Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

KODIKU I LAURENCIANËS DHE DORËSHKRIMET TJERA TË FAMILJES FISNIKE SHQIPTARE – TË ENGJELLORËVE NGA SHEK. XV e XVI

by

Bula papnore per Engjelloret nga viti 1567
Shqyti djathtas nga Stema e vitit 1567
Shqyti majtas nga Stema e vitit 1567
Stema nga viti 1567 –
Stema nga viti 1567

Dr. Etleva Lala

Budapest

Kërkimet shkencore janë shumë interesante për studiues, veçanërisht për mesjeten, sepse të papriturat dhe sfidat janë shumë befasuese. Jo rrallë ka ndodhur që të shpenzohen orë, ditë e muaj të tërë, pa pasur ndonjë rrezultat konkret, për një temë a personalitet të caktuar. Një gjë e tillë, nuk ndodh kur fillon të bësh kërkime ose hulumtime shkencoreme për disa nga familjet fisnike shqiptare, të cilat ishin mjaft të fuqishme dhe kishin ndikim në zhvillimet e përgjithëshme politike, kulturore, ekonomike, ushtarake… etj, jo vetëm në trojet shqiptare, por edhe më gjërë. Për familjen e Kastriotëve, tashmë është e njohur se ata përmenden për herë të parë në vitin 1368, në një diplomë – origjinali i së cilës ruhet në Dubrovnik dhe janë shkruar shumë studime, libra, artikuj, etj. Familje tjetër me shumë interes për historiografinë në përgjithësi dhe mesjetën shqipatre në veçanti, është ajo e Engjëllorëve të Drishtit. Burime të shkruara, dorëshkrime, dokumenta dhe libra pak të njohur ose fare të panjohur, ruhen në shumë arkiva e biblioteka të ndryshme të Italisë, Kroacisë, Spanjës, Austrisë, Francës, Rusisë, Shkodrës, [te disa pinjollë të kësaj familje, si psh. Kamsi], etj. Deri me sot, nuk është bërë një punë sistematike, hulumtuese-studiuese, identifikuese për gjithçka ruhet për këtë familje. Është folur e shkruar shumë për disa nga dorëshkrimet e njohura të familjes Engjëllore nga Drishti, të cilat ruhen në biblioteka shtetërore dhe private. Një pjesë fare e vogël e tyre janë botuar, ndërsa pjesa më e madhe vetëm janë zbuluar dhe ende nuk janë botuar, presin studime dhe analiza të gjithanshme kritike të specialistëve nga fushat përkatëse për të bërë një vlerësim sa më real dhe të preçiz si për të dhënat që ofrojnë ato ashtu edhe për saktësinë e trajtimit të tyre, origjinalitetin, autenticitetin dhe vlershmërinë historike. Dorëshkrimet e pabotuara që na janë ruajtur nga familja fisnike Engjëllori prej Drishtit, përveç se janë të pabotuara, kanë si elemente të përbashkëta, [katër prej tyre, ato nga Vatikani (dy doërshkrime), Firenca dhe Venediku] faktin se janë shkruar nga  e njejta dorë në fund të shekullit XV ose fillim të shekullit XVI.

Ka shumë gjëra që duhen sqaruar, parë me sy kritik, rivlerësuar, ballafaquar me burime dhe dokumente të tjera, të drejtëpërdrejta apo të tërthorta, për të nxjerrë përfundime të sakta, të qëndrueshme dhe të vlershme, qoftë për familjen, qoftë për pjesëtarët e kësaj familje, të cilët kishin ndikime të jashtëzakonshme në shumë zhvillime të kohës në shekujt XV-XVII. Pothuasje të gjitha dorëshkrimet [ato që janë më shumë se disa faqe] të cilat sot ruhen në origjinal dhe janë shkruar nga pjesëtarë të kësaj familje të madhe ose për këtë familje, mendojmë ne, duhen botuar. Botimi i tyre është me shumë vlera dhe interes, sepse aty ka të dhëna të shumta nga fusha të ndryshme, për të cilat njohuritë tona janë të pamjaftueshme për kohën kur ato u krijuan apo për kohën kur ato flasin. 

Për shkak të peshës së tyre, nuk do të flasim në këtë shkrim për librat e botuar që kanë për autorë disa nga anëtarët e familjes Engjëllori, nuk do flasim as për ato libra, botimin e të cilëve e kanë mundësuar ata si mecenë, por do të fokusohemi në publikimin e një dokumenti nga Arkivi Sekret i Vatikanit dhe informacionin e plotë për dorëshkrimin e Laurenzianës së Firencës, dorëshkrime këto që siç thamë i lidh e njejta dorë që i ka shkruar. 

Nga ASV, botojmë gjithashtu edhe një stemë të Engjëllorëve dhe një të Kastriotëve; ndërsa nga Bilbioteka Laurenziane e Firencës, informacionin e plotë për dorëshkrimin e Kodikut të Pal Engjëllit, të ashquajturin “Dorëshkrimi i Formulës së Pagëzimit.” Natyrisht, që nuk dëshirojmë të bëjmë një klasifikim, duke pohuar se dorëshkrimet dhe dokumentat e tjera janë më pak të rëndësishme, përkundrazi, ato janë me shumë vlera dhe numri i tyre është shumë më i madh se sa mendohej apo është shkruar në shtyp deri tani. 

Familjet fisnike shqiptare në mesjetë, ashtu si edhe familjet e tjera europiane kishin jo vetëm tituj të lartë fisnikërie, por gëzonin edhe privilegje të caktuara, të cilat herë pas herë i konfirmonin dhe i rikonfirmonin sipas nevojës me diploma përkatëse të lëshuara nga autoritetet më të larta të kohës siç ishin perandorët bizantinë dhe më vonë papati, përkatësisht Selia e Shenjtë. E tillë është një diplomë [bulë] solemne për familjen e Engjëllorëve, përkatësisht për Ndre Engjëllin, lëshuar nga papa Piu V [1566-1572]. 

Diploma e lëshuar nga papa Piu V në vitin 1567 përmbledh në vetvete disa diploma që janë lëshuar nga perandorët dhe princët që nga perandori Leone deri tek Michaeli. Arsyeja se përse ato gjenden të gjitha në të njejtin vend, është njohja që u bën atyre papa Piu V, dhe në bazë të kësaj njohjeje bëhet edhe konfirmimi i tyre dhe i privilegjeve që ato përshkruajnë. Dokumenti i parë i përmendur në këtë bulë është lëshuar më 25 prill 1293 nga Androniku II Paleolog, perandor i Konstantinopojës. I konsideruar si një instrument publik i së Drejtës Kanonike papa Piu V i konfirmon Andrea Engjëllit, fisnikut, dukës, princit dhe kontit të Drishtit, Durrësit, Pultit të Ulët, lidhjet e tij të gjakut me perandorët romakë si dhe me perandorët e Konstantinopojës. 

Lëshuar dhe rikonformuar rishtas ato janë bërë të vlefshme nga papa Piu V, [1566-1572], në vitin 1567, sikurse edhe nga paraardhësit e tij, përkatësisht papët Kaliksti III, [1455-1458], Piu II, [1458-1464], Pali II, [1464-1471], Siksti IV, [1471-1484], Inocenti VIII, [1484-1492], Pali III, [1534-1549], Juli III, [1550-1555], dhe papa Piu IV, [1559-1565], në emër dhe për llogari të Andreas Angelus [Ndre Engjëllit], nga Vincentium de Hippolitis Pistoriensem ac Gasparem de Mercado Romanum Jures.

Bula në fjalë ruhet në Arkivin Sekret të Vatikanit dhe daton nga viti 1567, dhe në të ndodhen edhe dy stema të mirëmbajtura, që në tërësinë e tyre paraqesin elemente heraldike të familjeve fisnike shqiptare. 

Heraldika si shkencë që merret me studimin dhe prejardhjen e simboleve dhe elementeve të ndryshme, origjina e të cilave është e shumëllojshme, në Shqipëri i gjen fillimet e saj që në fund të shekullit XII, për të vazhduar deri në ditët e sotme, si pjesë përbërëse e heraldikës evropiane me të gjitha zhvillimet, ndryshimet dhe arritjet e saj. Stemat më të hershme i gjejmë në fillimet e Principatës së Arbërit, e më pas në një vazhdimësi të pandërprerë pothuajse në të gjitha dinastitë dhe familjet patronomike shqiptare mesjetare si: Albani, Araniti, Balsha, Beçikemi, Bogdani, Dukagjini, Dushmani, Engjëllorët, Gazuli, Golemi, Gropa, Jonima, Kastrioti, Komneni, Maneshi, Matranga, Muzaka, Shpata, Skura, Spani, Topia, Zaharia etj, për të mos vazhduar me familjet e tjera shqiptare nga shekujt në vijim, përkatësisht deri në fundin e shek. XIX apo fillimin e shek. XX.

Diploma është e shkruar në pergamen dhe është zbukuruar me flori. Në të tre anët, pa pjesën e poshtme ku është përthyerja dhe ka qenë vula e papës Piu V, e cila për fat të keq ka humbur, dokumenti ka një bordurë të zbukuruar me gjerësi që varion anash 5.6 cm dhe lart 6.3 cm. Zbukurimet janë kryesisht me motive floreale. Në të dy anët e bordurës fillojnë me nga një figurë që i ngjan kupës (simbol i kalistit) nga ku dalin lule që ngjiten lart dhe kanë fruta prej ari. Lart kurorëzohen me nga një kokë engjëlli, sipër të cilëve qëndrojnë tre stema. Dy stemat anësore të vendosura sipër dy kokave të engjëjve, respektivisht ajo në të djathtë dhe në të majtë, janë stema të familjeve fisnike shqiptare që kishin lidhje gjaku me Engjëlloret, ndërsa ajo e mesit është stema e Republikës së Raguzës (Dubrovnikut të sotëm).

Ngjyra dominuese e dekorimeve është e kuqja. Lart, motivet duket sikur dalin nga dy figura engjëjsh që janë në dy meset e bordurës kur ajo ndahet në mes. Engjëjt janë në këmbë dhe në të dy duart mbajnë dy si shpata me maja të ngulura në tokë, por që tek doreza shpërthejnë egërsisht në degë dhe lule që kanë fryte më të mëdha se ato anash dhe që janë të lara me flori. Dimensionet e diplomës janë 51.5 x 72.2 cm.

Stema e parë e cila ndodhet në anën e majtë të diplomës, është në formë të rrumbullakët dhe ka dimensione 7.5 x 7.5 cm. Stemat e vendosura në trupin e shqiponjës janë katër të ndara në dy shqyte sipër të cilave është kurora mbretërore. Secila nga stemat ndahen në disa kuadrate të cilat kanë simbolet e tyre, përkatësisht paraqesin stemat e familjeve fisnike shqiptare të Topiajve, Muzakajve, Arianitëve, dhe Balshajve. Të gjitha elementet heraldike që ndodhen në këto stema janë të njohura dhe paraqesin traditën dhe lidhjet e ndryshme në mes të këtyre familjeve me familjen Engjëllore, të gërshetuara përmes një simbolike interesante dhe shumë përmbajtësore.

Ndërsa stema tjetër e cila ka dimensione 7.5 x 7.5 cm, dhe është në anën e djathtë të diplomës, gjithashtu është e vendosur në një reth, por me më shumë elemente dekorative të zakonshme për kohën kur u krijua stema. Brenda rrethit janë të vendosura dy stema të ndara në katër fusha identike në të cilat dominon stema e Kastrioteve dhe ajo e Topiasve. Stema e Kastrioteve është një shqiponjë dykrerëshe me krahë të ngritur lart dhe sfond të verdhë, e cila është e njëjtë me stemat e tjera të Gjergj Kastriotit Skenderbeut të njohura nga dorëshkrime të tjera, qoftë nga Arkivi Sekret i Vatikanit, Biblioteka Apostolike e Vatikanit apo edhe nga bibliotekat e Venedikut. 

Në fund të tekstit, në anën e majtë të diplomës, është shenja dhe firma dalluese e noterit. Poshtë është një yll në formë freskoreje me tetë cepa të vijëzuar nga qendra. Mbi yll gjendet një kryq dhe poshtë yllit në dy anët janë inicialet e noterit R. B. Poshtë tyre vjen një shirit i hapur, por me anët pak të kthyera nga brenda, brenda të cilit shkruhet “o[mn]ia morte cadunt.”

*****

Që nga viti 1915, kur N. Jorga, për herë të parë e bëri publik lajmin për zbulimin e Kodikut të Pal Engjëllit, nga Biblioteka Laurenziane e Firencës, është shkruar e debatuar shumë për të. Si informacion ky gjendet në të gjitha tekstet e Historisë së Letersisë, Historisë së Popullit Shqiptar, në monografi të specializuara, në botime të veçanta të Akademive e Instituteve të Gjuhësisë si në Tiranë ashtu edhe në Prishtinë, në bibliografi, studime dhe artikuj qofshin ata të mirfilltë shkencor, qofshin popullarizues. Natyrisht, të gjithë deri në një, thirren në atë informacion që e ka dhënë N. Jorga, duke botuar edhe të shumtën e rasteve, një faksimile fotomontazhe [gjë kjo e palejuar në raste të tilla], që me sa duket e ka burimin që në botimet e para. E vërteta është, se deri me sot, Kodiku i Pal Engjëllit, të cilin e zbuloi N. Jorga, nuk është botuar kurrë i tëri! Kjo duket e pabesueshme, por është shumë e vërtetë. Të paktën, para dy vitesh, u botua njëri nga 15 dokumentat [më parë është phuar se janë 13 dokumenta (sic!) që përmban ky Kodik, në gjuhën shqipe [K. Frasheri, Dokumente…, 2005], por që përkthimi lë shumë për të dëshiruar. 

Numri i autorëve që janë marrë me Kodikun si tërësi, është i vogël dhe përmblidhet përafërsisht në këto punime: “1. G. Valentini. Il manoscritto ASHB 1167 della Laurenziana. Shpirti Shqiptar. Torino. Viti I, nr. 3, janar – mars 1955, f. 15-23; 2. Willy Kamsi, “Dorëshkrimi ASHB 1167 i Laurencianes” në revistën:  Phoenix. Shkodër. 1999, nr. 9/1, artikulli 3; që është përkthim i studimit të G. Valentinit të cituar më lart; 3. Namik Resuli, I piu antichi testi albanesi. Shpirti Shqiptar. Torino. Viti I, nr. 2, tetor – dhjetor 1954, f. 13-14, referenca nr. 1; 4. Aurel Plasari, Mbi Skenderbeun “mbret” sipas Ashburnhamit. Gazeta55. Tiranë, 9 mars 2003, f. 12-13; 5. Musa Ahmeti. Ja dokumenti që sfidon Formulën e Pagëzimti. Ballkan. Tiranë. 21 shkurt 2004, viti III, nr. 2732 /6232/, f. 29; 6. i njëjti: Pal Engjëll, personalitet i madh i kohës së Skënderbeut. /Monumenta albanica/. Ekskluzive. Prishitnë. Qershor 2003, nr. 38, f. 84-87.” Përkundër faktit, se autorët e lartëcekur, në disa raste edhe ndonjë tjetër, kanë provuar të merren me përmbajtjen e Kodikut, ajo është me plotë mangësi, pasaktësi dhe lëshime. Duke dashur që kjo rrëmujë të jetë sa më e vogël, ne fillimish po përshkruajmë fizikisht Kodikun e Pal Engjëllit, për të vazhduar pastaj dhe sipas lëndës, duke ndjekur metodat më bashkëkohore-kritike për raste të tilla. 

Kodiku ka kopertina të forta lëkure, ngjyrë kafe. Të dy kopertinat kanë dekorime floreale që janë karakteristika të kohës. Në kurriz të kodikut ka të shënuar numrin: 1167 /lartë/ dhe 1167 /poshtë në një etiketë të kuqe, që është zverdhur nga koha/. Sapo e hap kopertinën ka këto shënime: fillimisht është një letër e bardhë në të cilën janë të shënuara nga e majta, lart: 7/; [ky numër është shënuar me laps plumbi] pak më poshtë: 40, [ky numër është shenuar  me pendë, me ngjyrë kafe]; menjëherë në vazhdim: C. L. 1167 [është e shkruar me laps plumbi]; më poshtë është e shënuar: Durrazzo–Codel Geul [është e shkruar me laps plumbi]. Në faqen në vazhdim, që i bie faqja e parë është e shënuar, lart në të majtë me laps plumbi: 1167, ndërsa më poshtë, në të djathtë: me pendë, ngjyrë e zezë: Laur. Ashb. 1167 dhe menjëherë poshtë këtij shënimi është një vulë e rrumbullakët me ngjyrë të kuqe e Bibliotekës së Laurencianës; krejt poshtë, në të djathtë është shënuar numri një [I] romak. Faqja në vijim nuk ka asnjë shenjë, është krejt e pastër. Paginimi fillon me numrin 1, dhe faqja është në pergamen. Në f. 1r lart në të majtë është shënuar me pendë me ngjyrë të zezë: Laur. Ashb. 1167. Fjala Ashb. është e nënvizuar me dy vija me ngjyrë të zezë me pendë. Poshtë është vula e rrumbullakët e vogël e bibliotekës së Laurencianës, në vazhdim f. 1v, nuk ka asgjë, është e pastër.

Dimensionet e dorëshkrimit janë 14.2 x  21.8 cm. Trashësia e dorëshkrimit është 1 cm, ndërsa dimensionet e tekstit të shkruar në pergamen janë: 9.2 x 15. cm. Në f. 2r, fillon dorëshkrimi i Kodikut me: “Paulis Angelus, Miseratione divina…” dhe poshtë në të majtë, ka vulën e Bibliotekës së Laurencianës dhe përfundon në f. 37r, përfundon dorëshkrimi me fjalët: “Quatro Jdus Martij Imperij uero nŕi Anno Decimo.”

Në f. 33r ka një vulë të biliotekës së Laurencianës, të rrumbullakët, me ngjyrë të kuqe, në të majtë, poshtë tekstit, po ashtu në f. 37r ka një tjetër vulë të biliotekës së Laurencianës, të njëjtë me atë të f. 33r, po ashtu poshtë tekstit. Në të djathtë të vulës është shënuar numri: 216601, me laps plumbi. Në vijim faqet: 37v, 38r, 38v, 39r, 39v, 40r, 40v, janë krejt të pastra pa asnjë shënim, derisa në f. 40v ka një vulë të bibliotekës së Laurencianës, në të majtë poshtë. Faqja në vijim e cila është letër e bardhë e thjeshtë, në të djathtë, poshtë ka të shënuar: Ashb. 1167; poshtë nën këtë shënim ka të shënuar: constat ff. 40r-v. Poshtë numrit 40r-v është hequr një vijë me pendë me ngjyrë të zezë. Faqja në vijim ka vetëm një rrumbullak të bërë me pendë me ngjyrë të zezë, në mes të faqes. Kjo faqe është letër e thjeshtë e bardhë, por e zverdhur nga koha. Faqja e kopertinës, e cila është prej letre të thjeshtë të bardhë dhe e zverdhur nga koha, ka një dëmtim në të djathtë, poshtë. Lart, në të majtë, me laps plumbi ka të shënuar: 007; L 3 13.6; poshtë këtyre numrave është tërhequr një vijë me laps plumbi; menjëherë poshtë ka këtë shenim: 3/ II/ 32, me laps plumbi poshtë, është tërhequr një vijë, dhe menjëherë poshtë ka këtë shënim: (279), me laps plumbi e vënë në kllapa. Pak më djathtas këtij shenimi, me laps plumbi është shënuar grafema: “k” me një vijë të drejtë, të shkurtër. Faqet: 3r-v, 20r-v, 26r-v, 31r-v, 36r-v, janë pergamen më i trashë se sa faqet e tjera, të cilat janë fine dhe më të holla. Ndërsa f. 20v, është e shkruar nga një dorë tjetër, përderisa në f. 33r, rreshti i fundit, është shkruar me dorë tjetër nga ajo e tërë dorëshkrimi dhe është dorë tjetër edhe nga f. 20v. Dorëshkrimi i Kodikut është në gjendje shumë të mirë, përveç f. 5r-v, e cila është e dëmtuar në fund, djathtas, dhe i është shqyer një copë e vogël me dimensione: 8 x 9 mm. 

Në vazhdim po japin titullin për secilin dokument veç e veç të përkthyer nga origjinali në gjuhën shqipe. Kur nuk ka titull, japim fillimin e dokumentit ose rreshtin e parë dhe në kllapa katrore sjellimin formën e citimeve të bëra nga autorët shqiptarë deri me tani].

  1. f. 2r-11r, Pal Engjelli kryeipeshkv i Durrësit dhe i krahinës së Ilirisë falë mëshirës hyjnore, në kujtim të përhershëm të çështjes. Në këtë dokument gjendet edhe Formula e pagëzimit, në fillim të f. 4r. [Vendimet, urdhëresat dhe rregulloret e Kuvendit të Matit të shpallura nga Pal Ëngjëlli më 8 nëntor 1462 dhe Çështje të liturgjisë kishtare nga Pal Ëngjëlli].
  2. f. 11r-13r, Nga libri  i artë i lashtësive të arkivit të qytetit të Durrësit. [Fragmente nga “Libri i Artë i Lashtësive” i arkivit të qytetit të Durrësit, që nga antika ilire].
  3. f. 13r-v, Përveç kësaj kemi shtesën e bërë me urdhërin e shumë të nderuarit dhe shumë të ndriturit kardinalit të kishës së shenjtë romake dhe kryeipeshkvit të Durrësit, zotërisë, zot Pal Engjëllit në vitin e mishërimit të Zotit më 18 dhjetor 1463. [Asnjë nga autorët e cekur nuk e shënon titullin e këtij dokumenti].
  4. f. 13v-20r, Dekret i përgjithshëm i shenjtërisë, zotit tonë papës Piu II, papë për provani hyjnore, i lëshuar me kërkesën e shumë të nderuarit dhe shumë të ndriturit kardinalit të Kishës së Shenjtë Romane dhe zotit kryeipeshkëv të Durrësit, zotit Pal Engjëllit dhe kundër sektit Muhamedan dhe në të mirë të mbretit të pathyeshëm të Arbërisë, zotit Skenderbe, kushëririt të shumë të ndriturit zotit Pal dhe sikurse duket sheshit nga vula e vënë poshtë. [Bula papale e Piut II,  lëshuar në Romë, më 4 nëntor 1463 që i është drejtuar “kardinalit” (?) të Durrësit Pal Ëngjëllit; në po të njëjtin dokument Skenderbeu quhet “mbret i pamposhtur i Arbërisë” (?)].
  5. f. 20v, Në arkivin e qytetit Driadens që sot quhet Drisht gjendet në rubrikën X, në faqe C, të Librit të Artë të burrave të shquar të Lashtësisë të vitit 841 prej themelimit të Romës, d.m.th. në 5 të kalendave të majit (27 prilll). [Ekstrakt (me shkroja gotike) prej “Librit të Artë të Lashtësive të burrave të ndritshëm” i Arkivit të qytetit të Drîshtit, në lidhje me nji rrasë guri e cila qe gjetë aty në kohën e njifarë Filip Engjëllit dukë i Drîshtit, e cila e ngjitte familjen e Engjëllorëve te viti 841 i Romës dhe te familjet perandorake romake nëpër njifarë Isak Engjëllit dukë e kont i Drîshtit, bir i Palit patric e vëlla i Pal Emilit konsull (!). Këtë shënime e ka vetëm N. Resuli].
  6. f. 21r-22r, Privilegj apo konfirmim i privilegjeve të zotërve kontë të qytetit të Drishtit. [Fragment nga kronika e: “Librit të Artë të lashtësisve të burrave të ndritshëm”, nga arkivi i qytetit të Drishtit. Ku kemi dëshminë e Perandorit bizantin Mihail për venomet e qytetit të Drishtit, lëshuar më 25 prill 1292, që bëhet fjalë për M. Engjëllin që ishte kont i Drishtit, dhe birit të tij Ndreut si trashëgimtar].
  7. f. 22v-25r, Konventat dhe paktet e bëra me zotin Françesk Kuirinon nga bujarët drishtianë që po i nënshtrohen atij nën emrin e shumë të ndriturit zotërimit të Venedikut. [Marrëveshja e Venedikut me bashkësinë e Drishtit më 9 maj 1443, e cila pothuajse në tërsi është e ruajtur edhe në Statutin e Qytetit të Drishtit].
  8. f. 25r-27v, Konventat dhe paktet e bëra midis të ndriturit dhe të fuqishmit dukës, zotit Gjergj Topisë, sunduesit të Durrësit dhe zotit Saracen Dandulit në emër të shumë të ndriturit zotërimit të Venedikut nga kështjella e Durrësit. [Marrëveshja e Gjergj Topisë dhe Anton Venierit, dogj i Venedikut, për dorëzimin e kështjellës së Durrësit, datë 18 gusht 1392. Pjesërisht e botuar edhe në “Acta Albaniae…”  të M. Sufflay, vëll. II].
  9. f. 27v-32r, Mbi breznitë e të ndriturve djem të Isakut patricit e senatorit romak dhe fatet e ndryshme të tij dhe të mbiemrit të tij. [Gjenealogjia e detajuar e Ëngjëllorëve të Drishtit, datuar më 21 nëntor 1460].
  10. f. 32r–v, Bajlit dhe kapitenit të Durrësit. [Një dekret i bailit [kapedanit] të Durrësit për Pal Ëngjëllin, datuar më 3 qershor 1461].
  11. f. 32v-33v, Këshilli me kolegjin, datë 8 qershor 1461. Të nderuarit në Krisht, Atit dhe zotit Pal, me hir të Zotit dhe të Selisë Apostolike kryeipeshkëv i Durrësit, të dashurit mik Paskual Maripetro, me hir të Zotit dogjë i Venedikut etj. [Letër e Pasquale Mariperos, dogji i Venedikut, drejtuar Pal Ëngjëllit më 9 qershor 1461].
  12. f. 33v-34v, Besim për veprimet që bëri shumë i nderuari dhe shumë i ndrituri kardinali i kishës së shenjtë romane Pal Engjëlli, kryeipeshkëv i Durrësit për nder të fesë së krishterë dhe të shumë të ndriturit zotërimit të Venedikut me shpenzimet e veta personale. [Letër e Gabriel Trevizanit, dogj i Venendikut drejtuar Pal Ëngjëllit, datuar më 25 korrik 1465, në Tivar. Edhe këtu e gjemë të shënuar Pal Ëngjëllin si “Kardinal”. (?) Këtu bëhet fjalë për pajtimin e Skenderbeut me Lekë Dukagjinin].
  13. f. 34v-35v, Zotimet që shumë i shkëlqyeri Këshilli i të Dhjetëve i bën të lartit zot Lekë Spanit, për t’i dhënë atij dhe trashëgimtarëve të tij 400 dukatë në vit nga provizioni. [Vendim i Këshillit të të Dhjetëve të Venedikut për një provizion për Lekë Spanin. Fillimisht datohet më: 4 janar 1470, pastaj ka edhe datime të mëvonshme si: 1484, 1495 dhe 1503].
  14. f. 35v, Më datë 27 qershor 1484 në Këshillin e të Dhjetëve u mor vendim që të gjitha zotimet e bëra për marrjen e qyteteve të provincës së Shqipërisë të respektohen në të gjitha detajet etj. [Asnjë nga autorët e cekur nuk e shënon titullin e këtij dokumenti].
  15. f. 36r-37r, Atit e zotit të shenjtë në Krisht, zotit Celestin III, papë me hirin e zotit dhe të kishës së shenjtë romane. Isak Engjëlli, perandor i Konstantinopojes dhe gjithmonë cezar august i gatshëm për nderim me çdo nënshtrim etj. [Letër e perandorit bizantin Isak Ëngjëllit drejtuar, papë Çelestinit më 14 mars 1194].

Përkundër faktit se autorët që kanë shkruar për këtë Kodik, janë emra të njohur në fushat e historisë dhe albanologjisë, të gjithë pa përjashtim kanë bërë gabimet më elementare duke ngatërruar faqet e dokumentave, duke mos dhënë titujt e saktë, duke i dhënë abstrakte në vend të titujve dhe duke i renditur ato në forma të ndryshme. Edhepse ne disponojmë të dhëna të sakta se dorëshkrimin origjinal disa nga ata e kanë shfrytëzuar në Bibliotekën Laureziana të Firencës, [si: N. Resuli, W. Kamsi, M. Ahmeti], përsëri ka gabime. Një gjë e tillë nuk duhej t’u ndodhte, për vetë rëndësinë e që ka Kodiku, sepse në këtë mënyrë kanë ngatërruar më shumë edhe të tjerët që kanë cituar ata.

Nikolae Jorga duke bërë kërkime shkencore në bibliotekën Laurentiana të Firencës, në vitin 1915, zbuloi dorëshkrimin e Kodikut të Pal Engjëllit, Ashb. 1167, i cili është i shhkruar i tëri në pergamen dhe ka 37 fletë [74 faqe]. Në këtë kodik, ruhen 15 dokumenta të ndryshme, ndër to edhe e ashtuquajtura “Formula e Pagëzimti”, të cilën ai e botoi në veprën e tij: “Notes et extratis pour servir a l’Histoire des Croisades au XVe Siècle. Quatrième série (1453-1476). [Academia Român. Publicaţiunile Fondului “Princesa Alina Ştirbei” No. IX]. Bucarest, 1915. 

Po kush është zbuluesi i këtij Kodiku? Nikolae Jorga lindi në vitin 1871, ishte historian, shkrimtar publicist, politikan, akademik, profesor i Universitetit të Bukureshtit dhe i disa akademive dhe Instituteve të ndryshme të historisë. Si specialist i formuar punonte në shumë gjuhë të huaja si në latinisht, në greqishten e vjetër, frëngjisht, italisht, gjermanisht, spanjisht, portugalisht, aglisht, suedisht, danisht, holandisht dhe sllavisht. Gjatë veprimtarisë së tij shkencore burimeve arkivore në arkivat e bibliotekave të Prespës, Munihut, Nurenmbergut, Insbrukut, Venedikut, Milanos, Firences, Dubrovnikut, Barcelonës, Parisit, Gjenovës, etj. Krijimtaria e tij e jashtëzakonshme përfshin rreth 1.250 vëllime qoftë si autor ose si editor dhe mbi 25.000 artikuj shkencorë. Sipas një përllogaritje të thjeshtë matematikore, gjatë 69 vjetëve të jetës së tij, N. Jorga ka shkruar gjithsejt 26.350 zëra bibliografikë. Nëse llogarisim se ka shkruar që në moshën 18 vjeçare, kemi një rezultat të çuditshëm, sepse del që N. Jogra ka shkruar 430 zëra bibliografikë, /punime, studime ose libra/ në vit. Këto të thëna edhe pse në dukje të parë të pabesueshme i gjemë në të gjitha enciklopeditë dhe biografitë e N. Jorgës. Si pasojë e botëkuptimeve antifashiste vritet nga legjionarët më 1940, në një pyll afër Plojeshtit, duke mos arritur të përfundojë shumë projekte dhe dorëshkrime nga fusha të ndryshme.

LE PETIT BLEU DE PARIS (1919) / INTERVISTA ME KAPITENIN SELAUDIN BLLOSHMI NË PARIS : “JA ÇFARË KËRKOJMË NGA FUQITË E MËDHA…”

by

Selaudin Blloshmi (1892 – 1929)
Selaudin Blloshmi (1892 – 1929)

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 9 Korrik 2022

“Le Petit Bleu de Paris” ka botuar, të hënën e 28 prillit 1919, në ballinë, intervistën me Selaudin Blloshmin (Salahedin ose Selahudin) në Paris, asokohe kapiten i batalionit shqiptar të këmbësorisë bashkangjitur shtabit të përgjithshëm francez të gjeneralit De Fourtou në Shkodër, të cilën, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

Shqipëria

E kaluara e saj. Rolin i saj gjatë luftës. Pretendimet e saj.

Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France

Është një detyrë mjaft e ndërlikuar ajo që aktualisht konsiston në mbledhjen nga burime të autorizuara të pretendimeve të popujve që pretendojnë pavarësinë e tyre.

Të gjithë popujt pretendojnë diçka: disa sepse luftuan përkrah nesh; të tjerët sepse nuk luftuan kur mund të kishin marrë armët kundër nesh.

Ka nga ata që, si jugosllavët, luftuan fillimisht në radhët e një ushtrie armike të Antantës, pastaj erdhën për të zënë vendin e tyre përkrah aleatëve tanë. Kjo larmi situatash, ky ndërlikim arsyesh, etnografike dhe ekonomike, kontriboi jo pak për të vështirësuar punën e Konferencës, e cila dëshiron – shpjegohet – të prononcohet vetëm me mençuri dhe me njohuri të plotë të kauzës.

Burimet e informacioneve nuk mungojnë. Përkundrazi, ndoshta ka shumë. Dokumentacioni vjen ne te gjitha format. Fatkeqësisht, për të njëjtën pyetje, mendimet ndonjëherë janë shumë kontradiktore. Është një luftë e zjarrtë interesash, duke mbrojtur njëri kundër tjetrit me argumente, vlera e të cilave nuk del gjithmonë me qartësi absolute.

Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France

Kam pasur tre ditë më parë vizitën e kapitenit Salah Eddin Blloshmi (Salahedin ose Selaudin Blloshmi), i batalionit të pushkatarëve (këmbësorëve) shqiptarë, i bashkangjitur shtabit të përgjithshëm të gjeneralit De Fourtou, komandant në Shkodër të Shqipërisë.

Ky oficer flet gjuhën tonë me një pastërti të skajshme dhe vetëm një theks shumë i vogël zbulon origjinën e tij të huaj.

E dëgjova me kujdesin më të madh. Unë, si të thuash, kam stenografuar deklaratat e tij, të cilat kufizohem t’i riprodhoj këtu, pa ndryshuar asgjë.

“— Shqiptarët, më tha ai, kërkojnë drejtësi.

Ne jemi një nga popujt më të vjetër të Ballkanit, pasardhës të vërtetë të pellazgëve, të së njëjtës racë, që flasin të njëjtën gjuhë dhe në një masë të madhe besojmë një fe autonome. Ne e luajtëm rolin tonë dhe kontribuam në fitoren e Aleatëve, për këtë arsye e konsiderojmë veten të drejtë të kërkojmë nga drejtësia e Fuqive të Mëdha lirinë dhe pavarësinë e plotë të vendit tonë shqiptar në përputhje me parimet e kombësive për të cilat Antanta dhe Amerika luftuan me lavdi.

Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France

Roli i shqiptarëve, për shembull, në Kosovë, pati një ndikim real në rezultat. Në të vërtetë, batalioni i parë i pushkatarëve shqiptarë të Korçës, i cili bashkëpunoi në mënyrë të lavdishme në sulmet kundër austriakëve në Shqipëri, bëri shërbime shumë të mëdha. Ai pati, për më tepër, nderin që të përmendej shkëlqyeshëm në urdhrat e ushtrisë nga gjenerali Henrys, komandant i ushtrisë franceze së Lindjes (Orientit). Me këtë citim, gjenerali Henrys e renditi batalionin shqiptar ndër regjimentet më të mirë francezë. Për më tepër, mund të thuhet se, falë revolucionit shqiptar të vitit 1918, shqiptarët që sulmuan nga pas austro-bullgarët në Kosovë, lehtësuan hyrjen e trupave franko-serbe në këtë rajon.

Shqiptarët nuk mund të duronin më dominimin austro-bullgar, prisnin me padurim ofensivën e aleatëve për t’i dhënë goditjen vendimtare pushtuesve të tyre dhe për t’u çliruar.

Nëpërmjet shërbimeve dhe sakrificave të bëra përkrah aleatëve, ne kemi të drejtë të zëmë vendin tonë mes atyre që luftuan për parimin e kombësive.

Shqipëria është një vend pjellor, i pasur me miniera dhe pyje, që kërkon vetëm të zhvillohet.

Populli i saj ka cilësi serioze morale mbi të cilat mund të mbështetemi. Ai është i virtytshëm, trim, besnik, madhështor, inteligjent dhe liberal.

Pavarësisht asaj që kemi vuajtur për mijëra vjet, ne kemi ruajtur gjuhën tonë, kostumet tona kombëtare, zakonet tona. Turqit, për pesë shekuj, duke na shtypur nën tiraninë e tyre, na ndaluan edhe përdorimin e idiomës sonë kombëtare. Nga ana tjetër, ata lejuan serbët, grekët dhe rumunët të hapnin shkolla për të propaganduar përdorimin e gjuhës së tyre. Në pamundësi për të folur gjuhën tonë, paraprakisht ishim të mundur politikisht nga propaganda e popujve të tjerë të privilegjuar.

Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France

Ne kemi të gjithë elementët e nevojshëm për të qeverisur dhe administruar vendin tonë.

Ne kemi shtetarët tanë, ministrat tanë, mjekët tanë, avokatët tanë, inxhinierët tanë, oficerët tanë. Specialistët tanë janë më të shumtë se ata të qeverive ballkanike në kohën e pavarësisë së tyre.

Ne kërkojmë vetëm të jetojmë në marrëdhënie të mira me fqinjët tanë, të ruajmë paqen me kushtin e vetëm që ata të na lënë të qetë dhe të na kthejnë krahinat shqiptare, popullsia e të cilave vuan nën dominimin e tyre.

Jemi larg mendimit për të besdisur Italinë, përkundrazi presim shumë prej saj, sepse e njeh shumë mirë vendin tonë. Por ajo nuk kënaqet me aq. Ajo kërkon ekzekutimin e Traktatit të vitit 1915 dhe pretendon Vlorën, një qytet krejtësisht shqiptar.

Me këtë aneksim, ajo do të na mbyllte Adriatikun, do të ndalonte lundrimin tonë të lirë në të gjithë botën, do të asgjësonte tregun tonë dhe me këtë masë të pakujdesshme do të rrezikonte rindezjen e zjarrit në Ballkan.

Shqipëria nuk ishte kurrë e lumtur. Në shekullin e 15-të, kur kombet e tjera ballkanike ishin të shtypura (të mundura), vetëm populli ynë luftoi heroikisht për të frenuar valën turke që kërcënonte të pushtonte Evropën.

Sot, duket se na injorojnë. A do të lejojnë fuqitë e Antantës që ne të sakrifikohemi ?

Vendi ynë pretendon vetëm të drejtën e zhvillimit të lirë, nën strehën e drejtësisë dhe ligjit.”

Në pretendimet shqiptare përshkon një hidhërim i thellë ndaj fqinjëve, të mëdhenj apo të vegjël. Ekziston një energji disi e ashpër, pothuajse një kërcënim.

Kjo nuk është vetëm për Shqipërinë, por edhe për popujt e tjerë ballkanikë, gjë që e bën shumë të vështirë zgjedhjen e zgjidhjes përfundimtare që duhet miratuar.

Eugène Destez

Pesë veprat që u botuan në Zarë të Kroacisë

by

Shqiptarët e Zarës/

Janë krijues të shquar të kulturës dhe letërsisë shqiptare ata që krijimet e tyre i bënë në formë libri në Zarë. Ndër ata që do t’i përmendim janë edhe mësues të gjuhës shqipe, të cilët ishin caktuar të ligjëronin gjuhën e tyre shtesë, për nxënësit shqiptarë atje. Mbase edhe ajo largësi nga vendlindja ua nxiti edhe më fantazinë krijuese dhe përmallimin atdhetar. Janë të ditura më se pesë vepra, të cilat janë botuar mbase edhe shkruar në Zarë.

Pashk Bardhi (1870-1947) nga Shkodra, mësues i gjuhës shqipe, gjuhëtar dhe leksikograf, e kishte shkruar me pasionin e një studiuesi një vepër, për të cilën fitoi njohur për së afërmi. Kështu kishte bërë një studim të rëndësishëm, me përkushtim, për këtë të folme arbneshe. Puna e tij u kurorëzua me botimin e veprës studimore “Gjuha shqype e arbëneshvet në Zarë”, (Zadar,1905). Ai, ngase jepte mësim në Shkollën Normale të Zarës, mblodhi edhe gojëdhëna e fjalë të rralla në këtë mes, të cilat i botoi në të përkohshmet “Ylli i dritës” dhe “Albania”, por këto materiale ishin edhe materiale plotësuese për “Fjalorin e ‘Bashkimit’”. Këtu, mbase për herë të parë u panë dhe u evidencuan lashtogjuha e këtij grupi shqiptarësh, të cilët të folmen gegërishte të veriut të Shqipërisë e kishin konservuar në mënyrën më të saktë, vetëm nga pamundësia për të komunikuar më me atdheun e tyre dhe me ndryshimet që kishte pësuar gjuha shqipe atje. Vdiq në vendlindje.

Gjergj Fishta (1871-1940) nga Shkodra, poeti i epikës kombëtare dhe atdhetari i dëshmuar, dy herë u dëshmua si autor i botimit të veprave letrare atje. Së pari ai botoi vetëm një pjesë nga vepra e tij kapitale “Lahuta e Malcis”, titulluar “Te ura e Rrzhanicës”, madje dy herë radhazi, (Zadar,1905 dhe 1907) ishte e para, dhe tjetra, po e Gjergj Fishtës, “Pika voëset”, (Zadar, 1909). Ai asnjëherë dhe në asnjë vend nuk e ndaloi veprimtarinë atdhetare dhe krijuese. Vdiq në Shkodër.

Kostandin Kotte (1889-1950) nga Korça, është intelektuali tjetër, e kishte dëshmuar talentin krijues letrar me botimin e një drame, “Shpërblimi i gjaksís”, pjesë në tri akte (Zadar, 1929). Ai ishte marrë me aktivitete politike e pushtetore. Kishte migruar për njëfarë kohe jashtë atdheut, pas pushtimit të Italisë fashiste. Pasi dorëzohet në Shqipëri, burgoset dhe vdes në burgun e Burrelit.

Ernest Koliqi (1903-1975) nga Shkodra, shkrimtari e studiuesi i shquar i letërsisë shqipe, si dhe i përkushtuari për arsimimin e shqiptarëve, në trojet shqiptare si dhe jashtë saj, botoi veprën e vlerave të rralla artistike “Hija e maleve”, (Zadar, 1929). Ai edhe para kësaj e kishte botuar një vepër në Tiranë, “Kushtrimi i Skënderbeut”, më 1924. Edhe në Itali, ku kishte jetuar pjesën e dytë të jetës, kishte qenë profesor i gjuhës e letërsisë shqipe në universitete prestigjioze atje. Vdiq në Romë.

Shtjefën Konstantin Gjeçovi-Kryeziu (1874-1929) nga Janjeva, njeriu i shumësisë së aftësive intelektuale dhe artistike, ngase njihet edhe si arkeolog, folklorist, dramaturg, poet, etj., kudo që u gjend u aktivizua në mbledhjen e materialeve nga arkeologjia shqiptare, krijoi vepra letrare përherë me theks kombëtar si dhe luftoi me çdo mjet kundër shkombëtarizimit të shqiptarëve, si në Zarë, Pejë, Rubik, Laç e vende të tjera, ku kreu shërbimin e meshtarit.. Në Zarë ai ishte në detyrën e mësuesit të gjuhës shqipe, ku e kishte shkruar po këtu një nga dramat e shumta të tij më temë atdhetare, “Tradhti gjaksore (vrasja e Marka Kulit)”, dhe atë në vitin 1906. mu për shkak të veprimtarisë atdhetare, ai u vra nga serbomëdhenjtë në Zym të Hasit.

SERBËT NGA TURMA TË MJERIMIT NË SHTET-KAMPION TË SHOVINIZMIT

by

“Në ndihmë të serbëve që kerkojnë djepin dhe shpergajt, dhe ideatorëve e adhuruesve të Ballkanit të Hapur…”. 

NGA  NDUE  BACAJ  

Ka rreth 13 – shekuj që ne shqiptarët u detyruam që si fqinjë të “parë” të kemi në veri e verilindje shtetin e importuar dhunshëm nga Uralet dhe Karpatet e akullta, me emrin e vonshëm Serbi. Mjerisht ka pa kaq kohë (rreth 1300 vite) që ne autoktonet Iliro-Shqiptar nuk kemi mundur të jetojmë “një ditë” të mirë me serbet si fqinjë që nuk mundemi ti ndryshojmë.. Mjerisht Europa Plakë gjatë shekujve jo vetëm nuk frenoi grykësinë e perhershme të ketyre banorëve të rinjë të Ballkanit , por jo rrallë i “pagëzoi” si qytetarë të vjetër të Kontinentit, madje duke u dhënë pasaportën e të “drejtave” për t’u bërë shtet me prirje të përhershme zgjerimi në territore e njerëz; ku në shumicën e rasteve këto binin mbi shpinën e Ilirisë e më vonë Shqipërisë Etnike… Madje Rusia (duke prfituar nga dobësitë e Europës) vëllezrit e vet të “tretur”, sllavët e Jugut i pagëzoi jo vetëm si shtet, por si “koburen” e saj që “shtinte” në çdo moment ndaj qytetërimit e përparimit të racës sonë Iliro-Europerendimore . Europa në vend që të ndalonte ndërtimin e kësaj “kobureje” gjigande Ruse shpesh luajti rolin e konstruktorit “modern”, që jo pak kjo “krijesë” përbindëshe ka qëlluar edhe mbi vetë Europën e qytetërimin e saj. Padyshim rastet janë të shumta e kobëndjellëse, që nga mesjeta e hershme e deri në ditët e sotme, ku çmimin më të lartë e paguam ne shqiptarët, por edhe vetë Europianët, të cilët veçanërisht në vitin e zi 1999 panë me sytë e tyre se çfarë krimesh monstruoze janë në gjendje të bëjnë sllavët e “vjetër” me Ideologjinë e re, me çetnikun “modern” Millosheviç, e ndihmësat e tij (që janë edhe sot në politiken e “re të Serbisë) Ivica Daçiq e Aleksander Vuçiq  që ende nuk duan as sot të pranojnë si fqinje Kosoven e martirizuar (po nga ata..serbet).

KOSOVA E SOTME , DJEPI I FISIT ILIR TË DARDANËVE AUTOKTON E DHE JO I ARDHACAKEVE TË VONË SLLAV…

Gjeografi dhe historian i njohur i lashtesisë Straboni (lindi në vitin 63 para Krishtit dhe vdiq në vitin 20 mbas Krishtit), në vepren e tij “Geographica” (Gjeografia) të perbërë prej 17 librash, në librin e tij të VII, kur shkruan për fiset Ilire , i kushton një rëndësi të madhe fisit Ilir të Dardanëve. Nga ky liber mesojmë per jeten dhe luftrat e Dardanëve me në krye mbretin e tyre më të famshem Monunin (shek.II para Krishtit) e tjere , por mbi të gjitha mesojmë per shtrirjen teritoriale të ketij fisi të lashtë Ilir. Nga ky liber i shkruar rreth njëzet shekuj më parë citoj: “…Pas bregdetit të Ardianëve (edhe ky fis injohur Ilir) dhe plerejve , vjen gjiri i Rizonit dhe qyteti (ilir) Rizon, si dhe qytete të tjera të vogla. Vjen edhe lumi Dril , i cili më thellë nga lindja arrinë deri në Dardani. Dardania kufizohet me fiset maqedonase dhe paione ,nga ana e jugut sikunder edhe me autariatet e dasaretet (edhe keto fise ilire)..dardanë janë edhe galabrët…Dardanë nuk e lënë menjëanë edhe muziken , por perkundrazi perdorin fyej e vegla me kordha …”. Edhe nga autoret e tjer antik ,para dhe pas Strabonit mesohet shumë edhe per luften e qendresen e Dardanëve dhe shtrirjen e fiseve ilire. Për të mos u zgjatur shumë mendova ti referohem shkrimtarit dhe peshkopit të njohur Ambrozi-t i cili kishte lindur në vitin 340 (pas lindjes Krishtit) në Trir të Gjermanisë dhe kishte sherbyer per shumë vite në viset ilire si peshkop. Nga librat e Ambrozi-t mesojme shumë edhe per jeten civile dhe atë fetare të Ilirëve. Kesaj radhe mendoca të citoj vetem një fragment nga libri III (Epistolae ,letrat),ku shkruhet : “ Koka e Ilirikut nuk mund të jetë tjetër , perveçse qyteti Sirm , dhe unë jamë peshkopi i ketij qyteti”…. Historiani i madh bizantin , i njohur si Prokopi i Çezaresë (i lindur në Çezare të Palestines,fundi i shek.V- fillimi i shek.VI ,pas Krishtit),bashkohes i perandorit të njohur me origjinë ilire JUSTINIANIT, në librin e tij të VII do të shkruante : “Në vitet 549 -550 (mbas Krishtit) Skllavenë (Sllavët) ,… kaluan per herë të parë lumen Ister…Komandanti i ushtrisë romake në Iliri dhe Thraki hyri në luftë të ashper me ketë ushtri dhe megjithëse ajo ishte e ndarë në dy pjesë , romaket u thyen per shkak të sulmit të tyre të papritur , disa prej tyre u vranë , disa të tjerë iken në rremujë…Skllavenët i vunë perpara …pas kesaj ata filluan të grabisin pa frikë të gjitha keto vende , në Thraki, edhe në Iliri…Në keto kohë një turmë e madhe Skllavenë (Sllavesh) u derdh në Iliri dhe beri atje tmerre të paparashikuara… Në kohen e kesaj dyndje grabitqare …Skllavenët u kthyen me gjithë palçken në vendin e tyre…Ndersa ushtria (romake) me urdher të perandorit u ndalua në Iliri , afer qytetit Ulpiana..(libri IV).(Qyteti liro-Dradan i Ulpianes ,sot ndodhet ne fokusin e arkeologeve ,afer Prishtines, N.B.). Perandori Ilir , Justiniani në keto kohë e shikoi vehten disi i “dobtë” ne organizimet ushtarake ,dhe per ketë nisi një punë të madhe ndertuese e rindertues të qyteteve dhe kështjellave , veçanarisht në trojet Ilire. Per keto vepra Historiani bashkohes i Justinianit, Prokopit të Çezaresë, ne librin e tij De Edificis (Mbi ndertimnet, libri IV), shkruan : “..Unë do ta filloj nga atdheu i perandorit…diku tek Dardanet europian të cilet jetojnë pertej kufijeve të Epidamnasve pranë forteses Bederiana ,gjendet një fshat me emrin Tauris ,ku ka lindur perandori Justinian, themeluesi i perandorisë boterore. Ai e rrethoi ketë në një kohë të shkurter me një mur në një formë katrori dhe ngriti kater kulla , në të kater qoshet , prej të cilave mori emrin Tetrapyrg (katerkullash) , ai themeloi ketu një qytet madheshtor me emrin Justiniana Prima (Justiniana e parë)… Ka pasur në Dardani , që prej koheve të lashta një qytet që quhej Ulpiana ,muret e ketij (që ishin duke rënë) i rindertoi që të gjitha . Dhe pasi e stolisi me madheshti dhe i dha bukurinë e sotme (shek.VI mbas Krrishtit N.B.) , i vuri emrin Justiniana Sekunda (Justiniana e dytë). Ai themeloi edhe një qytet tjeter fqinjë që e quajti Justinopol , me emrin e ungjit të tij. Ai ndertoi muret e Sardikes , Naisopolit (Nishi vendlindja e Konstandinit të Madh N.B.), të Germanës dhe të të Pantalisë… Justiniani rinderoti edhe në Epirin e Ri dhe të Vjeter të Ilirëve , si qytetet Nikopol , Fotikë dhe të quajturen Foinike…”. Territoret që përbëjnë (ish) Jugosllavinë e shekullit XX, para çfaqjes së Serbëve , (paraardhësve të tyre Skllavenëve gjysma e dytë e shek.VI , por ende të pa vednosur si banorë), në këto rajone, banoheshin qysh prej kohësh që s’mbahen mend nga Pellazgët (paraardhesit e Ilireve)… Në luginat e Vardarit të Epërm dhe të Drinit të Bardhë, në Fushën e Kosifopedionit ose të Shkupit dhe në rajonin Nishit shtrihej fisi i njohur ,Dardanët … Të gjitha këto popullsi siç thotë Plini ishin Autoktonë Ilire.. Perseri nga Plini Secundi , autor i Historisë së Natyres (i lindur ne Itali në vitin 23 ose 24 pas Krishtit) mesojmë se lumenjët e permendur që vinin nga Dardania janë (ishin) : Margu ,Pingu , Timahu nga Rodopi , Oesku nga Hemi , Uti , Asami , Jeteri. Iliria në gjerësinë më të madhe ka treqindë e njezetë e pesëmijë hapa, ndersa gjatësia e saj që nga lumi Arsia deri te lumi Drin arrinë në tetëqindë mijë hapa…”(libri III). Me një perllogaritje të thjeshtë ,duke e numruar hapin me rreth 80 cm nga keto dhëna shtrirje të Ilirisë (megjithse jo të plota , pasi keto të dhëna janë pa Epirin..) ,ne na del se Iliria e asaj kohe kishte një siperfaqe rreth 170 mijë kilometra kateror.

NË “KËRKIM” TË DJEPIT TË SEBËVE. 

Emri SERB me të cilet njohim skllavenët e “djeshem” apo trashigimtarë e tyre sllavët e “sotem”, nuk ishte i perdorshëm asnjëherë si emer njeriu. Rrënja serb del në polonisht dhe rusisht , paserb , pasierb = djali gjetur , paseirbica = bijë e gjetur. (Konstandin Jirecek ,Historia e Serbëve ,pjesa e parë ,fq.99). Pra siç shihet vetë emri që ka marrë ky popull që ka ardhur vonë në trojet e gadishullit Ilirik (Ballkanit sotem) ,i pershtatet rrugëtimit të tij nga Uralet e Karpatet ,deri sa ka gjetur ,apo është gjetur në ketë vend të ri që ka ngulur per të banuar …

Historia e serbëve , para ardhjes së tyre në gadishullin e Ballkanit , është e perzier me atë të sllavëve të tjerë pergjithësisht. Në fillim ata jetonin të gjithë me emra të ndryshem në veriperendim të Karpateve , në luginat e Vistulës , Pripetit dhe të Dniestrit të eperm ,duke pasur në veri të tyre edhe popullsi të tjera ; stergjyshët e popujve baltë ,që gjithashtu ishin farefisi më i afërt , të tillë si lituanët , letonët e tjer , në lindje kishin popuj me prejardhje fine , dhe në juglindje popuj të ndryshem që banonin në stepat e gjera të Skitisë. Vetëm në shekullin e VI-të serbët shfaqen në jug të Danubit. Natyrisht ,vershimi i tyre e shtyu një pjesë të popullsive Ilire ose shqiptare autoktone drejt jugut , por një pjesë e vogël megjithatë u detyrua të strehohej në fillim nëpër male dhe vetem me kohë ajo zbriti pak nga pak drejt fushave , ku ishte shtrirë pushtuesi dhe në gjirin e të cilit do të shkrihej…(Robert d’Angeli ,ENIGMA ,fq.242-243).

Poeti kombëtar At Gjergj Fishta ,në “Iliaden” shqiptare (Lahuten e Malesisë) na ka lënë disa vargje brilante ,nga të cilat serbet e sotem që humbin kohen kot duke u munduar të gjejnë djepin e tyre në trojet Ilire të Dardanisë së moçme apo Kosoves së sotme ,kanë mundesi të orientohen per të gjetur (lehtesisht) djepin e tyre së bashku edhe me shpergaj atje ku i kanë lënë para 13-14 shekujsh në Urale…citoj:

Ene breshtet t’Kapitolit

Dalë nuk kisht’ e murrtë ulkonja ,

Per me i dhanun sisë Romolit ,

Mbasi shembë kjo per dhe Troja;

E atje larg , po kah Urali ,

Neper ato breshta të larta,

Sillej shkaju si shkërbe mali,

Tue kerkue per molla t’tharta ,

Kur n’keto vise të Ballkanit

Të parët tonë Pelazgtë e motit

Gjanë e gjallë kullotshin planit ,

Qetë i ngitshin n’fushë të Zotit.

Kishin ligje e frone të mbara ,

E gjatë shtegut të qytetrimit ,

Ishin shty ata larg perpara….(Lahuta e Malesisë ,fq.105).

 Ndersa një ndër njohesit më të mire të historisë së serbëve ,Konstandin Jireçek ,shkruan : “Në veri të stepës ,shtrihet nga Karpatet deri në Urale , një zone e madhe pyjore. Në gjysmen lindore të kesaj zone pyjore ishin vendosur finët ,të cilet fillimisht shtriheshin drejt jug-perendimit , por u sprapsen ngadalë në drejtim të veriut nga arierët ,një dëshmi e fqinjësisë së lashtë sot janë elementet Iranianë dhe lituanë në gjuhet e volgafinëve . Në gjysmen perendimore në thellësi të vendit pyjor, në hapsiren e madhe midis stepës pontike dhe detit të lindjes jetonin dy popuj… lituanezët dhe sllavët. Lituanezet dikur një popull i madh , janë paksuar qysh nga mesjeta. Sllavet vendbanimet e të cilëve janë më të lashta sipas të gjitha gjasave, ishin vendosur në jug dhe në jug-perendim të fiseve lituaneze…Perballë dallimit të rendesishem midis gjuhëve të veçanta lituane ose gjermanike , të bie në sy se gjuhet sllave deri në njëfarë mase janë shumë më pranë njëra-tjetres… (Historia e serbëve ,pj.parë ,fq.87-88). Po nga ky burim mesojmë per luftrat qe janë berë në mes romakeve per mbrojtjen e Sirmiumit dhe Singidunumit (Beogradit te sotem) të fortifikuar ,dhe avarëve e skllavenëve e tjer që e sulmonin (në vitet 572-591 mbas Krishtit). Per keto luftra shkruan bashkohesi sirian, Johanes , ipeshkëvi i Ephesos , dikur favorit i Justinianit si misionar ndër mbetjet e paganëve në Azinë e Vogël (Turqinë e sotme)…Nga ky autor ndër të tjera citoj : “Populli i mallkuar i sllavëve “ e ka shkretuar të gjithë vendin deri në rrethinat e Kostandinopojës.. (Kostandin Jirecek po aty fq.113-114). ..Sllavët kur erdhën në Ballkan ende nuk e njihnin besimin kristian. Ata vazhduan të ishin Pagan, kur me sa duket ajo i “ndihmonte” që të ishin kaq barbarë që Historiani  Ë. Temperly tek libri “Historia e Serbisë” shkruan si vijon: “Sllavët nuk erdhën në Ballakn ,(shek.VI), si një ushtri Invaduese që mund të luftohej me armë, por si një masë njerëzish kundër të cilëve nuk kishte asnjë fuqi që mund të qëndronte. Ishte një gjë e lehtë me shfarosë individë ose grupe të tërë ndër invaduesit sllavë, por ishte e pamundur me ndalua dyndjet e tyre, ku numri ishte aq i madh sa zinte vendin e vetive luftarake”… Pas një farë “Qetësie” të vendosur nga Bizanti, popullsia sllave filloi të përqafonte krishtërimin, madje vetë Bizanti i kërkoi Papës së Romës të dërgonte priftërinj për të pagëzuar popullsitë sllave, fillimisht Kroatët e Sllovenët që u bënë e mbetën përgjithësisht Katolikë, ndërsa Serbët u pagëzuan të fundit, ku dalëngadalë bënë pjesë në kishën Ortodokse që janë edhe sot. Përqafimi i Kristianizmit nga popujt sllavë ka ndodhur rreth vitit 879… Por edhe në këto vite vazhdonin të vinin sllavë të rinj të cilët forconin ngulmimet e “Vjetra”, por krijonin edhe të reja, ku një rol negativ luajti Perandoria e Bizantit e cila tashmë funksiononte më shumë formalisht se sa realisht. Pushtimet Bullgare të shekujve X-XI-të ishin tepër të dëmshme për shqiptarët, por edhe të favorshme për ardhacakët sllavë, aq sa po nën vasalitetin e Bizantit serbët ishin fuqizuar duke ngritur shtetin e Rashës ku në krye kishin Zhupanin e madh Stefan Nemaja që “mbretëroi” rreth 30 vjet (1165 – 1195). Pas vitit 1205 kur Perandoria e Bizantit thuajse kishte rënë plotësisht mbi truallin e Kosovës, filluan vërshimet sllave ku kulmi arriti në vitet 1330 – 1355 kur sundoi Car Stefan Dushani i cili kishte ngritur perandorinë më mizore të kohës ku viktimat në njerëz e treva i përkisnin thuajse tërë Ballkanit, por mbi të gjitha zemrës së Shqiptarisë Kosovës, mbi të cilën ranë mizoritë e tjetërsimit me dhunë e gjak të fesë Katolike në Ortodokse, si dhe shkatërrimin e pashoq të kishave e manastireve Katolike duke i kthyer ato në të besimit të dhunshëm Sllavo – Ortodoks, madje duke bërë edhe ndryshimin e emërtimeve të fshatarëve, lokaliteteve e qyteteve të tjera në emërtime Sllave, gjë që edhe sot pas rreth shtatë shekujsh e vuajmë ne shqiptarët. Për fat të mirë kjo mizori nuk zgjati veçse 25 vjet pasi Stefan Dushani vdiq e bashkë me këtë edhe mbretëria e tij famëkeqe, pas kësaj pati një rigjallërim të Principatave Shqiptare të Balshajve, por kjo nuk zgjati shumë se mbi Ballkan e Europë filluan të duken përsëri Re të Zeza që paralajmëronin një shtrëngatë që rrezikonte të shkatërronte gjithshka e gjithë popujt e rajonit, qoftë edhe fqinjët tanë të dhunshëm Sllavët. Këto Re të Zeza ishin hordhitë e Perandorisë Turko-Osmane që tashmë kishte filluar të pushtonte e shkatërronte gjithshka. Për t’i bërë ballë këtij tmerri thuajse pa fund, popujt e Ballkanit u “Bashkuan” e organizuan në aleancën e tyre që arriti kulmin në betejën e famshme të Fushë – Kosovës në vitin fatkeq të 1389. Padyshim rolin parësor e luajtën të parët tanë së bashku me Serbët, Rumunët, Bullgarët e të tjerë Ballkanas, por gjithsesi kjo luftë kundër Perandorisë Osmane përfundoi në disfavorin e aleancës antiosmane, por edhe ajo pati martirët e saj që në shumicë ishin Shqiptarë, madje edhe kryeheroi që arriti të vrasë vetë Sulltani Muratin me emrin d.m.th. Mirash Kopili, që dalëngadalë historianët Serb e Sllavë i deformuan emrin në Millosh Kopiliqi me qëllimin e vetëm për ta quajtur këtë hero me origjinë sllave, madje historia serbe edhe sot ka deformuar e fallsifikuar këtë betejë tejet  heroike ndonëse të humbur, madje fallsifikimi i historisë ka arritur deri aty sa që Kosovën ta quajë Stara Serbia, pra Serbia e Vjetër. (Gjithsesi në kushtet aktuale të shekullit 21-të, ky problem shpresojmë se është duke u tejkaluar…). Pas betejës së Fushë – Kosovës, serbët thuajse u dorëzuan ku kulmi arrin kur bijën e knjaz Llazarit (Hrebeljanoviçit që u vra në betejë me 1389), Oliveren ia dhanë për grua Sulltan Bajazitit…(Kostandin Jirecek, Historia e Serbëve ,pj.dytë ,fq.153). Pas pushtimeve Osmane, Gjergj Brankoviçi i dha për grua Sulltan Muratit të dytë vajzën e tij, madje vetë Sulltan Murati i dytë ishte nip i një princeshe serbe. Kur Skënderbeu donte t’i shkonte në ndihmë Huniadit të Hungarisë me 1448 (kundër Turqve), Gjergj Brankoviçi, duke qenë mik i turqve nuk lejoi që ushtria e Skënderbeut të kalonte nëpër Serbi. Gjithsesi me 1521 perandoria turke arriti kulmin e saj, e po në këtë vit pushtoi edhe Beogradin e me radhë fqinjët tanë.   Pas kësaj periudhe sundimi Osman ku edhe shteti i Rashës nën këmbët e perandorisë turko-osmane erdhën vitet 1690 e 1737, kur prandori Leopold mori në mbrojtje këta Serb duke u garantuar lirinë e fesë. Në këtë kohë formohet bërthama e një borgjezie të vogël serbe me disa intelektualë, tregtarë e oficerë që formuan liceun serb të Karlovacit me 1790, ndërsa me 1791 doli gazeta e parë serbisht në Vjenë. Megjithë këtë orvatjet e hierarkisë Hungareze për të tërhequr ortodoksët serb në krahun e vet dështuan. Rusia në vijim të patronazhit të saj ndaj ortodoksisë serbe, në vitin 1726 Pjettri i Madh, hapi një shkollë fillore që mësonte liturgjinë kishtare në gjuhën ruse, ndërsa në vitin 1733 u botuan libra për shkollat fillore, si dhe u dërguan disa njerëz të fesë të kryenin studimet në Rusi. (Historia e Ballkanit nga Xh. Kastelan). Qendra e Serbëve në shekullin e XVIII-të ishte Smederevo në pashallekun e Beogradit, ku popullsia e pashallekut vlerësohej në rreth 400 mijë banorë dhe përqendrohej në zonën e Shumadijes, ku veprimtaria kryesore ishte rritja e derrave. Beogradi në vetvehte në atë kohë ishte një qytet modest me disa mijëra banorë, ku pasi në vitin 1756 u prish Patrikana e Pejës, për serbët kjo Patrikanë u vendos në Beograd. Kontributin më të madh në fushën e kulturës serbe e ka dhënë Dosidej Obradoviç (1744 – 1811) i cili në vitin 1789 deri me 1802 u bë murg dhe qëndroi në Vjenë prej ku inkurajonte serbët për t’u hedhur në kryengritje. Nga viti 1806 deri sa vdiq me 1811 u kthye në Serbi dhe ishte mësuesi i fëmijëve të Karogjorgjeviçit. Gjatë kësaj kohe ai predikonte bashkimin e sllavëve të jugut nga Dalmacia, Bosnja, Sllovenia e Serbia pamvarësisht nga besimet e ndryshme që kishin përqafuar gjatë shekujve, madje ai njihet si themeluesi i letërsisë moderne serbe. Kryengritjet serbe kundër turqve kishin filluar që në shkurt të vitit 1804 me kryetar Karagjorgjin i dalë nga një familje e varfër pa arsim prej Shumadije (ku merreshin me rritjen e derrave). Politikani serb Dimitrie Tucoviq me librin e tij “Serbia dhe Shqipëria” shënon se një pjesë e fisit të Kelmendit u vendos në Rudnikun tonë dhe dha shumë njerëz të revolucionit popullor të vitit 1804..Madje shumë studiues pajtohen se prijësi i atij revolucioni i pari i dinastisë së Karagjorgjeviçëve, Karagjorgje Petroviç është me origjinë shqiptare (gjegjësisht nga Pjetrajt e “Katundit të Kastratit”). Në këtë revolucion prijësi serb Karagjorgji organizoi luftën çlirimitare nga turqit, ku në fakt në vitin 1804 kërkoi ndihmën e Austrisë por nuk e gjeti, por menjëherë atij i erdhi në ndihmë Rusia e cila e mbështeti me ndihma financiare e diplomatike. Por me 1805 ushtria Osmane e mundi Karagjorgjin momentalisht, i cili me përpjekje të jashtëzakonshme arriti që me 30 nëntor 1806 të marrë Beogradin, ku edhe filloi organizimi i vërtetë i shtetit serb. Me 1807 Serbia e Rusia nënshkruan një konventë e cila paraqiste pranimin e protektoratit të Rusisë ndaj Serbisë, ku pas kësaj Rusia dërgon pranë Karagjorgjit përfaqësuesin e Carit, Kostandin Rodofnikin me origjinë greke. Me 1808 Karagjorgji e shpalli vehten “Udhëheqës suprem i serbëve brez pas brezi”. Pas kësaj greko – rusi Kostandin krijoi një opozitë kundër Karagjorgjit, i cili si kundërpërgjigje u drejtua nga Austria. Me 1812 Rusia i trembej Napoleonit e për këtë bëri një paqe të fshehtë me Turqinë në Bukuresht, ku pranohej një autonomi e brendëshme serbe nën varësinë e Stambollit. Këtë marrëveshje serbët nuk e dinin prandaj ata vazhduan të luftonin, kundër Reshit Pashës që Stambolli e dërgoi si Guvernator të Beogradit. Madje Karagjorgji luftoi në krye të 41 mijë ushtarëve, por u thye, ndihma ruse ishte thuajse zero, ajo vetëm u hapi kufijtë ushtarëve të shpartalluar që u detyruan të largohen nga Beogradi, dhe ushtarët e ikur u kthyen shumica vetëm me 1813 kur u shpall amnestia. Me 11 prill 1815 filloi kryengritja tjetër serbe, por me një prijës të ri Mihal Obranoviçin të lindur me 1780 po në Shumadije në një familje të thjeshtë. Kur lufta u ndez, kryengritësit shtinë në dorë disa qytete dhe i kërkuan ndihmë Austrisë, ndërsa Rusisë jo, pasi nuk harronin braktisjen e madhe të 1812. Kur porta e lartë drejtoi ushtri të mëdha ndaj kryengritjeve të Obranoviçit, ky i fundit hyri në bisedime me turqit, madje me sukses pasi arriti të ndihej si prijësi i serbëve dhe arriti të ngrinte një shtet disi autonom serb. Me 1817 Karagjorgjeviçi i kërkoi bashkëpunim Obrenoviçit për kryengritje antiosmane tashmë me ndihmën e Rusisë, por ishte tepër vonë pasi Obrenoviçi kishte aleancë me turqit e për këtë i preu kokën Karagjorgjit duke ia dërguar në Stamboll. Këtë bashkëpunim të Obrenoviçit me Stambollin e demostroi edhe në luftën Ruso –Turke të vitit 1828, madje në disa dokumenta serbe flitet se Obranoviçi kishte blerë tek Stambolli titullin dhe autonominë me 500 mijë piastra argjendi në dorë tek vetë sulltani. Me 1830 ky prijës serb mori nga porta e lartë titullin e Princit trashëgimtar të Serbisë, ku pashai i Beogradit mbeti thuajse një kukull, ku nuk kishte asnjë të drejtë të ndërhynte në qeverisje e në gjykatat serbe. Pra ky ishte një sukses i vetë Obrenoviçit i cili krijoi shtetin autonom Serb në protektoratin Osman. Në maj të vitit 1833 Serbisë iu njohën kufinjtë nga 24 mijë km2 në 37 mijë km2 të cilat mbetën të pandryshuara deri në Kongresin e Berlinit me 1878. Ky udhëheqës serb u quajt edhe si Milloshi i Madh në historinë serbe, i cili në vitin 1831 ia lëshoi fronin djalit të tij Milanit. Me 1837 u krijua partia Konstitucionaliste me në krye Thoma Pershiç. Pas vdekjes së Milanit me 1860 në fron hipi i biri Mihajllo, në mbrojtje të të cilit ishte tashmmë partia Konservatore e Ilia Garshaninit i ardhur nga oborri i rus, gjë që shënon rikthimin e fuqishëm të influencave ruse në Serbi, ndërsa partia tjetër thuajse mbeti në hije. Në vitin 1878 Kongresi i Berlinit nën trysninë e Rusisë i dha Serbisë trevat me shumicë shqiptare të Krushumilias, Leskovacit, Vranjan dhe Nishin… Shqiptarët protestuan por kush ti ndihmonte, pasi edhe Porta e Lartë ishte në shtratin e lëngimit.  Mihajllo në vitin 1868 u vra, në vend të tij u vendos i biri Milani i cili me 1882 u bë mbret, ndërsa në vitin 1888 ai abdikoi fronin në favor të djalit të tij 13 vjeçar Aleksandrit të cilin në vitin 1903 e vranë për t’u hapur rrugë Karagjorgjeviçëve, ku u vendos mbret Pjetër Karagjorgji në moshën 59 vjeçare i martuar me bijën e princit të Malit të Zi, Nikollës, kjo bënte më të mundshëm atë bashkim të Malit të Zi (provincës) me Serbinë e cila donte Malin e Zi si portë dalje në detin Adriatik, pse jo pas kësaj ishte dora e Rusisë e cila këtë portë në Adriatik e konsideronte jetëdhënëse, madje për këtë ata kishin krijuar idenë e “Serbisë së Madhe”, “Nacertanie”. Tashmë rusët po të jetonin vetëm një grusht ortodoksësh serbë në një trevë shqiptare ata do të pertendonin se ky vend është serb, e për këtë në vitet 1880 filloi të vlonte ideja se Fush–Kosova e Sanxhaku i Novi Pazarit duhej t’i jepeshin Serbisë se këtu gjoja është Serbia e vjetër, për këtë në vitin 1903 Edith Durhami shkruan: “… Pasi i vizitova këto zona unë pashë se shqiptarët janë shumë më tepër në numër se serbët, të cilët janë të pakët në Fushë – Kosovë dhe Snaxhakun e Novi Pazarit”. Gjithsesi Novi Pazari (Pazari i Ri) pas kësaj iu dha Serbisë, ndërsa Fushë – Kosova e Kosova ka kaluar tërë dramën e njohur deri në ditët tona. Padyshim politika më kriminale ndaj shqiptarëve i përket kohës kur Nikolla Pashiq (1845 –1926) ishte kryeministër i Serbisë. Në vitin 1913 Konferenca e Londrës e la Kosovën me rrethinat tërësisht shqiptare nën sundimin serb, madje ajo konferencë arriti ta mbidyfishojë sipërfaqen e shtetit serb, duke bërë që të shkatërrohen qindra qytete, lokalitete e fshatra shqiptarë, si dhe të derdhet lumë gjaku i pafajshëm i popullsisë autoktone, që kishin të vetmin “faj” se ishin shqiptarë e zoti i kishte falë në këto troje, që kërkonin t’i mbronin nga pushtuesit serb. Numri i viktimave ishte tepër i madhe , por duhet të cilësoj se këto përpjekje grabitqare ishin prezente edhe në vitin 1915 (në kohen e traktatit të fshehtë të Londres) , në konferencën e Paqes në Paris në vitin 1919 – 1920 ku Pashiqi famëkeq kërkoi suprimimin e thuajse krejt Shqipërisë Veriore në favor të Malit të Zi e Serbisë ku në krah kishte si gjithnjë Rusinë, por edhe Francën e Anglinë. E nëse nuk u realizua ky kob plotësisht kjo është meritë jo vetëm e shqiptarëve, por mbi të gjitha e ish presidentit amerikan Wudro Uillson. Luftërat me këtë fqinjë janë nga më të tmerrshmet e të shumtat, ku nga këto po cilësoj atë të vitit 1912, sipas shkrimit të vetë  një prej politikanëve e historianëve më në zë serb Dimitrie Tucovië, i cili në librin e tij “Serbia e Shqipëria” nënvizon, Politikën shoviniste të Pashiqit që arriti të pushtojë Shqipërinë deri në Durrës në vitin 1912, përveç viktimave nga shqiptarët flet për rreth 5000 të vrarë serb, dhe për një betejë në Berdicë (Shkodër) u vranë vetëm këtu 1300 oficerë e ushtarë serb, dikush për këtë duhet të përgjigjet, ndonëse ka prapavijë ruse, shkruan Tucoviq, por pas gjysmë viti uri, vuajtje, flijim, dekadencë, mbeturinat e ushtrisë serbe u kthyen mbrapa, duke lënë në Shqipëri 5000 varre ushtarësh dhe urrejtjen e përgjithshme të popullsisë shqiptare… Soldatska (ushtria) serbe bëri pluhur e hi katundet shqiptare dhe ktheu në kremator barbar popullsinë e tyre ku dogji të gjallë me qindra gra e fëmijë… Vlenë të nëvizohet se në vitin 1937 nga akademiku kriminel serb Vasa Çubrilloviç u publikua promemorja e titulluar “Nxjerrja e shqiptarëve jashtë” , ku kjo promemorje perbën një nga kulmet e “ideologjisë së spastrimit etnik” .( Mirko Grmek , Mark Gjidara dhe neven Simac , Spastrimi Etnik ,dokumente historike mbi një ideologji serbe, fq.127). Por Akademia serbe vazhdimisht ka prodhuar promemorje e programe kriminale per debimin e shqiptareve nga trojet e tyre , si ato të vitit 1981 e 1989 e vijim ,ku frymezuesit e ketyre krimeve janë të shumtë dhe me grada e tituj profesor dhe akademik, dy nga të cilet po i “cilësoi”: Së pari Dobrica Qosiqin nga i cili po kujtoj thënien e tij: “ Të gënjesh per Serbinë është patriotizem”, apo Ljuba Tadiçi , i cili kundershtonte pacifistet e paktë serb që ishin kunder luftes në vitet millosheviçjane , kur deklaronte , (duke bertitur me gishtat në veshë) : “Pacifizmi është bash vetë Tradhtia “ (Mirko Grmek , Mark Gjidara dhe neven Simac , Spastrimi Etnik ,dokumente historike mbi një ideologji serbe, fq.282-283). Keto promemorje kriminale do ti sherbenin si frymëzim dhe “si program pune” Millosheviçit e ushtrisë tij në krimet kunder banoreve autokton të Kosoves që nga viti 1989 ,deri në kulmin e ketyre krimeve serbe në vitin 1999 , kur Europa e Bota Perendimore , vendosen të ndalin ketë makineri gjakatare , duke e dëbuar perfundimisht nga trojet e pushtuara të Kosoves shqiptare prej rreth një shekulli…

Por deri atëherë nga trojet e Kosovës ishin larguar ndër vite nga terrori serb :

Në vitin 1878 –  60 mijë banorë, në vitet 1912 – 1914 –  240 mijë banorë. Në vitin 1919 – 1940 –  215 mijë banorë, në vitet 1952 – 1965 –  450 mijë banorë, ose më saktë deri në vitin 1965 gjithsej 965. 581 banorë të cilët në shumicë kanë ikur në Turqi, Shqipëri dhe vende të tjera perëndimore, ku kjo shifër është vetëm ajsbergu i shifrave zyrtare që jepte pushteti i kolonizatorëve serb. Por largimi i  shqiptarëve të Kosovës nuk u ndal ketu ai vijoj edhe pas ketij viti,e veçanarisht pas memorandumit të Akademisë Serbe të vitit 1981 , kur studentet e universitetit të Prishtines filluan protestat me kërkesën maksimale “Kosova Republikë”, per të vazhduar me ato të viteve 1989 deri në vitin 1999, kur u larguannga Kosova rreth një milion shqiptarë nga tmerret e makinerisë kriminale të komunisto-fashistit Millosheviç… Pasi kjo makineri lufte e genocidi u ndalua nga Europa e Bota me në krye Ameriken dhe luftën heroike të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, atëherë pjesa më e madhe e shqiptarëve të Kosoves u rikthyen në trojet e tyre etnike , ndersa deri atëherë  rreth 15 mijë shqiptar  ishin burgosur e vrarë nga makineria ushtarake shtetrore serbe , ku  një pjesë e të cilëve nuk janë kthyer deri sot as të vdekur për tu prehur në token nanë të Kosovës… (Me ketë rast vlen për t’u kujtuar edhe viti i zi 1945 kur komunistët serbo-sllav kishin instaluar  pushtetin e tyre në Jugosllavi e Shqipëri dhe vranë e masakruan rreth 5 mijë shqiptarë të  Kosovës në bashkëpunim me sllavo-komunistët shqiptarë, e cila  në histori si masakra e Tivarit). Gjithsesi për ta mbyllur këtë shkrim jo të plotë për fqinjën tonë të përgjakur, Serbinë,  po citoj edhe një herë vetë politikanin dhe shkrimtarin Tucoviq në librin “Serbia e Shqipëria” i cili në faqen 98 shkruan: “Sot u bë rrezik tepër i madh të predikosh nevojën e bashkëpunimit me shqiptarët. Shtypi serb duke u përpjekur të justifikojë më kot politikën e mbrapshtë, trilloi për shqiptarët një kështjellë të rreme dhe tendencioze, kurse politika pushtuese serbe me metodat e saj barbare i mbushi shqiptarët me një urrejtje të thellë ndaj nesh. Urrejtja e këtillë nuk ka ekzistuar që moti… Mirëpo të gjitha gjasat për një politikë miqësore u shkatërruan kësaj here shumë më tepër prej çdo kontakt me përfaqësuesit e popullit shqiptar dhe e hodhi këtë në urrjetje të tmerrshme kundër çdo gjëje që është serbe.”… Mjerisht kjo që shkruan Tucoviqi, edhe sot pas mbi një shekulli tingëllon aktuale, por jo për fajin tonë, por të politikës shoviniste serbomadhe dhe për fajin e atyre që e zgjeruan shtetin serb nga 24 mijë km2 që ishte me 1833 kur i njohën kufinjtë, në rreth 88 mijë km2 që është sot , ku të paktën 34 mijë km2 janë tokë të grabitura vetem nga Shqipëria Etnike… Sot kohrat kanë ndryshuar , Kosova djepi i fisit Ilir të Dardanëve është e pavarur dhe ka fituar lirinë pas rreth një shekulli pushtimi mizor të Serbisë .Por kjo liri nuk është ende e plotë pasi mjaft troje e vise të tjera të Shqiperisë Etnike lëngojnë nën pushtimin e fqinjëve , si Ilirida nën Maqedoni , Çamëria nën Greqi , Sanxhaku ,Metvegja , Bujanovski e tjer nën Serbi e deri Gjysma e Malesisë Madhe , Plava ,Gusia , Ulqini e më gjërë nën Malin e Zi. Por perveç kesaj duhet të forcohet autoriteti i shtetit të Kosoves duke u thënë ndal beg se ka handek , udheheqesve të Serbisë që shpesh kërkojnë “livallisin” nëper trojet e Kosoves , duke i quajtur keto troje etnike shqiptare si djepi i Serbisë , kur në fakt këto troje janë “varri” akoma i hapur i krimeve të Serbeve e Serbisë, që ndër shekuj u bënë nga turma të mjerimit në shtet kampion të shovinizmit…

VOO: Ky shkrim i imi nuk ka për qellim t’u prishin qjefin as ideatorëve dhe as adhuruesve të “Ballkanit të Hapur”, që për mua “Ballkani i Hapur” është “Vorri i Hapur” i shqiptarëve…

BIBLIOGRAFI:

1.Iliret dhe Iliria te Autorët Antikë ,Akademia e Shkencave të Shqiperisë, Instituti i Arkeologjisë , fq.309 . Pergatitur nga Selim islami (redaktor pergjegjes) , Frano Prendi ,Hasan Ceka ,Skender Anamali (Botimet Toena ,Tiranë 2002).

2.Konstandin Jirecek , Historia e Serbëve ,pjesa e pare, Stepia botuese “55” ,Tiranë 2010

3.Konstandin Jirecek , Historia e Serbëve ,pjesa e dytë           “                                 “

4.Robert d’Angeli ENIGMA (botime Toena)

5.Historia e Shqiperisë ,perg Akademia e shkencave të Shqiperise (Vll.I, II, III, IV).

6.Dr.Blerim Çela , Shqiptarët ndër Shekij ,Shtepia botuese KOHA ,Tiranë 2001.

7.Aleksander Stipçeviq ,ILIRËT ,historia ,jeta ,kultura ,simbolet e kultit ,botime Toena ,Tiranë 2002.

8.Zhan Klod Faveirial ,Historia (më e vjeter) e Shqiperisë ,fq.282 ,Plejad ,Tiranë 2004.

9.Dimitroje Tucoviq ,”Serbia e Shqiperia”

10.Serge Metais , Histori e Shqiptarëve , nga Ilirët deri te pavaresia e Kosovës , Tiranë 2006.

11.Spastrimi Etnik ,dokumente historike mbi një ideologji serbe, mbledhur , perkthyer dhe komentuar nga Mirko Grmek , Mark Gjidara dhe Neven Simac. Shtepia botuese “55” ,tiranë 2002.

DOM ZEF OROSHI, XIXËLLONJA NDRIÇUESE NË ERRËSIRËN SHQIPTARE

by

Nga Eugjen Merlika/

“Fetë janë si xixillonjat: kanë nevojë për errësirën që të shkëlqejnë”

ARTUR SCHOPENHAUER (1788 – 1860), filozof I njohur gjerman

Këto fjalë të thjeshta të filozofit të njohur gjerman kërkojnë një përsiatje të thellë. Ka një vërtetësi në to, që çdo besimtar e gjen duke filluar nga vetvetja. Në vështirësi të mëdha, larg familjes e njerëzve të dashur, kur të gjitha rrugët janë të mbyllura, në një vetmi cfilitëse, njeriu I drejtohet me gjithë shpirt hyjnisë, duke kërkuar ndihmë, shpëtim nga e keqja që e ka pllakosur. Jo rrallë njeriu gjen qetësi, madje i duket se ka kaluar sikletin. N’ata çaste gjithkush mund t’a kuptojë fuqinë e besimit në Zotin e në profetët e tij.

Thuhet se besimi ka lindur tek njeriu që në hapat e para të rrugëtimit të tij. Edhe atëherë kur objektet e kultit nuk ishin ngritur me të gjithë madhështinë e tyre në shekuj, njerëzit ndërtonin një faltore fare të thjeshtë e në të ata i luteshin Perëndisë. Ato faltore erdhën gjithënjë e më shumë duke u bërë më të bukura e në to u derdh i gjithë talenti i akitektëve e piktorëve më të mirë të botës.

Gjatë rrugës së gjatë të ecjes së tij, njerëzimi i kthyer nga paganizmi, besimi në natyrën e dukuritë e saj, të trupëzuara në qënie të përfytyruara që shoqëronin çdo ditë atë, kaloi në besimet në një Zot të vetëm. Por ky kalim i besimit nuk qe i lehtë e, përsa i përket doktrinës së Krishtit, kërkoi shumë flijime që bëheshin në Romën ”caput mundi”.Mbas pak më shumë se treqind vitesh të lindjes së Krishtit, u desh të vinte në fronin e Romës një perandor ilir, Kostandini, më i shkëlqyeri i asaj plejade të sivëllezërve të tij që drejtuan perandorinë më të madhe të botës së lashtë, për t’i dhënë ligjëshmëri Kishës së Krishtit, për t’a nxjerrë atë nga shpellat e katakombat, për të vepruar lirisht mes njerëzvet. Është një motiv krenarije i yni si racë, por që, çuditërisht, nuk figuron si i tillë në historiografinë tonë.

Që atëherë besimi i krishterë dhe Kisha e tij ka bërë rrugën e saj në shekuj, me të përpjetat e tatëpjetat e saj, por gjithmonë pranë njerëzve, kryesisht më të dobtëve, ka qënë burim ngushëllimi e shprese, shtyllë morali e paqtimi ndërmjet njerëzve e kombeve. Në këtë kuadër edhe kisha ilire, arbërore e shqiptare, ka ecur në rrugën e saj, gjithmonë besnike e Romës, e po ashtu në shërbim të interesave të popullit të saj në të gjithë drejtimet. Ndër shekuj ajo Kishë ka qënë përhapëse e ruajtëse e dijes, mësuese e kutivuese e traditave më të mira, strehë morale e tribune të drejtash, më e fuqishmja përkrahëse e idesë së kombit e të harmonisë brënda bashkësisë. 

Kështu erdhi ajo deri në shekullin e dy luftërave botërore e të Shtetit të parë shqiptar të bashkuar. Nëse në shekuj këto popullsi i kishin dhënë botës Shenjtë si Hjeronimi, Shën Nikodimi i Pojanit, Shën Urbani papë, Shën Krishti baçevan, Shën Nikor Arxhirota, Shënjtorja Dana nga Vlora, Shën Asti nga Durrësi, apo Mëkëmbës të Krishtit si Françesco Albani e katër kardinalë nga fisi i tij e Shqipërisë një kryediplomat të Skënderbeut, ipeshkvin Pal Engjëllin  dhe katërshen Buzuku, Budi, Bardhi e Bogdani, që përbëjnë themelin e parë të kulturës arbërore, shekulli i njëzetë do të befasonte botën me 38 martirët e Kishës katolike shqiptare e do t’a ndriçonte atë me Shën Nënë Terezën, Shënjten e jo humanisten, së cilës Shteti enverist  nuk i lejoi as të takonte nënën e saj për të fundit herë.

Shekulli i turpit në historinë shqiptare, i drejtuar nga komunistët sllavofilë e kinezofilë, do të merrte njollën e pashlyer të tij, duke shligjëruar besimet fetare me një ligj e një kushtetutë të re që do të shpallte Vëndin e Gjergj Kastriotit, “Atletit të Krishtit”, si të vetmin Shtet zyrtar ateist në botë. Humnera morale në të cilën e zhyti enverizmi shqiptar popullin e tij, duke i ndaluar të luste Zotin, duke prishur ose kthyer në objekte ekonomike të gjitha kishat, xhamitë apo teqet, duke burgosur shumicën e shërbyesve të fesë dhe mjaft qytetarë që besonin në Zotin, në një popull normal do të kishin kërkuar një përgjigje të fuqishme e të menjëherëshme. Mjerisht, shqiptarët duhej të mendonin për bukën e fëmijëve, për të shmangur “barin” që u ofronte “bujarisht” regjimi policor. Të vetmit që, në mjaft raste, dëshmuan qëndresën e tyre, nëpërmjet zbatimit të urdhnimeve e rregullave kishtare, qenë priftërinjtë, që paguan me dënime të rënda e herë herë edhe me kokë si Dom Shtjefën Kurti, që u dënua me vdekje për një pagëzim fëmije…

Në Shqipërinë e dhjetëvjeçarëve gjashtëdhjetë e shtatëdhjetë të shekullit të njëzetë, historia ishte kthyer dymijë vite mbrapa, në kohën e martirizimeve të të krishterëve nga perandoria romake, duke u mbuluar nga errësira e një regjimi që mund të gjejë krahasim vetëm me klikën kriminale të Pol Potit në Kamboxhia apo me atë të talibanëve në Afganistan, duke përsëritur përvoja tepër të rralla, që ishin ato të ndalimit të besimeve fetare në jetën e njerëzve. Shqipëria heshtëte në vetminë e saj vrasëse, të rrethuar nga telat me gjëmba, duke mbushur burgjet e saj me viktima të pafajshme të etjes për gjak të hienave të përbindëshme të klasës drejtuese komuniste. Por edhe bota heshtëte. Ata miliona “paqësorësh” që, për rreth njëzet vite kishin mbushur sheshet e Perëndimit, për të protestuar kundër luftës së amerikanëve për të ndaluar shtrirjen komuniste në botë, nuk gjetën as edhe një minutë të vetme të dënonin “marrëzinë shqiptare”, që shkelte të drejtën më parake njerëzore, atë të lutjes së Perëndisë. Ata e përfaqësuesit e tye qëndronin krejt të pavëmendshëm kundrejt fjalëve prej zëdhënësi të Kinës së Mao Ce Dunit në asambletë e Kombeve të Bashkuara, edhe se i dinin mirë përmasat e tragjedisë shqiptare…. Madje kishte edhe ndonjë përfaqësues të “botës së lirë” që e vizitonte Shqipërinë, duke vënë në dukje “sukseset” e saj e duke vënë lule më vonë mbi varrin e Enver Hoxhës…..

Por n’ata vite errësire të kobëshme në Shqipëri, në botën shqiptare jashtë saj do të shkëlqente ylli i një meshtari që, në Vëndin simbol të demokracisë e të të drejtave të njeriut, do të rivendoste përfytyresën e Shqipërisë normale e tradicionale. Do t’a bënte këtë nëpërmjet predikimeve të tij kishtare e më shumë nëpërmjet faqeve të revistës “Jeta katolike shqiptare”, që u a dërgonte bashkatdhetarëve të tij në botën e madhe, e mbi të gjitha me nismën e tij për të ndërtuar në New Yorkun e selisë së Kombeve të Bashkuara, kishën e parë katolike shqiptare.

Ai meshtar quhej Dom Zef Oroshi. Kishte lindur në Mirditën e familjes Gjomarkaj vetëm pesë ditë para se të lindëte Shqipëria e pavarur, më 23 nëndor 1912. Ky binjakëzim në lindje ndoshta i dha edhe një farë zotimi në vetvete për t’i shërbyer atdheut, ashtu siç do t’i kishte shërbyer vëllait. Nga mosha 15-vjeçare deri n’atë 25 vjeçare, studjoi në seminnarin Papnuer të Shkodrës. Qe nxënësi i njërit prej personaliteteve më të shkëlqyer të botës shqiptare, poetit, gjuhëtarit, bariut shpirtëror Dom Ndre Mjeda. Mësimet e tij dhe ndikimi i personalitetit të atij mësuesi të pazakontë, u bënë pjesë e natyrës së nxënësit, duke i ruajtur si gjënë më të çmuar të vetë jetës së tij, kudo ku shkoi e ku jetoi. U rrit nën hijen e Dom Ndre Mjedës e pati fatin të njohë e të marrë mësime edhe nga një tjetër Shqiptar i Madh, Atë Gjergj Fishta.    

    Nga seminari ai shkoi në Itali, ku u regjistrua në universitetin e Urbinos, në të cilin u diplomua në Teologji e Filozofi. Me mbarimin e studimeveu kthye në Vëndin e lindjes. Ishte një vënd në pushtim , por në të cilin ankthi për t’ardhmen mbizotëronte mbi shqetësimin e së sotmes. Shumë vite më vonë, në marsin e vitit 1982, në një udhëtim me makinë nga New Yorku në Boston, në shoqëri të profesor Zef Nekajt dhe publiçistit Tomë Mrijaj, i cili e sjell këtë episod në librin e tij: “Monsinjor Dr. Zef Oroshi Një jetë e shkrirë për Fe e Atdhe”,  tregohet se si profesori bëri këtë ankim gjatë bisedës: “Ndoshta ai regjim i djallit nuk do të na japë mundësinë të kthehemi e të çmallemi me truallin tonë, se çdo ditë po plakemi”. Autori i “Çohajës” i u përgjigj: “Fajin e kemi vetë e ma së shumti na klerikët, që qëndruem pasivë e nuk e organizuem popullin, që t’ngrihej në kambë i madh e i vogël, në Veri e në Jug të Shqipnisë, si ortek i madh bore e t’luftonte atë murtajë, që na shkatërroi në themel”

Janë fjalë dëshprimi e vetëdijesimi që dalin nga zemra, mbas dhjetëvjeçarësh përsiatjesh mbi kohë e ngjarje që lanë vulën e tyre ogurzezë mbi milionë shqiptarë, të cilët, ndoshta, po të ktheheshin edhe njëherë mbrapa, do të kishin vendosur ndryshe. Të mashtruar nga propaganda e luftës kundër pushtuesit, që mbulohej nga lufta e përbashkët me aleatët perëndimorë, shumë shqiptarë n’atë kohë nuk kuptuan rrezikun e vërtetë që i kërcënonte e atyre pak atdhetarëve që mundoheshin t’u hapnin sytë për t’i ndriçuar, u përgjigjeshin me qesëndinë e tyre. Në fjalët e Imzot Oroshit ndihet keqardhja e thellë për mungesën e veprimit në të shkuarën e nuk i lihet aspak vënd fatalitetit historik të ngjarjeve, që kishte peshën e tij të pamohueshme në fatet e Shqipërisë. Por shpjegimi i Imzotit dëshmon ndershmërinë intelektuale të tij, nëpërmjet një këndvështrimi vetëqortues e aspak përligjës të rrugës së përshkuar.

Ndërkaq meshtari i ri ushtronte detyrën e tij duke u përqëndruar në problemin e gjakmarrjes, një plagë e rihapur dhe ende e pashëruar as në Shqipërinë e viteve dymijë, një problem i madh, i trashëguar nga e shkuara e largët, në të cilën nuk ekzistonte Shteti dhe ligjet e tij të zbatueshme për të gjithë, e në të cilin gjithkush detyrohej të vepronte vetë për të vendosur drejtësinë. Është një problem shumë i mprehtë, që prodhon mjedise në të cilët mbizotëron dhimbja, frika e pasiguria, në të cilët njeriu duhet të bëjë zgjedhje që kundërshtojnë parimet morale e fetare me të cilët është formuar. Aq më i mprehtë e pothuaj i pazgjidhshëm bëhet ky problem në dorën e meshtarit që n’asnjë mënyrë, duke predikuar urdhnimet e Krishtit, nuk mund të përligjë kërkesën e Kanunit.

Në një revistë “Kumbona e së diellës”, të datës 5 shtator 1943, përshkruhet një episod nga mesha e parë e Dom Zefit: “Mbas meshe u ndoq predku i mbajtun prej celebrantit, Dom Zefit, i cili me nji gojtari vërtetë të bukur, tërhjekse, moderne e të rrjedhshme, endi jetën e Shejtit, tue cekë dashtnin ndaj njeni tjetrit, ku, muer rasën të flasë mbi vrasën e mbi të falunit e gjakut, gja fort e shpeshtë ndër malet tona. I urojmë predikatorit nji sukses përherë e ma të madh”.  

Më 1946 Arqipeshkvi Frano Gjini e emëroi Oroshin si këshilltar për dioqezën e Mirditës. Kështu ai vazhdoi të ushtrojë detyrën e meshtarit e të mbarështuesit kishtar në atë zonë. Në vitin 1951 terrori u shtua në krahinën e Mirditës. Në shënjestrën e e sigurimit të Shtetit hyri edhe Dom Zef Oroshi, për të cilin u shpall një urdhër arrestimi në dorë të toger Babës, një krimineli ordiner që përfundoi i varur nga vetë regjimi mbasi krimet e tij mbollën tmerrin në të gjithë krahinën. Meshtari, që po thonte meshën, u lajmërua nga dikush se ushtarët e togerit kishin rrethuar kishën. Ruajti gjakftohtësinë, e mbaroi meshën dhjetë minuta para e doli nga dera e mbrapme, duke lënë në qelë veladonin e tij.

I u bashkua lëvizjes së qëndresës në mal, të cilën e kishin udhëhequr dy kapidanët e Mirditës, vëllezërit Mark e Llesh Gjomarkaj, të vrarë heroikisht në përpjekje me ushtarët e Sigurimit të Shtetit. Ai qëndroi rreth tetë muaj me luftëtarët e qëndresës kundër komuniste në Shqipëri e në vitin 1952 kaloi kufirin jugosllav, nëpërmes Drinit e zonës së Gjakovës, e prej andej shkoi në Mitrovicë. Që aty më 3 shkurt 1953 i dërgoi një letër kapidanit Ndue Gjomarkaj në Romë, në të cilën paraqet një radiografi tejet të saktë të Shqipërisë komuniste. 

Mbas një qëndrimi jo shumë të gjatë në Jugosllavi, Dom Zefi, së bashku me meshtarët Atë Daniel Gjeçaj, Atë Ambroz Martini, e Dom Nikollë Kimza, me garancitë e Kapidanit të Mirditës Gjon Marka Gjoni e djalit të tij Ndue Gjomarkaj shkuan në Itali në vitin 1954. Atje na thotë autori Tomë Mrijaj, Dom Zefi frekuentoi universitetin katolik “Angelicus”, duke mbrojtur me notën më të lartë tezën e doktoraturës. Vazhdonte të ushtronte detyrën e meshtarit, madje duke çuar meshë të posaçme edhe për mërgimtarët shqiptarë në Romë. Filloi të bashkëpunojë me botuesit e “Shêjzave”, profesor Ernest Koliqin dhe redaktorin profesor Martin Camajn, në revistën e të cilëve botoi artikuj me tema të ndryshme. Në Romë përktheu edhe veprën: “ Shkrimi i Shenjtë, Katër Ungjijtë dhe punët e Apostujve”, të cilën i a kushtoi  kujtimit të mësuesit të tij të paharruar Dom Ndre Mjeda.  

Në vitin 1961 Dom Zef Oroshi shkoi në Sh. B. A. dhe jetoi disa muaj në Boston nën drejtimin e kardinalit Cushing, Arqipeshkvit të atij qyteti  që mbahej si “kryeqyteti i shqiptarëve t’Amerikës”. Aty vizitoi shpesh Imzot Fan S. Nolin, me të cilin kishte patur kontaktet e para kur ishte student në “Propaganda Fide” të Romës e si përfaqësues i Shoqatës studentore letrare “Shën Asti” i kërkoi atij disa nga librat e botuara. Noli i u përgjigj me një letër mjaft të ngrohtë dhe inkurajuese e cila u ruajt  me shumë dashuri në arkivin e shoqatës.

“Takimin e parë, mjaft të përzemërt, e bamë në rezidencën modeste të Imzotit. Ai u interesua për klerin katolik. Natyrisht, mosha dhe peripecitë e jetës kishin qënë të ndryshme. Kishte simpati, sidomos për disa të klerit katolik, që kishin qenë afër me idet e tija për nji Shqipni demokratike. Megjithatë kurrë nuk hapi direkt çashtje politike”.      

Imzot Zef Oroshi ka shkruar gjatë për marrëdhëniet e tij me ish “Kryeministrin  e Republikës demokratike të Shqipnisë”, siç i pëlqen atij t’a quajë në një vëllim të titulluar: “Si e njoha Fan Nolin”. Aty ai tregon për përpjekjet e përbashkëta për të ngjallur frymën ekumenike në marrëdhëniet ndërmjet kishës katolike dhe kishës ortodokse shqiptare të drejtuar nga Imzot Noli. Ishin përpjekje të lëvdueshme që dëshmonin hapësirën e gjërë mendore të dy personazheve dhe qëllimin e mirë për të harmonizuar veprimet e bashkësive katolike e ortodokse shqiptare n’Amerikë. Për më tepër ato përkonin edhe me frymën ekumenike të Koncilit Vatikani Ii, n’atë drejtim.Përpjekjet nuk patën përfundim sepse hasën në ngurtësinë teologjike të nuncit Apostolik italian në SH. B. A., të cilin Dom Zefi mbas njohjes e përcaktoi si “një konservator i tepruem”.   Me keqardhje ai shprehet kështu: “Dritarja për ajri të freskët , që pat premtue Papa Gjoni XXIII, nuk ishte hapë ende në kishën katolike”. 

Nga kjo kuptojmë se meshtari shqiptar dhe Imzot Fan Noli bënin pjesë në krahun reformator të kishës së krishterë. “Me vdekjen e Peshkop Nolit, më 13 mars 1965, bashkimi i kishave të krishtera mbeti vetëm një ide, që koha e harroi dhe zbehu ngadalë”

përfundon me pezmatim Dom Zefi. Sigurisht ai ka mbajtur parasysh edhe poezinë “Hymni i Flamurit” të Imzot Nolit në të cilën gjinden vargjet:

“Flamur që lind Shën Kostandinë

Bashkon Islamnë me Krishterimnë

Çpall midis feve vëllazërimin

Flamur bujar për njerëzi”.

            Noli bëhet ndërpretues i mendimit të hapur edhe ndërmjet besimeve monoteiste, filozofi në të cilën bashkohet edhe Dom Zef Oroshi. Ai është i vetëdijshëm se populli i tij përbëhej nga idhtarë të tre besimeve e çdo ngurtësi nga secili prej tyre do të kishte dëmtuar lidhjen mes bashkësive në dëm të interesave të kombit. Mendoj se kjo prirje ekumenike e Dom Zef Oroshit dhe e Imzot Nolit janë një nga anët më të rëndësishme të personalitetit të tyre. Bën përshtypje në vargjet e cituara më sipër shpjegimi në fusnotë për emrin e Kostandinit: “Kostandini, i quajtur edhe Shën Kostandin, ishte perandor romak prej fisi ilir. Ai i shërbeu klasës sunduese skllavopronare por Noli e idealizon”

Deri kur do të shkojmë me konceptet klasore enveriste në ndërpretimin e historisë, kur ai i përket një botimi të vitit 1999 e të përgatitur për shtyp nga z. Xhevahir Spahiu që kritikon tërthoras edhe vetë Nolin për idenë e tij?

Në vitin 1962 dom Zef Oroshi shpërngulet në New York, ku së bashku me Atë Andrea Nargaj, themeloi “Lidhjen Katolike shqiptaro – amerikane” dhe revistën “Jeta katolike shqiptare”, që u bë në pak kohë zëri më i fuqishëm i mërgatës së krishterë shqiptare në kontinentin amerikan. Ja si shkruan për këtë revistë profesor Zef Nekaj në një dorëshkrim të tij, të cilin e përcjell autori i librit, publiçisti Tomë Mrijaj:

“Temat që Oroshi ka zhvillue në revistën e tij janë kryesisht fetare, të kohës së tashme, gjuhësore dhe letrare, herë herë edhe polemikë, si dhe çashtje t’administrimit kishtar e të veoprimtaris së gjithanshme të shoqatës e bashkësis kishtare qi ai themeloi. Po ashtu ai ka mbajtë lexuesit në dijeni të plotë, mbi veprimtarin e shejtneshës për së gjalli, Nanës sonë Tereze Bojaxhiu; gjithashtu ka shqiptue nga italishtja e botue: “Misionet e Jezuitve dhe kultura shqiptare” e At Zef ValentinitS.J.. S’do mend se janë botue edhe lajmet, audiencat, enciklikat e tij etj., nga Vatikani dhe Arkidioçezi i New York-ut….

Historikisht janë trajtue tema mbi Skanderbegun, sidomos me rastin e e 500-vjetorit të vdekjes së tij, mbi Arbreshët, ngritjen e flamurit, mbi përvjetorë të patriotëve, letrarëve, gjuhëtarëve të vonë e të hershëm, sidomos të klerit katolik, të cilët ndihmuen aq shumë, qi gjuha jonë të mos “vdaret”. Janë botue reçensione (edhe nga Oroshi), kritika e kundërkritika, sidomos prej mjeshtrit të palodhshëm Ndoc Vulaj. Në revistë janë përfshi  nji mori fjalimesh t’autoriteteve të mërgimit shqiptar në rasa përvjetorësh e përkujtimesh, vdekjesh etj.; kanë pa dritën e botimit disa tregime të vërteta ose fiktive të kandshme e plot humor në lidhje me jetën në Shqipnin e tashme; janë regjistrue mbledhjet e përvjetorët e shoqatës, të Kishës dhe revistës së bashkësis shqiptare në N.Y., të përcjellun me darka e orë argëtuese, me muzikë, solista, dueta etj.,por rrallë e për mall ka pas lajme gradimesh…. (Zoti na faltë për këtë punë, po a s’mund  e a s’duhet të gradohet ndokush prej nesh as këtu a?!)

“Jeta katolike shqiptare” botohej në New York e shpërndahej në të gjitha Vëndet ku jetonin shqiptarët. Roli i saj ka qenë shumë i rëndësishëm, mbasi Dr. Oroshi, nëpërmjet asaj reviste e më vonë nëpërmjet blerjes së truallit dhe ndërtimit të Kishës së “Zojës së Këshillit të mirë”, i tregoi Sh.B. A. dhe botës mbarë, se shqiptarët nuk ishin një popull që mohonte Zotin, se Krishtërimi në Shqipëri kishte zënë rrënjë që nga kalimi i Shën Palit në Ilirinë e shekullit të parë, se ajo që ndodhte në Shqipërinë komuniste nuk kishte asgjë të përbashkët me botën shpirtërore të popullit shqiptar. Ajo ishte pjesë e një regjimi diktatorial, që shtypte liritë e popullit të vet, që zbatonte verbërisht urdhërat që i vinin nga Pekini i Mao Ce Dunit, duke rrezatuar përfytyresën më t’errët të gjithë historisë shqiptare. Duke u vënë në ballë të qëndresës shqiptare kundër komuniste, n’ata vite të gjata Dr. Zef Oroshi i bëri shërbimin më të madh popullit të tij dhe Kishës katolike shqiptare, duke u kthyer në një xixëllonjë gjigande që ndriçonte errësirën komuniste që kishte pllakosur Shqipërinë. Falë asaj qëndrese, mërgimtarët shqiptarë ishin ballëlartë sepse errësira që kishte mbuluar Vëndin e tyre nuk prekte shpirtërat e tyre, nuk përfaqësonte idetë e prirjet e tyre, as filozofinë e tyre, por ishin shfaqja më e shëmtuar e përdhosjes morale, mendore e politike të një tiranie. Ata shihnin tek meshtari trim dinjitetin e personifikuar, përçuesin e mbrojtësin e vlerave katolike e shqiptare, autoritetin moral që frymëzonte shpresë e besim.

Le t’i a lemë fjalën autorit të librit në një nga portretizimet e tij:

“Imzot Oroshi ishte nji burrë i urtë, i zellshëm, i shoqërueshëm dhe me karakter të fortë. Ai i respektonte të gjithë shqiptarët, pa dallim feje apo krahine. Ishte personifikim i zellit bjeshkënor. Merrte pjesë në të gjitha tubimet shqiptare, me karakter fetar, kulturor dhe  kombëtar. Kishte një edukatë të shëndoshë e qëllim-mirë ekumenike. Fjalëmjaltë e i matur me shqiptarët, pa dallim përkatësie fetare, i pranishëm në të gjitha takimet  dhe tubimet, mesazhpërcjellës shprese e mirësie, nismëtar e ndërlidhës i aktiviteteve në dobi të çështjes shqiptare apo në përkujtim të ngjarjeve historike e figurave, që kanë lënë emër të madh në piedistalin e identitetit tonë, sëbashku me Imzot Fan Stilian Nolin e meshtarë të tjerë ortodoksë.

Ishte shumë i mirëpritur në qendrat fetare islame dhe bashkëpunonte ngushtë me drejtuesit e komunitetit mysliman, si me Imam Salih Myftinë (1891 – 1978), kryetar i fesë islame në Detroit e Kanada, Imam Isa Hoxhën (1924 – 2002), hoxhë Hamit Perollin,Sheh Halilin, Reverend Baba Rexhepin (1901 – 19959, kryetar i Teqesë Bektashiane në Detroit etj. Klerikët bashkatdhetarë të konfesioneve të ndryshme, duke ruajtur traditën e tolerancës fetare shekullore dhe respektin për njëri tjetrin, këmbenin vizita dhe telefonata për Krishtlindje, Pashkë, Bajram, Ramazan dhe festën Bektashiane të Ashurës….”  

Në rastin e 60-vjetorit të krijimit të Shoqatës “Vatra”, më 1969, imzot Oroshi shkruante:

“Me rasë të kremtimeve të Gjashtedhjet Vjetorit të gazetës ma të vjetrës shqipe në Shtetet e Bashkueme t’Amerikës “Dielli”, drejtoria Qëndrore e Vatrës, me kryetarin e saj të vlefshëm  në krye Peter Chickos, ka ndërmarrë  me këtë rasë mbledhjen e nji Kongresi Pan-Shqiptar. Ky Kongres do të mbahet në New York City, ç’nga data 28 deri në 30 nandor.

Posë diasporës së re e të vjetër shqiptare, në Kongres do të marrin pjesë edhe tre Dhespotët Arbreshë, Shkëlqesit e Tyne: Imzot Zef Perniciaro, Ipeshkëv Ordinar i Horës Shqiptare Piana degli Albanesi, nga Siçilija, Imzot Gjon Stamati, Ipeshkëv Ordinar i Lungro-s, Cosenza, Kalabri, Imzot Theodor Minishi, Ordinar i Abacisë Shën Nilit, në Grottaferrata, Roma.

Posë disa klerikëvet të tjerë arbreshë, dhespotët do të udhëhjekun me veti dhe grupe folkloristike të rijsh e të rejash arbreshe, që do t’i japin lulëzimin e meritueshëm këtij kremtimi.

Vatra, n’emën të vllaznimit shqiptar dhe Shqiptarizëm-Amerikanizëm, ka tregue dëshirën, që programi të shtrihet dhe me manifestime e kremtime fetare të tri besimeve ndër faltoret e tyne, mundësisht me pjesëmarrjen e besimtarëve padallim, gjithku janë të mirëpritun. Kjo asht nji rasë për t’i diftue botës së lirë, por njiheri edhe botës komuniste, se na jemi nji popull qi besojmë dhe, në të njajtën kohë, për t’i dhanë lartësim Shqiptarizmës n’Amerikën tonë të dashtun.

Si antar i sa vjetvet dhe si këshilltar i vatrës, dishroj t’u sjelli thirrjen ma të flaktën të gjith shqiptarëvet të diasporës sonë, por sidomos Bashkësisë katolike Shqiptare, që secili, ta japi ndihmesën e vet, që Pan-shqiptarizma të dali faqebardhë me këtë rasë, që ndoshta mund të jetë e vetmja në jetën tonë. 

Më 29 nandor, ora 12 fiks, do të fillojë Mesha Pontifikale në St. Patrick, e thanun nga tre Dhespotët Arbreshë. Të gjithë janë të mirëpritun. Katolikë Shqiptarë! Mos harroni se kjo asht dita e juej ma tepër e ma. Pjesëmarrja e juej duhet të jetë tok!”. 

Thirrja pasionale dhe e thukët e Imzot Oroshit në këtë përvjetor të rëndësishëm katolikëve shqiptarë është prekëse e ngazëlluese. Ndoshta në thellësi të zemrës së tij dëshiron t’i ngjasojë  oshëtimave të maleve shqiptare që dikur jepnin alarmin e rrezikut që afrohej e ftonte për qëndresë. Edhe këtë herë, me praninë e tyre në këtë meshë pan shqiptare ata duhet të dëshmojnë se ndërsa në Vëndin e tyre tirania komuniste ka shkelur me të dy këmbët dyshen shekullore të vetë kuintesencës së qënies shqiptare, formulën madhore Fe e Atdhe, n’Amerikën e lirive universale, në bijtë e shqipes ajo është më e fuqishme se kurrë. Në këtë mënyrë Pan-shqiptarizma do të dalë faqebardhë, duke i treguar miqve amerikanë, por edhe botës së tiranisë së Tiranës, se ka edhe një tjetër Shqipëri, që nuk shtrohet e që i ka mbetur besnike idealeve të Gjergj Kastriotit e të tjerë burrave e grave të shquara në historinë e gjatë të Kombit.

Imzot Zef Oroshi ka zhvilluar një veprimtari të dëndur në të gjithë drejtimet. Nuk ka asnjë ngjarje të rëndësishme të bashkësisë shqiptare që të mos kishte vulën e pjesëmarrjes apo t’organizimit të tij. Ai fton tre dhespotë arbëreshë, nga “gjaku ynë i shprishur” që më 29 nëndor 1969 thonë meshën e përbashkët në St. Patrick e më 5 korrik 1972 organizoi një meshë të madhe përshpirtjeje për klerikët e martirizuar në Atdhe prej regjimit komunist, në të cilën folën e lexuan pjesë të ndryshme tetë profesorë universitetesh amerikanë, nën tingujt e muzikës kishtare të kompozuar nga Kardinali i ardhëshëm shqiptar, Dom Mikel Koliqi, që atëherë jetonte në një kamp internimi në Gjazë të Lushnjës. N’atë rast imzoti Oroshi foli përsëri për fushatën kriminale të qeverisë së Tiranës kundër klerikëve, kryesisht katolikë. Në vitin 1973 ai ftoi në kishën ku predikonte Nënë Terezën, e cila foli shqip me të, ndërsa mbas tre vitesh, në korrik 1976 organizoi një meshë të posaçme për motrën e madhe të gjithë shqiptarëve, ku ajo u takua me shumë bashkatdhetarë të saj. Me atë rast ai shkruajti: 

“Personalisht Mater Teresën e kam njoftë 11 vjet ma para. Asokohet, me këshillin e Monsinjor Landy-t  e temin, pat kërkue ajo vetë nga Ambasada Shqiptare e Romës, që t’i lejohej e ama , që të shkonte me vdekë te i biri, kolonel Lazri, në Siçili. Porse qeverija fatose e Tiranës e gjet edhe këte çashtje të përhime me politikë. Nuk qe lejue me dalë dhe e ama vdiq tri vjet ma para, pa mujtë e bija me e pa për afër pesëdhjetë vjet. Por Mater Teresa nuk mundet me u idhnue me kurrkand. Shprehja e saj dhe në këtë rasë qe: “U baftë vullndesa e Zotit!” Bëhet fjalë për një nga veprimet më të poshtra të klikës enveriste në Shqipërinë komuniste, veprim që godiste gruan më të madhërishme të historisë shqiptare…          

Në përkujtimin e 40-vjetorit të vdekjes së Dom Ndre Mjedës, të organizuar prej Imzot Oroshit foli shkrimtari shkodran Arshi Pipa. Imzoti përshëndeti në 25-vjetorin e themelimit të Bllokut kombëtar Indipendent, ndërsa më 10 tetor 1975 ai bekoi në tokën spanjolle martesën e çiftit mbretëror shqiptar në prani të 1500 të të pranishmëve. Ai ka bërë bekimin e unazave duke u shprehur kështu: 

“Zoti i bekoftë unazat, që po shkëmbeni sot me njeni-tjetrin, në emën të dashunisë, besnikrisë bashkshortore e sinqeritetit reciprok. Le të shtoheni e të shumoheni, që oborri mbretnor shqiptar të jetë plot me ushtarë të atdheut, për t’i kthye lirinë Shqipnisë së mbërthyeme nga kthetrat e kuqe dhe bashkue shqiptarët n’tokat e tyne stërgjyshore, rreth trungut amë”. 

I thirrur nga trashëgimtari i fronit shqiptar, që për Imzotin Oroshi përfaqëson autoritetin më të lartë politik të Vendit të tij, ai bekon e njëkohësisht uron shumë bij për fronin shqiptar, duke përcaktuar një detyrë që duhet të jetë e shënjtë për cilindo qytetar të Shqipërisë, aq më tepër për Mbretin e saj: “për t’i kthye lirinë Shqipnisë e për të bashkue shqiptarët në tokat stërgjyshore”. Mbetet thelbi i problemeve të këtij vëndi që në lindjen e tij e Imzoti nuk mund të mos e ngrejë para 1500 vetëve nga klasa drejtuese e Evropës, sepse ai nuk duhet të mbetet vetëm derti i shqiptarëve, duhet të jetë edhe problemi i Evropës, sepse Shqipëria është pjesë e Evropës dhe e ka provuar këtë me çerek shekullin e “artë” të Gjergj Kastriotit. Është një çast që e arratis mendimin pesë shekuj mbrapa kur Ipeshkvi Pal Engjëlli bekonte unazat e “Atletit të Krishtit” e të Donika Topisë…. Atëherë Shqipëria ishte në luftë  me Turqit, këtë herë më vetveten, atëherë për mbijetesë shtetërore, sot për Shtetin e lirive e të drejtave.

Më 24 shtator 1978 u bë përurimi i Kishës së parë katolike shqiptare në tokën amerikane, të ndërtuar  me ndihmesat e të gjithë shqiptarëve të New York-ut. Ajo u bekua nga Arqipeshkëvi i i atij megalopoli, Terenc Cardinal Cooke në 14 janar 1979. Qe kurorëzimi i përpjekjeve dhe i zotimit madhor të Imzot Dr. Zef Oroshi, për t’u lënë shqiptarëve katolikë shtëpinë e tyre të lutjeve në New Yorkun e madh, por që u bë  shpejt pikë takimi për të gjithë shqiptarët në një kohë kur në “dheun amë” kishat e xhamitë ishin harruar.

Ajo kishë frut i idesë e i sendërtimit të mendimit të Imzotit mirditas, mbetet gjithmonë jo vetëm tempulli i lutjeve shqiptare Perëndisë, por edhe “Exegi monumentum”, që ai i ngriti vetes, së bashku me të gjithë ndihmesën kulturore, të cilët e futën emrin e tij në përjetësinë e kujtesës historike të popullit të tij.