat e fushës së Dukatit, çka sugjeron se ndërtues dhe përdorues të tyre janë e njëjta popullsi.”

         Nga vrejtja e hollë e arkeologëve të rinj K.Çipa dhe M.Meshi, mund të supozojmë gjithashtu se, kronologjia e tumave të Fushë-Dukatit duhet të jetë e njëjtë me atë të Orikut dhe “Majës së Qytezës” në Ravenë, fundi i periudhës së bronzit.

        Gjithashtu, orikasit e lashtë, në ruajtjen e traditës së origjinës së tyre pellazgjike, adhuronin dy perënditë pellazge të Epirit, Zeusin e Dodonës dhe gruan e tij epirote Dionën. Kjo është një e dhënë më shumë që verifikon origjinën pellazgjike të këtij vendbanimi të fortifikuar. Në lidhje me këtë adhurim arkeologu Aleks Trushaj tregon për një mbishkrim të shek.IV p.Kr. të bërë mbi një pllakëz orakullore të Dodonës ku “korkyrasit dhe orikasit pyesin Zeusin Naios dhe Dionën se cilës hyjnie apo heroi duhet t’i bëjnë flijime dhe t’i drejtojnë lutje për të qeverisur në mënyrën më të mirë dhe në siguri të plotë shtetin e tyre” (Harta Arkeologjike e Shqipërisë, Tiranë, 2008, f. 218)

Besnik Imeraj

(marrë nga libri “Epiri Pellazgjik”)

Imzot Pjetër BOGDANI, njeri i Zotit dhe Popullit (1625 – 1689)

by

(Profili shpirtëror dhe kulturor)/

Imzot Pjetër Bogdani lindi në “Guri ndë Hasit” në vitin 1625 dhe vdiq në Prishtinë në vitin 1689. Ishte meshtar, ipeshkëv, veprimtar i dalluar, atdhetar i kulluar, luftëtar për liri, shkrimtar i shquar, raportues i vëmendshëm dhe i saktë nga viset e ndryshme shqiptare, me një fjalë Njeri i Zotit dhe Popullit shqiptar.

Vendlindja nuk dihet sot ku gjendet, në Breg të Drinit, në Gjonaj apo diku gjetiu, disa thonë ndoshta në Zym apo në Zhur.  “Guri i Hasit” përmendet qysh në vitin 1330, sot Shëngjeçi, afër Mazrekut, apo Guri, afër Zymit të sotëm.  

Nipi i tij Don Gjon Bogdani jep informata që Pjetrin e kishte rritur dhe edukuar  qysh në fëmijëri dhe në rini arqipeshkvi Andre Bogdani (1600-1683),  ungji apo axha i tij, së pari në kolegjin françeskan të Cipovecit (Bullgari), pastaj në Kolegjin ”Illiricum” në Loreto, afro 9 vite, ku edhe ishte shuguruar meshtar në vitin 1649. Më vonë ka vazhduar studimet në “Propaganda Fide”, ku kishte doktoruar filozofinë dhe teologjinë (1655).  Pas shugurimit meshtarak ka shërbye në ipeshkvinë e Pultit, diku gjatë viteve 1651 – 1656. 

Në vitin 1656 emërohet arqipeshkëv i Shkodrës, me shërbim 20 vjeçar, pastaj në Tivar në vitin 1677, afro 10 vite , së fundi arqipeshkëv i Shkupi në vitin 1677, për 12 vite, si dhe administrator apostolik i Serbisë dhe Bullgarisë, gati i gjithë Ballkanit.

Jeta dhe vepra madhore e Imzot Pjetër Bogdanit nuk mund të kuptohet, edhe më pak të interpretohet, pa dimensionin e thellë të fesë apo besimit në dy drejtime: me Zotin, Krijuesin dhe Shëlbuesin e botës, si dhe me Popullin ilir, arbëror dhe shqiptar, ideale këto që ishin gjithnjë frymëzim i pashtershëm për jetën dhe veprimtarinë e tij në rrethana tejet të vështira, gati të pamundshme.

Feja dhe jeta me Zotin dëshmohet bindshëm edhe me edukimin  e tij familjar, thirrja e tij  për jetën dhe shërbimin meshtarak, më vonë ipeshkvor, me zellin e tij të jashtëzakonshëm baritor për grigjën e besuar, me përgatitjen e shkëlqyeshme filozofike, teologjike, shpirtërore dhe kulturore të nivelit më të lartë të asaj kohe.

Për shërbimin e tij baritor imzot Pjetër Bogdani pati këto synime:

  • Ruajtjen dhe mbrojtjen e popullit shqiptar nga ndikimet dhe sundimet e huaja;
  • Zhvillimin fetar, shpirtëror dhe kulturor të popullit shqiptar;
  • Çlirimin e tij nga robëria e dyfishtë: injoranca, terri, primitivizmi, nëpërmjet zgjimit fetar dhe kombëtar, si parakusht për vetëdijesim dhe çlirim nga sundimi shekullor turko-otoman;
  • Kjo mund të bëhet vetëm me fuqinë e fesë, ngritjen e kulturës, por edhe me luftë të armatosur, vëllazërisht dhe së bashku me aleatët dhe miqtë, sidomos Austro-Hungaria dhe gjenerali Piccolomini.

Mu për këtë Imzot Pjetër Bogdani jetoi me Zotin dhe për Zotin, si njeri i kushtuar, meshtar dhe arqipeshkëv, me Popullin dhe për Popullin, me identifikimin e tij shembullor dhe ungjillor: Fati i Popullit tim është fati im.

Shpresa e tij ishte e mbështetur në fe, në Zotin, dhe në Popullin. Ai ia besonte shpresës këtë mision: çlirimin nga herezitë dhe apostazitë, si dhe sigurinë se binomi fe dhe atdhe, që për të konkretizohen në Zoti dhe Populli, ishte lidhje e pathyeshme, si vetëdije historike, skenderbegiane, por edhe aktuale, kthimin në krishterim dhe në kulturën dhe qytetërimin evropian, ku ishim me shekuj, që nga zanafilla e krishterimit, për të tashmen dhe të ardhmen tonë sa më të mirë.

Feja dhe shpreso do të ishin të mangëta, deri diku edhe abstrakte, pa zbatimin e dashurisë. Imzot Pjetër Bogdani ishte qenësisht, thellësisht dhe tërësisht i njësuar, bashkuar dhe dashuruar në Zotin dhe në Popullin tonë. Kjo dashuri, me krahët e fesë dhe shpresës, e bënte atë njeri të Zotit dhe të Popullit, veprimtar të shquar dhe te dalluar të kulturës, përpilues të kryeveprës “Çeta e Profetëve”, të shumë letrave, shkrimeve, relacioneve, shënimeve,  dërguar Selisë Shenjte, gati nga të gjitha viset dhe trojet tona, diku 128 relacione dhe 308 letër-shkrime.

Pa jetën dhe veprën e frytshme dhe të gjithanshme të arqipeshkvit Pjetër Bogdani, shekulli XVII  për ne do të ishte i errët, pasi që raportet apo relacionet janë kryesisht turko-otomane apo greko sllave, dhe si të tilla shpesh të njëanshme dhe të magëta me informata të rëndësishme  për njohjen e kontekstit fetar, kombëtar, kulturor dhe shoqëror të asaj kohe.

Dashuria e shtynte atë në veprim si meshtar, famullitar, më vonë si arqipeshkëv dhe delegat apostolik në vende të ndryshme Tivar, Shkodër, Shkup, Bullgari dhe Serbi, gjithnjë në kërkim të besimtarëve të krishterë, në lëvizje dhe në veprim, si një lloj “lypësi i Zotit” dhe “endacaku i Popullit”.

Për mua Imzot Pjetër Bogdani ishte dhe mbetet Gjergj Kastrioti – Skënderbeu i dytë, njeri i cili në mënyrën më të mirë të mundshme e kishte kuptuar dhe interpretuar historinë tonë, kishte krijuar një “hallkë” për t’u lidhur me të kaluarën tonë të lavdishme, por pa harruar kurrë edhe lidhjen me të tashmen dhe projektimin e së ardhmes tonë fetare dhe kombëtare.

Kjo e bënte atë filozof, teolog, biblicist, katekist, gjuhëtar, atdhedashës, veprimtar, vizionar të rrallë. Arqipeshkvi Pjetër Bogdani e shkriu jetën, punën, dijen, zemrën për Zotin dhe për Popullin, si paraardhës i largët i iluminizmit dhe rilindësve, duke u munduar që të na bënte të ngjashëm dhe të barabartë me popujt tjerë evropian.

Pa imzot Pjetër Bogdanin do të rrezikonim shkrirjen e dyfishtë, fetare dhe kombëtare, dhe si të tillë do të ishim pa ndonjë identitet dhe personalitet, një popull masë, grumbull, turm dhe asgjë tjetër.

Në çdo shkrim, letër, relacion, vazhdimisht flitet për Zotin tonë Jezu Krishtin, për Virgjërën Mari, për Kishën Katolike, për Popullin Shqiptar, për shëlbimin apo shpëtimin tonë. Këto tema janë boshti i jetës dhe shkrimeve, veprimtarive të tija pothuaj në vazhdimësi.

Mendja e tij ndriçohej, ndërsa zemra e tij frymëzohej, për shërbim dhe flijim për Zotin dhe për Popullin.

Ai si rrallë kush e  ka gjetur lidhjen dhe përplotësimin e hyjnores, njerëzores dhe kombëtares, dhe atë në rrethana kur çdo gjë ishte e rrezikuar.

Bashkëpunimi me kardinalin  Gregorio Barbarigo (1625 -1697),  me të cilin ishte njohur dhe i kishte shërbye në Romë, ishte frytdhënës. Ai ishte përgjegjës i Kishës katolike për çështje lindore, dhe si i tillë kishte hapur një shtypshkronjë të veçantë në Padovë, “Tipografia del Seminario”, për botime në gjuhën hebraishte, aramaishte dhe arbërishte. Gregorio Barbarigon  ishte mik dhe përkrahës i Pjetër Bogdanit, me këtë edhe i Kishës dhe Popullit tonë, si dhe njeri me erudicion dhe mirësi të madhe, bamirësi, përshpirtëri dhe shenjtëri të dalluar. Mu për këto veçori dhe karakteristika, Papa Shën Gjoni XXIII e ka shpallur shenjt në vitin 1958.

Prej vitit 1686 e tutje arqipeshkvi Pjetër Bogdani merrej intenzivisht me idenë e kryengritjes së armatosur kundër sundimit osman,  në bashkëpunim me gjeneralin Giovanni Norberto  Piccolomini (1650-1689),  me kontributin e pjesëmarrësve tanë.  Në këtë lëmi pati sukses në çlirimin e Prishtinës, por në Prizren mori sëmundjen e mortajës, nga e cila edhe vdiq më 6 dhjetor 1689, ndërsa para disa kohe kishte vdekur edhe gjenerali Piccolomini. Imzot Pjetër Bogdani nuk e kishte lënë të vetmuar Gjeneralin në sëmundje,  por e kishte shoqëruar në Prizren, ia kishte ndarë sakramentet, para vdekjes, në shenjë besnikërie dhe bashkëpunimi. Me vdekjen e këtyre dy kolosëve, Piccolomit dhe Bogdanit, vdiq edhe ideja  dhe organizimi i kryengritjes së armatosur.

Motivet e shkrimit dhe botimit të Çetës së profetëve

  1. Atdheu dhe Populli po digjej në robëri të errësirës, i verbuar me dy mjegulla të zeza mbi faqe, që janë mëkati dhe mosdija, si pasojë e kësaj edhe robëria. “Pjetër Bogdani shpreh shqetësimin e përhershëm: lufta me “errësirën e paditurisë” si rrezik më i madh për shpirtërat”.
  2. Motivi i dytë nuk ishte lavdia e tij, “por për dobi të shntës fe”.
  3. Për të dhënë një kontribut të madh historik, gjuhësor, patriotik, për vlera të krishtera dhe evropiane, të vërtetat themelore të fesë së krishterë. Vetëdija e tij e lartë fetare, e krishterë, dhe kombëtare, arbërore – shqiptare, e frymëzonin atë për jetë dhe veprim të angazhuar në shumë lëmi. 

Arqipeshkvi Pjetër Bogdani  ishte klerik, atdhetar, gjuhëtar, dijetar, filozof, teolog,  prozator, poet, luftëtar për liri në të gjitha trojet shqiptare për afro 40 vite.  Mbi të gjitha bari i kujdesshëm për grigjën e besuar, për t’ia mësuar “doktrinën e krishterë”, për t’i mbrojtur nga ortodoksizmi dhe islamizmi. Ai si njeri i “vijës së parë”, pati shumë armiq dhe kundërshtarë, mbi të gjitha osmanët dhe Patrikanën serbo – ortodokse të Pejës. Ishte një vizionar i jashtëzakonshëm pan – ballkanik  për liri, me qëndresë dhe luftë me fuqinë e fesë dhe përkrahjen e atdhedashurisë, që konkretisht domethënë me kulturë dhe qytetërim,  tematikë që edhe sot  është aktuale, për kërkimin dhe në gjetjen e ndonjë zgjedhjeje fatlume dhe përfundimtare për Ballkanin e trazuar.

Vuajtjen e popullit Shqiptar e krahasonte me vuajtjen e vetë Jezu Krishtit dhe të Virgjërës Mari, duke paraparë fitoren, ngjalljen. Ishte thellë i vetëdijshëm për rrënjët dhe prejardhjen ilire dhe arbërore, duke u kujdesur për pastërtinë shpirtërore dhe gjuhësore, apo pastërtinë e zemrës dhe të shpirtit të Shën Marisë Virgjër, që i krahasonte me pamjet e bukura gjeografike dhe historike të trojeve tona. 

Ishte një lloj “shtegtari” apo njeriu në ikje dhe në lëvizje, si detyra e bariut për grigjën e besuar, për t’i njohur, parë dhe përkrahur personalisht, por edhe nga përndjekjet e ndryshme turko – otomane.

Në një bisedë me Dr. Ibrahim Rugovën, Presidentin e parë të Kosovës, studiuesin e njohur të Pjetër Bogdanite, e pyeta kështu: Për kë e ka shkruar ai librin Çeta e Profetëve, në një kohë të errët për Popullin tonë, kur nuk kishte shkolla, institucione,  populli pothuaj ishte analfabet? Ai më dha këtë përgjigje: edhe atëherë ishte një lloj elite, aristokracie, pra, njerëz të ngritur. Pastaj Bogdani ka dashur ta ngrite nivelin shpirtëror, kulturor dhe gjuhësor të popullit tonë. Mu për këtë ai e ka shkruar dhe botuar këtë libër.

Porosia e jetës dhe veprës së tij

1. Imzot Pjetër Bogdani doli si pishtar i madh në një periudhë të errët dhe shumë të rrezikshme për shuarjen e vetëdijes kombëtare, me këtë edhe të gjuhës, traditës, kulturës, fesë së krishterë, qytetërimit tonë evropian. 

2. Fjalës së shkruar, librit, botimi, dijes,  ia beson detyrën për ta luftuar errësirën, mëkatin, të keqen, robërinë, që të jenë “çeta” që do të luftojnë deri te arritja e lirisë së vërtetë nga e keqja, sundimi i huaj, tjetërsimi, harresa, shkrirja në popull anonim, pa identitet dhe personalitet.

3. Përshkrimet e gjendjes së mjerë ndoshta më së miri mund t’i përmbledhin këto fjalë: “gjithkund vdekje, gjithkund vajë, gjithkund shkretim, gjithkund përndjekje, gjithkund hidhërim…kishat e mbyllura, meshtarët e shpërndarë, populli në ikje… Jam i rrethuar në të gjitha anët dhe është një mrekulli që jam gjallë (1687)”.  

Atëherë Imzot Pjetër Bogdani ishte i vetmi arqipeshkëv katolik në Ballkan, shkruante ai, dhe tinëzisht kishte hyrë në Prishtinë të Enjten e Madhe, për shugurimin e vajrave të shenjtë, por nuk e di kush dhe si do t’i shpërndajë dhe përdoroi.

4.Për t’iu ikur kontrollimeve dhe identifikimeve turke, ai vishej si “lypës”, “tevdil” apo si katundar, kremtonte meshën dhe ndante sakramentet në shtëpia private, ishte vazhdimisht aty ku mundej dhe ku kërkohej. Figura e tij në popull ka mbetur si legjendë, me shumë emërtime të shpellave dhe vendstrehimeve të “Bogdanit”, ku ai fshihej dhe punonte, lutej, ndante sakramentet, gjatë natës, ndërsa  gjatë ditës, pushonte dhe planifikonte hapat dhe vizitat baritore.

Flitet në popull që natën i vizitonte të krishterët, ndërsa ditën tërhiqej në male dhe vende të pabanuara, duke u ngritur  në lisa, lidhej për të pushuar dhe për t’u mbrojtur prej bishave të egra. Disa njerëz, duke mos e njohur jetën dhe veprën e tij, ato shpella apo strehime i kanë identifikuar si serbe apo sllave.

5. “Dija dhe edukimi kishtar” ishin mjete për ta luftuar sundimin turko otoman dhe robërinë nga errësira e mosdijes, si dhe skizmën. Këtë ai i shprehte me identitetin e dyfishtë: clericus et libertas, klerik dhe liri. Mu për këtë  Imzot Pjetër Bogdani “Çetën e Profetëve”  dhe kardinalin Barbarigo e konsideronte si “një krua i gjallë ku mendja dhe shpirti do të gjejnë kënaqësi dhe shqetësim intelektual , ku shumëkush mund të marrë ujë, e s’ do të shterret lehtë..”; “Varkë e Noes, strehim i sigurt për çdo njeri të pikëlluar, në të cilin unë vet, i trazuar nga uji i furishëm i persekutimeve otomane, gjeta hyrje të sigurt”, apo “ky libër do të jetë një kontribut në arsimimin e njerëzve nga i cili shenjat e shtypit, sikur rrezet e dritës, do t’u përhapin njohuritë e fshehtësive të fesë tonë të shenjt”,  6  gjithsesi  ogurmirë për Fe dhe Komb.

7. Imzot Pjetër Bogdani ishte besimtar dhe atdhetar i kulluar dhe shumë i dalluar, gjithnjë i frymëzuar dhe në veprim. Ideja e tij për bashkëpunim dhe solidaritet mes popujve, sidomos në luftë kundër robërisë dhe në kërkim të lirisë dhe pavarësisë, kishte nevojë për një organizim panballkanik, si parakusht për të arritur deri te 

Motoja e Çetës së profetëve “Salva nos Domine, perimus” – Na shpëto, o Zot, u zhdukëm, (krh.. Mt 8, 23 – 27; Mk 4, 35-41; Lk 8, 22-25), mbetet klithje feje dhe shprese, dëshmi dashurie, gjithnjë në emër të Kishës dhe Popullit, drejtuar Zotit, pra, si e tillë aktuale për të gjithë ne.

Stubëll, 21. 09. 2019                                                              Don Lush GJERGJI

6 Pjetër Bogdani, Çeta e Profetëve, I, Rilindja, Redaksia e Botimeve, Prishtinë. 1989. F. 55¸67¸69.

 Instituti për Trashëgimi Shpirtërore dhe Kulturore në Shkup,                                                                      5 dhjetor 2022

Sulejman Vokshi, prijës dhe drejtues ushtarak

by

(Në kuadrin e 110 vjetorit të shpalljes së Pavarësisë)

Prof. Asoc. Dr. Bernard Zotaj

Udhëheqësi ushtarak i Forcave të Armatosura të Lidhjes

Sulejman Vokshi lindi më 20 shkurt 1815 në qytetin e Gjakovës në një familje me tradita të shquara patriotike dhe luftarake. Ai është veprimtar, atdhetar dhe figurë e shquar e Lidhjes së Prizrenit. Në rrugën luftarake për 50 vjet, Sulejmani ka shpalosur në të gjithë veprimtarinë e tij të gjatë dhe të pasur luftarake, edhe një dimension, atë prej prijësi dhe drejtuesi ushtarak. Veprimtarinë patriotike e filloi që në moshën djaloshare. Në vitet 40 të shek. XIX mori pjesë me armë në dorë kundër Reformave të Tanzimatit dhe për këtë Porta e Lartë e kishte arrestuar, burgosur dhe internuar mbi 15 herë. Vet Sulejmani, nuk kishte ndjekur studimet e nuk kishte diplomë të ndonjë shkolle apo akademie ushtarake klasike, por ai me zgjuarsinë dhe intutën e tij natyrale njihnte dhe kishte përvehtësuar në arsenalin e tij një numër të madh elementësh të artit ushtarak të zbatuar në mënyrë krijuese, të mpleksur mirë me artin tradicional popullor dhe me taktikën e luftës popullore të trashëguara nga paraardhësit.

Kur u themelua Lidhja Shqiptare e Prizrenit, më 10 qershor 1878, ai ishte një udhëheqës popullor, me autoritet dhe i njohur në të gjithë Kosovën e në trojet shqiptare. Lidhja gjeti tek Sulejman Vokshi organizatorin dhe udhëheqësin e talentuar ushtarak. Këto aftësi të tij dolën më në pah në aksionin e Gjakovës dhe në luftimet kundër ushtrive malazeze për mbrojtjen e Plavës e të Gucisë, në dimrin e vitit 1879-1980.

Lidhja Shqiptare Prizrenit e gjeti Sulejman Vokshin e përgatitur në të gjitha drejtimet si luftëtar e udhëheqës të shquar popullor dhe me koncepte të qarta politike e ushtarake. Ai ishte një nga nismëtarët e themelimit të saj dhe gjatë veprimtarisë së Lidhjes, një ndër udhëheqësit kryesorë, politikë e ushtarakë, anëtar i Komitetit Qendror dhe përfaqësues konsekuent i krahut revolucionar të saj. Ai qëndroi jo vetëm në ballë të luftës për mbrojtjen e tërësisë së trojeve shqiptare, por edhe të luftës për realizimin me forcën e armëve të autonomisë së mbarë trojeve shqiptare, e kushtëzuar nga rrethanat e brendshme dhe të jashtme, e luftës për fitoren e pavarësisë së plotë.

Qeveria e përkohshme e Lidhjes shqiptare e ngarkoi me detyrën e udhëheqësit ushtarak të Forcave të Armatosura të ushtrisë kombëtare të saj, ishte kryetar i komisionit të të ardhurave dhe i financave. Ishte drejtues i Degës së Lidhjes për Gjakovën dhe një nga organizatorët e ngjarjeve të saj që shpunë në vrasjen e marshallit osman, Mehmet Ali Pashë Maxhari. Si anëtar i Shtabit ushtarak të Lidhjes, Sulejman Vokshi ishte një nga udhëheqësit e luftëtarëve shqiptarë në betejat për mbrojtjen e Plavës e Gucisë, që shpunë në shpartallimin e forcave të Malit të Zi. Me shpalljen e autonomisë dhe krijimin e Kuvernës së Përdorme, ishte, krahas Abdyl Frashërit, Ymer Prizrenit e të tjerëve, në krye të kësaj me cilësinë e komandantit të Forcave për mbrojtjen. Forcat e Lidhjes nën komandën e tij brenda një kohe fare të shkurtër e shtrinë pushtetin popullor administrativ e ushtarak të Lidhjes në Shkup, në Prishtinë, në Mitrovicë, në Lumë, në Guci, në Vuçiternë e në Preshevë etj. Nën drejtimin e tij, si kryetar i shtabit të forcave shqiptare dhe me pjesëmarrjen e tij direkte, u zhvillua edhe lufta heroike për mbrojtjen e Lidhjes në Shtimje e Slivovë kundër forcave osmane të Dervish Pashës.

Lidhja organizoi një ushtrinë e rregullt shqiptare

Kulmi i veprimtarisë politike e ushtarake të të tij lidhet me luftën dhe përpjekjet e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit për të realizuar me forcën e armëve autonominë e Shqipërisë. Në Qeverinë e Përkohëshme të Lidhjes, ai u caktua shef i seksionit ushtarak të saj me atributet e ministrit të Mbrojtjes dhe të Komandantit të Përgjithshëm të Forcave të Armatosuara. Brenda një kohe të shkurtër dhe nën drejtimin e Tij, Lidhja organizoi një ushtrinë e rregullt shqiptare.

Duke qenë në krye të kësaj ushtrie, filloi dhe realizoi çlirimin e tokave shqiptare nga administrata osmane. Ushtria e Lidhjes fillimisht në mënyrë të organizuar ndërpreu linjat telegrafike, rrethoi dhe detyroi administratën osmane që me sulm nga jashtë qendrës së banuar dhe me kryengritje nga brenda, i detyroi garnizonet ushtarake osmane të mbylleshin në kazerma dhe të respektonin autoritetin e urdhërat e Lidhjes. Administratën osmane, kudo, e shpërndau dhe komitetet vendore të Lidhjes merrnin drejtimin vendor, me punonjës shqiptarë. Në dhjetor të vitit 1880 ishin çliruar plotësisht dhe kishin administratën e tyre në Prizren, në Gjakovë, në Lumë dhe në Guci. Ndërsa në janar dhe në shkurtit të vitit 1881, ushtria e Lidhjes çliroi Prishtinën, Shkupin dhe Mitrovicën duke marrë nën kontroll dhe linjat hekurudhore. Autoriteti i saj shumë shpejt u instalua dhe në Tetovë, në Gostivar e në Dibër.

Në këtë periudhë të shkurtër kohorë Qeveria e Përkohëshme e Lidhjes, nuk pati kohë të organizonte si duhej, si pushtetin dhe forcat ushtarake në të gjitha vilajetet e Shqipërisë. Porta e Lartë vendosi ta shtypte Lidhjen e Prizrenit. Ajo dërgoi Dervish Pashën me disa gjeneralë dhe me një ushtri me mbi 30 batalione, të pajisura me teknikën më moderne të kohës, me topa, me bateri malore dhe me municione të bollshme. Trupat osmane fillimisht morën Shkupin dhe Ferizaj. Misioni kryesor i tyre ishte qendra e Lidhjes, qyteti i Prizrenit. Lidhja dha kushtrimin. Shqiptarët sipas traditës nxorrën burrë për shtëpi dhe rrokën armët. Mjaft luftëtarë iu përgjigjën thirrjes së Lidhjes.

Sulejman Vokshi gjatë mobilizimit të forcave dhe organizimit të qëndresës, kujdes i kushtoi informacionit. Ai mori të dhëna dhe informoi shtabin e ushtrisë shqiptare dhe dha dizinformacion për të mashtruar armikun. Kështu, mori masa dhe vendosi roja të përhershme, të cilat mbanin nën kontroll veprimet e nëpunësve të telegrafës së Prizrenit dhe të qyteteve të tjera. Telegramet e Dervish Pashës i lexonte Sulejman Vokshi dhe asnjë telegram i autoriteteve osmane nuk shkonte në destinacion. Sipas porosisë së Vokshit Stambolli edhe vet, Dervish Pasha u dizinformoheshin nga nëpunësit e telegrafës. Numri i luftëtarëve të Lidhjes në këtë kohë arriti deri në 45.000 veta. Informata ku të rreme, e ku tronditëse, futën panik e frikë në shtabin e Dervish Pashës. Siç do të shprehej dhe konsulli austro-hungarez, Krenvill, në raportin që i dërgonte Vjenës, se komandantët e ushtrisë osmane në përgjithësi ndjejnë një frikë të madhe nga forcat e Lidhjes. Kështu, komandant Vokshi, po përpiqej të fitonte kohë për vazhdimin e punës dhe për mobilizimin e forcave.

Disa dukuri të veprimeve luftarake të Lidhjes

Sulejman Vokshi me Shtabin ushtarak të Lidhjes përcaktoi në kohë dhe drejt rajonet e mbrojtjes, pozicionet, në të gjithë gjërësinë dhe thellësinë e saj. Brezi i mbrojtjes të forcave të Lidhjes shkonte deri në 10 km gjerësi dhe nga 18 deri në 25-30 km thellësi. Formacioni luftimit sipas detyrës së vendosur nga shtabi i luftës u ndërtua në dy skalione. Në skalionin e parë që përshkuante vijën Zaskok-Nerodime-Slivovë u përqëndruan repartet pararojë që shkonin deri në 2.000 luftëtarë dhe në skalionin e dytë Shtimlje-Topican u përqëndruan forcat kryesore me rreth 4.000 luftëtarë.

Komandant Vokshi i mbajti forcat kryesore në skalion të dytë. Këtë ai e bëri për të pasur mundësi manovrimi dhe goditjeje të befasishme nga një drejtim në tjetrin, sipas situatës që do të merrte luftimi. Ndërsa vendkomandën dhe Shtabin e vendosi në Shtmlje që të mbante lidhje telegrafike dhe me korierë me qeverinë e Lidhjes. Forcat osmane sulmuan më 16 prill në drejtim të Slivovës, por forcat shqiptare, me qëndresë dhe të mirë organizuara e të fortifikuara, e përballuan sulmin osman. Për katër ditë e netë i mbrojtën pozicionet para kodrave të Silovës. Ndërsa me 20 prill, në mëngjes Dervish Pasha, sulmoi në shkallë të gjërë në të gjithë vijën e skalionit të parë në Slivovë, në Shtimlje dhe në Grykën e Caralevës, me synim pushtimin e Prizrenin. Mbi 15.000 ushtarë osmanë sulmuan në tri drejtime: në drejtim kryesor, me 7 batalione kundër Shtimljes, në të majtë, kundër Slivovës, me 6 batalione dhe në të djathtë, kundër Grykës së Caralevës. Ndërsa Dervish Pasha, me dy bateri topash e dy batalione sulmoi Slivovën, ku zuri një kodër të vogël, prej nga drejtonte zjarrin e artilerisë. Pas luftimeve të ashpra në Slivovë, luftëtarët e Lidhjes u tërhoqën në mënyrë të organizuar. Ata organizuan qëndresë në Shtimlje e në Grykë të Caralevës. Në këto beteja madhore u shfaq heroizmi masiv i luftëtarëve shqiptarë, ku ranë duke luftuar rreth 1200 luftëtarë.

Në luftimet e zhvilluara nga Forcat e Lidhjes u zbatua me mjeshtëri taktika tradicionale e luftës popullore. Komandanti ushtarak i ndau forcat në grupe të vogla, nga 80-200 luftëtarë, të cilat me sulme e kundërsulme, nga lart poshtë, në kodrat e Slivovës, i rrëmbyen në fillim armikut inisiativën në shkallë taktike. Kronisti i kohës do të shkruante, se prita dhe presioni i shqiptarëve u bënë aq të papritura sa, në çastin e parë ushtria osmane u detyrua të tërhiqej. Sulmi i shqiptarëve u përsërit disa herë. Dervish Pasha pruri në kodrën përbri Slivovës dhe 6 topa, të cilët hapën zjarr… më shumë se një orë e gjysëm. Mic Sokoli nga Malësia e Gjakovës, duke parë dëmin që shkaktonte bateria osmane, me disa luftëtarë sulmuan drejt kodrës për ta asgjësuar baterinë, por ranë heroikisht, aty, para grykave të topave. Zjarri i artilerisë solli pasoja të rënda për forcat e skalionit të parë, të cilat u detyruan të tërhiqen drejt Shtimljes, nga pozicioni në pozicion.

Luftëtarët shqiptarë në këto beteja ndërmorën veprime të ndryshme taktike, të studiuara me zgjuarësi e trimëri. Veprimet kryheshin si ditën, ashtu dhe natën, duke ruajtur fshehtësinë e siguruar befasinë mbi armikun. Komandant Sulejman Vokshi kishte bërë plan dhe u përpoq të asgjësonte shtabin e forcave osmane me Dervish Pashën në krye. Një vend të veçantë në sigurimin e goditjeve të befasishme zuri dhe kalorësia shqiptare. Në Shtimlje shqiptarët vunë në pozicionet e tyre kësulat e bardha, manovruan e goditën në mënyrë të befasishme osmanët.

Në krye të betejave në Slivovë, në Shtimlje e në Caralevë

Forcat e Lidhjes me taktikën e tyre arritën të kompensionin mangësitë që kishin në armatim. Ushtria e Lidhjes ishte e pajisur me pushkë me çark që mbusheshin nga gryka, duke i humbur shumë kohë luftëtarit dhe nuk e hidhnin plumbin më shumë se 100-120 metra, ndërsa ushtria osmane ishte e pajisur me pushkë dhe me shumë fishekë të bollshëm, me pushkë të prodhimit amerikan dhe anglez, me topa gjerman dhe mitralozë amerikan, që kishin nga 6 deri në 12 gryka. Pushkët martin që kishte ushtria e Lidhjes ishin të pakta dhe kishin shumë pak fishekë për të luftuar. Në këto kushte luftëtarët shqiptarët përdorën me sukses luftimin e afërt, pritën, e deri luftimin trup me trup që zgjati disa orë në Shtimlje. Armiku goditej me thika, me jataganë, me kosë, me sfurk, me drapër, me sopatë, me dajak, si dhe përdorej bari i thatë dhe vajguri etj. Në sajë të përdorimit të luftimit të afërt, shqiptarët mundën të ulnin në një shkallë të madhe efektin e pushkëve, dhe sidomos të artilerisë dhe i shkaktuan armikut humbje.

Kodrat e Slivovës e të Shtimljes, të cilat ngrihen në një lartësi nga 40-170 metra, ishin të zhveshura përballë artilerisë osmane. Dhe pse ishin ndërtuar transhe e pozicione, nuk ishin të përshtatshme për mbrojtje. Dokumenta gjermane, theksojnë se Dervish Pasha e priste rezistencën e shqiptarëve në Grykën e Caralevës. Në fakt, në Grykën e Caralevës u organizua një betejë e fuqishme dhe u bë një qëndresë titanike. Sulejman Vokshi dhe drejtuesit ushtarak të Lidhjes prisnin të vinin nga Prizreni, forca të tjera të Lidhjes. Ato erdhën, por me vonesë dhe ushtria osmane e kishte kaluar Grykën e Caralevës. Këto forca ishin të pakta. Bashkë me këto, shtabi i Sulejman Vokshit organizoi një qëndresë më 21 prill në Qafën e Duhlës. Këtu u zhvilluan luftime të ashpra. Luftëtarët shqiptarë u detyruan të tërhiqen. Dervish Pasha, e theu qëndresën në portat e Prizrenit, në Suharekë dhe hyri me mjaft batalione në Prizren më 23 prill.

Epërsia e madhe në njerëz dhe në teknikë ishte i vetmi faktor që i detyroi forcat e Lidhjes të tërhiqeshin. Ata u tërhoqën me mjeshtëri dhe luftuan ditë të tëra me heroizëm. Në këto luftime e beteja, forcat e Lidhjes organizuan dhe luftë frontale. Që nuk u përballuan forcat osmane si duhet, kjo lidhet më armatimin e tyre të pakët në numër, të vjetëruar, me mungesa në municion, si dhe me numër të pakët të luftëtarëve.

Sulejman Vokshi, pas betejave në Slivovë, në Shtimlje e në Caralevë, i riorganizoi forcat në grupe të vogla dhe me shpejtësi i kaloi nga lufta frontale, në luftën e çetave. Kjo ishte një tërheqje operative-strategjike, e domosdoshme për të ruajtur forcat e për të vazhduar luftën në të ardhmen. Në thelb ky veprim taktik ishte një operacion kalimi, i cili për rëndësinë që ka e vështërsitë që paraqet, tregon për përvojën e madhe luftarake të Sulejman Vokshit dhe të luftëtarëve të Lidhjes. Ky kalim tepër i vështirë u realizua pa ndërprerje të veprimeve luftarake, në tërheqje e sipër, duke i ndarë repartet në grupe të vogla, e duke shfrytëzuar mirë e me mjeshtëri terrenin malor.

Sulejman Vokshi përfaqëson figurën madhështore të atdhetarit

Lidhja Shqiptare e Prizerenit u shtyp. Sulejman Vokshi me shumë luftëtarë u tërhoqën në Malësi të Gjakovës. Në këtë krahinë, me male të larta, e me një popullsi, që pati përkrahur aktivisht Lidhjen, ai organizoi qëndresë të pakapërcyeshme për forcat e ushtrisë osmane. Malësia e Gjakovës e mbrojtur nga 3.000 luftëtarë, me Sulejman Vokshin, mbeti zonë e lirë, bazë e luftëtarëve, ku, herë pas here, u ndërmorën sulme kundër garnizoneve osmane në Gjakovë, në Pejë e në Prizren. Në shkurt 1885, përsëri nën udhëheqjen e Sulejman Vokshit shpërthye një kryengritje tjetër e fuqishme. Por Stambolli dërgoi forca të mëdha ushtarake. E shtypi kryengritjen dhe në pabesi e zuri Sulejman Vokshin. Gjykata ushtarake në Prizren e dënoi me vdekje, kurse familjen e tij me internim të përjetshëm në Fezan të Tripolit. Në vendimin e gjykatës osmane thuhej se fama që ka fituar Sulejman Vokshi për veprimtarinë e efektshme e të fuqishme antishtetërore… dihet nga e gjithë bota. Ai ka qenë organizator, frymëzues dhe pjesëmarrës i të gjitha akteve e veprimeve të kryengritësve që kanë ndodhur gjer tani në këto anë, si dhe kreu i krerëve të të gjithë kryengritësve. Ky ishte vlerësimi më i saktë që i bënte kundërshati i tij. Por, për shkak të popullaritetit të Tij dhe të presionit të lëvizjes kombëtare shqiptare, shteti osman u detyrua ta kthente dënimin me vdekje, në dënim me burg, e më pas, ta lironte komandantin e Lidhjes.

Për shqiptarët e Kosovës dhe të Shqipërisë dhe kudo që ata janë, Sulejman Vokshi përfaqëson figurën madhështore të atdhetarit dhe luftëtarit të rrallë në luftërat për liri dhe autonomi të Shqipërisë. Por, veç këtyre cilësive të rralla, ai ishte dhe u shqua midis bashkëluftëtarëve si: një prijës dhe drejtues me veçori natyrale, i përmasave të mëdha në organizimin e forcave të rregullta dhe në drejtimin e veprimeve të shumta luftarake. Për këto, për kontributin e tij të veçantë në çlirimin dhe pavarësinë e trojeve shqiptare, ai çmohet dhe nderohet shumë nga shqiptarët, por jo vetëm. Ai është bërë pjesë e kahershme dhe e padiskutueshme e historisë sonë kombëtare. Por ai është edhe pjesë e historisë ushtarake shqiptare, për ato dukuri dhe të veçanta që solli në fushën e artit dhe të mendimit ushtarak shqiptar.

Populli shqiptar e ka përjetësuar birin besnik të tij, komandantin e shquar në këngët e në vepra letrare, në piktura dhe skulptura etj. Në kuadrin e 100 vjetorit të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, shteti shqiptar i dha Sulejman Vokshit titullin, Hero i Popullit.

Lëvizja e Qershorit dhe Qeverisja gjashtëmujore e Nolit

by

Ledio Xhoxhi, Historian/

Fan Stilian Noli është një nga figurat me njohuri të thella në historinë e Shqipërisë. Ai u shqua në shumë fusha. Noli ishte shkrimtar, filozof, publicist, poliglot, përkthyes, orator, diplomat, politikan, historian, muzikant e teolog. Ai është themelues i Federatës Vatra, si dhe themelues i Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare.  

Figura politike e Fan Nolit mbetet një nga më të shndritshmet në panteonin shqiptar të baballarëve të kombit. Ai vazhdoi veprën e tyre të lavdishme si një nga bashkëkohësit e denjë të rilindësve tanë. Ai u mor me pothuajse të gjitha fushat ku kombi dhe shteti shqiptar kishin nevojat e tyre. Ai u mor me përkthimin në gjuhën shqipe të librave të shenjtë, u shugurua prift në SHBA në kohën kur kërkohej themelimi i Kishës Ortodokse Shqiptare duke e çuar punën e tij deri në konsolidimin e autoqefalisë së kësaj Kishe. Noli shkëlqeu në veprat historike për Skënderbeun, i cili ishte guri i themelit të Rilindjes Kombëtare Shqiptare. Diplomatin Fan Noli e gjeje në të gjitha konferencat ndërkombëtare ku vendosej fati i Shqipërisë dhe i shqiptarëve. Ai përktheu kryeveprat e letërsisë botërore duke mbetur edhe sot një nga përkthyesit më të mirë dhe njëkohësisht iluministi i elitave shqiptare drejt ideve të Perëndimit.

Fan Noli hyri fuqishëm në jetën politike të viteve 1920-1924 duke qenë edhe kryetar i Shoqatës Panshqiptare “Vatra”. Përplasjet e shumta që karakterizuan periudhën pas Kongresit të Lushnjës bën që situata në Shqipëri të degradonte deri në buzë të anarkisë totale. Shembulli i kësaj është ndërrimi i disa qeverive në harkun e katër viteve. Parlamenti shqiptar i kësaj periudhe u bë arenë e përplasjeve të rrymave të ndryshme politiko-sociale, krahinoro-fetare, si dhe i lojërave të ndryshme parlamentare që shqiptarët deri atëherë pa përvojë kishin filluar t‘i mësonin.

Copëtimi i Shqipërisë që kishte sjellë ndarjen nga trungu shqiptar të viseve më të pasura dhe të asaj popullsie që kishte dhënë kontributin kryesor në shpalljen e Pavarësisë, shto këtu edhe odisenë e gjatë të njohjes dhe të përcaktimit të kufijve të shtetit shqiptar, po e kthenin Shqipërinë në një “tokë të askujt”. E gjithë kjo kishte sjellë krijimin e dy blloqeve kryesore në skenën politike shqiptare. Blloku i parë ishte ai i bejlerëve dhe pronarëve të mëdhenj të tokave, të cilët duke përfituar nga pushteti ekonomik, si dhe përvoja e gjatë administrative që nga koha e Perandorisë Osmane, kërkonin me çdo kusht ruajtjen e pushtetit politik si garantues të interesave të tyre ekonomike, duke kundërshtuar çdo lëvizje ose reformë liberale. Ahmet bej Zogolli, me plot ambicie për pushtet, ishte figura kryesore e këtij grupimi. Ahmet Zogolli ishte një bej shumë i vogël krahasuar me oxhaqet e mëdha shqiptare që e mbështesnin dhe që ai i përfaqësonte. Në bllokun tjetër që ishte mjaft heterogjen bënte pjesë borgjezia e re shqiptare, intelektualët e rinj të shkolluar në Perëndim, rinia shqiptare e inkuadruar nën shoqërinë “Bashkimi” me në krye Avni Rustemin, si dhe emigrantët kosovarë të tubuar rreth Komitetit Mbrojtja Kombëtare e Kosovës. Me këtë bazë sociale e strukturore opozita mblodhi rreth vetes figura të shquara që kishin luajtur një rol të dorës së parë në shpalljen e Pavarsisë, si Hasan Prishtina, Bajram Curri, Fan Noli, Luigj Gurakuqi, Stavro Vinjau e tjerë. Përplasjen kryesore këto dy grupe e patën në vjeshtën e vitit 1923 për zgjedhjet në Asamblenë Kushtetuese, e cila kishte si detyrë përcaktimin e formës së regjimit, caktimin e kryeqytetit dhe në njëfarë mënyre caktimin e rrugës nga do të shkonte Shqipëria. Sistemi i votimit në dy shkallë, si dhe shfrytëzimi i pushtetit nga Ahmet Zogu në postin e kryeministrit, bën që situata paszgjedhore të ishte e nderë. Nuk munguan as akuzat e të dy palëve për shantazh, vjedhje dhe blerje votash. Megjithë pretendimet e opozitës, rezultatet e zgjedhjeve ofruan një grafi të saktë të klimës politike në Shqipëri. Asnjë nga grupet nuk siguroi dot shumicën. Në Asamblenë me 102 vende kandidatët e opozitës fituan 39, ndërsa Zogu me të tijët 44 vende. Të tjerët ishin kandidatë të pavarur konservatorë që anonin nga krahu i Zogut. Ajo çka për fat të keq treguan këto zgjedhje ishin dasitë e mëdha krahinore e fetare. Opozita fitoi në Jug dhe në Veri, ndërsa Zogu me pasuesit e tij në Shqipëri të Mesme dhe në Dibër. Atmosfera e nderë paszgjedhore u zhvendos në sallën e Parlamentit. Më 24 shkurt të vitit 1924 Kryeministrit Ahmet Zogu iu bë atentat në hyrjen e Parlamentit nga matiani Beqir Valteri. Meqënëse atentatori ishte anëtar i shoqërisë “Bashkimi”, pasuesit e Zogut e lidhën atentatin me dhe kryetarin e saj Avni Rustemin. Zogu u tërhoq nga posti i Kryeministrit duke ia lënë vëndin vjehrrit të tij, Shefqet Vërlacit. Pavarësisht prej këtyre lëvizjeve politike, situata ishte mjaft e nderë. Në marsin e vitit 1924 qeveria kishte dy kundërshtarë të vendosur, forcat përparimtare të mbledhura rreth Fan Nolit dhe Komitetin e Kosovës.

Ajo që ndezi flakë situatën ishte vrasja e Avni Rustemit, një figurë mjaft popullore, e cilësuar si trubuni i rinisë shqiptare. Vrasësi, Isuf Reçi ishte mbështetësi i Esat Pashës i cili “mori hak” për vrasjen e pashait. Sipas Eqrem bej Vlorës, ky ishte qenë një akt hakmarrjeje që përputhej me rregullat e kodit të vendetës shqiptare, si dhe pajtonte dy rrymat e ndara politike, esadizmin dhe ahmetizmin. Vrasja e Avni Rustemit solli acarimin e të gjitha grupeve heterogjene të opozitës rreth Fan Nolit, si figura qendrore e saj. Varrimi i Avni Rustemit u kthye në sinjalin e fillimit të kryengritjes. Futja në lojë e dy garnizoneve ushtarake, të atij të Shkodrës nën komandën e Rexhep Shalës, dhe atij të Përmetit, komanduar nga Kasëm Qafëzezi, si dhe mësymja e forcave të Bajram Currit nga Kruma, bënë që qeveria të largohej nga Shqipëria së bashku me Ahmet Zogun dhe pasuesit e tij. Më 19 qershor 1924 qeveria e koalicionit, e kryesuar nga Noli, shpalli programin e saj ku përfshiheshin reforma të thella sociale dhe politike që kërkonin kthimin e shtetit shqiptar drejt Perëndimit për t’u bërë si kombet e qytetëruara.

Kur Noli mori postin e Kryeminisrit, gjendja ekonomike dhe politike në Shqipëri ishte e vështirë. Në aspektin ekonomik, Shqipëria vuante nga një prapambetje e theksuar. As që bëhej fjalë për zhvillim industrial, dega kryesore e ekonomisë ishte bujqësia. Në fshat ekzistonte një e çarë e madhe mes fshatarësisë dhe klasës sunduese, bejlerëve. Pjesa më e madhe e tokës ishte në pronësi të një numri të vogël familjesh çifligare, që ushtronin dhunë ekonomike mbi fshatarësinë e varfër. Gati 85% e popullsisë jetonte në fshat, vetëm 9% e tokës ishte e punueshme, shtatë familje të mëdha çifligare (Vrioni, Vërlaci, Zogu, Toptani, Libohova, Vlora, Këlcyra) zotëronin 2000 ha tokë, kurse shumica e fshatarësisë kishin në zotërim më pak se 1.8 ha tokë dhe shumë të tjerë nuk kishin fare.

Në 16 qershor 1924 Noli krijoi qeverinë e tij, një kabinet i vogël, i përbërë nga përfaqësues të të gjithë grupimeve të kryengritjes së Qershorit, ushtrisë, bejlerëve, liberalëve, progresistëve dhe lobit shkodran. Ndërsa Komiteti i Kosovës nuk u përfshi në qeveri. Kabineti qeveritar përbëhej nga:

– Fan Noli, Kryeministër;

– Sulejman Delvina, ministër i Jashtëm; 

– Luigj Gurakuqi, ministër i Financave; 

– Stavro Vinjau, ministër i Arsimit; 

– Kasëm Qafëzezi, ministër i Luftës; 

– Rexhep Shala, ministër i Brendshëm; 

– Qazim Koculi, ministër i Bujqësisë; 

– Xhemal Bushati, ministër pa portofol.

Anëtarët e kabinetit përfaqësonin interesa të kundërta, mes tyre mungonte kohezioni, e vetmja gjë që i kishte bashkuar ishte qëndrimi antizogist. L. Gurakuqi ishte i moderuar, Noli dhe Vinjau ishin më radikalët, Shala dhe Qafëzezi ishin thjesht karrieristë me bindje antiçifligare, por nuk ishin për ndryshimin e sistemit të vjetër.

Në 19 qershor qeveria e Nolit shpalli programin e saj, një program reformash me 20 pika, të cilat ishin:

1) Çarmatimi i përgjithshëm dhe papërjashtim;

2) Dënim i shkaktarëve të kësaj vëllavrasje dhe i agjentëve të tyre kryesorë me përjashtim dhe konfiskim të pasurisë ose me ndëshkime të tjera sipas masës së përgjegjësisë së secilit;

3) Ristabilizim i qetësisë, i rregullit dhe të ligjit;

4) Lartësim i autoritetit të Shtetit mbi ç’do fuqi personale ose ekstralegale;

5) Çrrënjosje të feudalizmit dhe vendosje e demokracisë në Shqipëri;

6) Reformë radikale e të gjitha degët e administratës civile e ushtarake;

7) Heqja e burakracisë tek nëpunësit;

8) Sigurimi i të drejtave dhe caktimi i përgjegjsis së nëpunësve me ligj;

9) Organizim i fshatrave duke përmirësuar gjendjen e tyre dhe fshatarve;

10) Kursime radikale t buxhetit;

11) Ndryshim i sistemit të taksave për lehtësuar popullin;

12) Përmirësim i gjendjes dhe ekonomisë së bujkut;

13) Lehtësim i hyrjes së kapitalit të huaj dhe mbrojtje e organizim i kapitaleve të vendit;

14) Lartësim i figurës së shtetit në botën e jashtme;

15) Pavarësi e vërtetë e gjyqësorit;

16) Reformë radikale e kanunevet gjyqësore të vjetëruara;

17) Rregullimi i rrugëve dhe urave, si dhe kujdes i veçantë për të gjitha komunikimet e shtetit;

18) Organizim i Degës së Shëndetësisë për të luftuar sëmundjet;

19) Organizim i Degës së Arsimit mbi baza moderne, kombëtare dhe praktike;

20) Marrëdhanje miqësore me të gjitha shtetet e veçanërisht me fqinjët.

Noli ishte i bindur se me qeverinë e tij demokratike do t’i dhuronte Shqipërisë një sistem demokratik që nuk e kishte patur më parë. Pavarësisht ambicies dhe dëshirës së madhe, Noli solli një demokraci të brishtë. Dështimi i saj vërtetoi se programi ishte më shumë teorik sesa praktik për kushtet e Shqipërisë së asaj kohe. Ai u përpoq të organizonte forcat kundër botës së feudalizmit, për ta nxjerë popullin nga errësira.

Programi i hartuar nga Noli dhe qeveria e tij është vlerësuar nga bashkëkohës dhe studiues. Nolit nuk i mungonte as dëshira dhe as vullneti për ta vënë në jetë programin e tij, por pati një sërë faktorësh që ndikuan negativisht, si:  mungesa e fondeve, mosdhënia e nje kredie nga Lidhja e Kombeve apo shtetet e zhvilluara, përçarjet brenda vetë qeverisë, harxhimi i energjive dhe i një kohe të gjatë për problemet në politikën e jashtme. Por për kushtet e shoqërisë, ekonomisë dhe shtetit shqiptar ishte i parakohshëm dhe siç e tregoi koha i vështirë, për të mos thënë i pamundur për t’u realizuar. Ai ishte një sfidë përballë së cilës Noli dhe qeveria e tij dështuan. 

Pavarësisht nga kjo, nuk mund të mohojmë arritjet që pati qeveria e Nolit. Në aspektin financiar qeveria arriti të balancojë buxhetin e shtetit. Qeveria e Qershorit trashëgoi nga qeveritë e mëparshme një defiçit prej 7 milion franga ari dhe rroga të papaguara prej shtatë muajsh. Për të zvogëluar borxhin, qeveria pakësoi 25% të nëpunësve dhe rrogat i zbriti në 40%. Në fushën e arsimit u bënë përpjekje për të zgjeruar rrjetin shkollor dhe për të ngritur nivelin e përgatitjes së arsimtarëve. Më 10 nëntor u themelua në Vlorë një shkollë tregtare. Në kuadër të luftës për çrrënjosjen e feudalizmit u morën disa masa me qëllim lehtësimin e shfrytëzimit të fshatarësisë. U miratua dekretligji për shitjen e taksës të së dhjetës së prodhimeve bujqësore fshatit, jo myltezimëve.  

Një vëmendje të madhe, Noli i kushtoi çështjes së mbrojtjes së kufijve dhe mbrojtjes së të drejtave të shqiptarëve jashtë kufijve të shtetit shqiptar. Në këtë drejtim ai tregoi aftësi të mëdha diplomatike dhe arriti suksese. Noli ishte i vetëdijshëm se mënyra se si erdhi në pushtet, (me kryengritje, jo me zgjedhje popullore) e bënte të domosdoshme njohjen ndërkombëtare. Përveç kësaj Noli nuk arriti të kënaqte askënd duke krijuar një situatë amullie të brendshme. Vështirësitë ishin po kaq të mëdha edhe në politikën e jashtme. Marrëdhëniet me vendet fqinje mbeteshin të tendosura, ndërsa Fuqitë e Mëdha vazhdonin të ndiqnin rrugën e mosnjohjes së qeverisë së Nolit. Noli u përpoq (që përpara se të bëhej Kryeministër) në vendosjen e marrëdhënive miqësore me disa shtete perëndimore. Në kohën kur ai kishte postin e minsitrit të Jashtëm, SHBA-ja vendosi marrëdhënie zyrtare me Shqipërinë në vitin 1922, vetëm falë këmbënguljes së Nolit, por nuk mbajti të njëjtin qendrim ndaj qeverisë demokratike të tij; kjo ndodhi sepse kishte dyshime për ligjshmërinë e saj.

As shtetet fqinje, Greqi e Jugosllavi, nuk e njohën qeverinë e Nolit. Greqia dhe Jugosllavia, në atë kohë aleate me njëra- tjetrën, punuan së bashku për destabilizimin e qeverisë së Nolit. Noli bëri thirrje për marrëdhenie të mira me shtetet fqinje. Ai dwshironte marrwdhwnie fqinjësie të mirë me shtetin jugosllav me qëllim që të dy shtetet të jetonin në miqësi, si shtete fqinje me interesa të përbashkëta.

Qeveria e Nolit mbajti një qëndrim thellësisht kombëtar në politikën e jashtme. Në muajt shtator-tetor 1924, Noli në krye të një delegacioni shkoi në Lidhjen e Kombeve në Gjenevë. Çështja kryesore që mbrojti delegacioni shqiptar në sesionin e Lidhjes, ishte ajo e kufijve me fqinjët ballkanikë. Jugosllavia pretendonte të merrte Shën Naumin dhe Vermoshin. Në këshillin e Lidhjes së Kombeve, Fan Noli hodhi poshtë pretendimet shoviniste të qeverisë serbe-kroate sllovene dhe të asaj greke. Qeveria e Nolit mbrojti me forcë të drejtat e popullsisë çame dhe kosovare dhe mori masa për pritjen e refugjatëve të persekutuar nga qarqet shoviniste.

Përfundime

Noli është një figurë e rëndësishme e lëvizjes kombëtare shqiptare. Ai, në bashkëpunim me patriotë të tjerë shqiptarë, zhvilloi një veprimtari të dendur atdhetare, si brenda ashtu edhe jashtë vendit, kryesisht në SHBA, për një periudhë afro gjysmëshekullore.

Duke analizuar të gjithë veprimtarinë e tij atdhetare dhe politike mund të themi se Noli ishte i pari që solli për herë të parë parimet e një demokracie të mirëfilltë, të cilat e patën të vështirë të mbijetonin në një shoqëri anarkike, feudale dhe të prapambetur siç ishte shoqëria shqiptare e asaj kohe.

Lëvizja e Qershorit pati një rëndësi të veçantë pasi ishte përpjekja e parë në shkallë kombëtare për çrrënjosjen e mbeturinave feudale në vend dhe vendosje e demokracisë dhe ndërtimin e një shteti demokratik. Lëvizja e Qershorit është trajtuar edhe si kryengritje e armatosur e forcave demokratike kundër atyre konservatore, si përpjekja e parë e armatosur për të zhdukur mbeturinat feudale brenda vendit dhe për kryerjen e reformave të shpejta me karakter perëndimor e demokratik.

Noli, në gjashtë muajt e qeverisjes së tij pati suksese, dështime, gabime, në fund të fundit si të gjithë udhëheqësit e çdo kohe, e çdo vendi. Noli, ndonëse larg, në mërgim, asnjëherë nuk e shkëputi vëmendjen prej atdheut. Ai, me punën e kryer, dha një kontribut të rëndësishëm për çështjen shqiptare, në momente mjaft të vështira për këtë të fundit.

Bibliografia

  1. Aleks Buda, Fan Noli-individualiteti i alternativave, në studime mbi Fan S. Nolin, Vepra VII, Dudaj, Tiranë, 2008.
  2. Arben Puto, Demokracia e rrethuar, Shtëpia Botuese “8 Nëntori”, Tiranë, 1990, faqe 40.
  3. Blendi Fevziu, Si ndodhi Revolucioni i Qershorit, Korrieri, Nr. 40, 19 shkurt, 2004, faqe 14 – 15.
  4. Eqrem bej Vlora, Kujtime (1885-1925), Shtëpia e Librit dhe e Komunikimit, Tiranë, 2003.
  5. Kaliopi Naska, Fan Noli kryeministër; një libër për kryeshtetarin erudit, akte të konferencës shkencore me rastin e 90-vjetorit të qeverisë të kryesuar prej Fan S. Nolit, në gjysmën e dytë të vitit 1924, Shqiptarja.com, nr. 66, 22 mars, 2015, faqe 22-23.
  6. Masar Kodra, Fan Noli në rrjedhat politike të shoqërisë shqiptare (1905-1945), Rilindja, Prishtinë, 1989.
  7. Mehmet Gëzhilli, Fan S. Noli (6 janar 1882 – 13 mars 2003); 120 vjet jetë dhe veprimtari, Argeta-LMG, Tiranë, 2003. 
  8. Naim Zoto, Fan Noli kryeministër; akte të konferencës shkencore me rastin e 90-vjetorit të qeverisë të kryesuar prej Fan S. Nolit, në gjysmën e dytë të vitit 1924, M&B, Tiranë, 2015.
  9. Nasho Jorgaqi, Fan Noli; kryeministër i qeverisë demokratike 1924, Tirana observer, nr. 2778, 25 qershor, 2014, faqe 10 – 11.
  10. Nasho Jorgaqi, Fan Noli; kryeministër në muajt e parë të qeverisjes; 90 vjetori i revolucionit të qershorit; debati historik, Shqiptarja.com, nr. 146, 23 qershor, 2014, faqe 18 – 19.
  11. Nasho Jorgaqi, Ligjërime (1906-1964), Dudaj, Tiranë, 2002.
  12. Nasho Jorgaqi, Për Fan Nolin e të tjerë, Dudaj, Tiranë, 2001.
  13. Nasho Jorgaqi, Udhëtim me Fan Nolin, Dituria, Tiranë, 1994.
  14. Robert C. Austin, Shtegu i pashkelur i Fan Nolit; (demokracia shqiptare në vitet 1920-1924), Albin, Tiranë, 2003.
  15. Valentina Duka, Histori e Shqipërisë (1912-2000), Tiranë, SHBLU, 2007.

Vjosa Osmani: Presidenti Rugova ishte ideator i shtetit të pavarur të Kosovës e prijës i parë i saj

by

Presidentja e Republikës së Kosovës, Vjosa Osmani Sadriu ka thënë se sot shënojmë 2 dhjetorin, ditën e lindjes së Presidentit të parë, historik, të Kosovës, dr. Ibrahim Rugovës, njeriut i cili e udhëhoqi popullin e vet drejt lirisë dhe pavarësisë.

“Presidenti Rugova ishte ideator i shtetit të pavarur të Kosovës e prijës i parë i saj”, ka shkruar Presidentja Osmani.

Sot shënojmë 2 dhjetorin, ditën e lindjes së Presidentit të parë, historik, të Kosovës, dr. Ibrahim Rugovës, njeriut i cili e udhëhoqi popullin e vet drejt lirisë dhe pavarësisë. Presidenti Rugova ishte ideator i shtetit të pavarur të Kosovës e prijës i parë i saj. Me urti e dije të pashoqe, ai arriti ta artikulonte politikisht vullnetin e qytetarëve të Kosovës për të jetuar të lirë, në tokën e tyre e në shtetin e tyre.

Udhëheqja e tij është shembull e model të cilin duhet ta kujtojmë çdo ditë e me të cilin duhet të mishërohemi, në mënyrë që vizionin e Presidentit Rugova për shtet ta bëjmë edhe më kuptimplotë, duke e jetësuar çdo ditë atë.