Prof. Dr. Musa AHMETI

Center for Albanian Studies – Budapest/

Korpusi Illyricum Sacrum është vepra më e plotë dokumentare e shkruar ndonjëherë për historinë e territoreve të Ilirisë së dikurshme të Justinianit. Themi kështu jo vetëm, sepse përfshin dokumente nga një periudhë e gjatë kohore, përkatësisht që nga antikiteti deri në shekullin e tetëmbëdhjetë, dokumente këto që u referohen të gjitha territoreve që quheshin Iliri në kohën e Justinianit, por edhe për shkak të shumëllojshmërisë së çështjeve që trajtohen në këto dokumente. Në këto dokumente gjenden të dhëna jo vetëm për vendndodhjen, historinë dhe kulturën e qyteteve dhe të qendrave të ndryshme të qytetëruara, ekzistuese apo të zhdukura me kalimin e kohës, por edhe për personalitete të ndryshme që janë pak apo aspak të njohura gjetiu. Është e vërtetë që këto personalitete vijnë kryesisht nga jeta dhe hierarkia kishëtare, por ato përbëjnë një pjesë të konsiderueshme të shtresës së inteligjencës së popullsisë gjatë periudhës kohore prej antikitetit e mesjetës, dhe dokumentat që ndriçojnë këto personalitete na ndihmojnë për të parë në një dritë më të plotë jetën, aktivitetin dhe mentalitetin e individit në periudhat përkatëse, zhvillimet shoqërore, ekonomike, politke, tregtare, ushtarake, kultuore dhe shpirtërore të popujve që jetuan në këto treva. 

Illyricum Sacrum, i cili erdhi në dritë si rezultat i punës së gjatë e gjithëpërfshirëse, prej 125 vjetësh, të tre studiuesve, që i përkisnin tri gjeneratave të ndryshme, dhe ndihmësve e kolegëve të tyre: at Filip Riçeputit (1667-1742), at Daniel Farlatit (1690-1773) dhe at Jakob Koletit (1734-1827), është quajtur me të drejtë edhe enciclopedi ilirike, për shkak të materialit të gjërë që përfshin. Vepra e botuar, korpusi në nëntë vëllime, është vetëm maja e ajsbergut të punës së bërë nga këta studiues. Përpara se të tregojmë me pak fjalë përmbajtjen e këtyre vëllimeve të botuara dhe rëndësinë që kanë ato sidomos për historiografinë e popullit shqiptar, po përpiqemi të paraqesim përpjekjet e mëdha e të mundimshme që u desh të bënin autorët e këtij korpusi për t’i dhënë formë e shtyllë kurrizore materialit të shumtë burimor, të mbledhur për të shkruar historinë e Ilirisë. Vlera kryesore e këtij korpusi qëndron pikërisht në mbledhjen dhe paraqitjen e një materjali të jashtëzakonshëm burimor për historinë e Ilirisë. 

Ai që ka meritën kryesore për mbledhjen e materjalit është At Riçeputi, i cili ishte edhe ideatori i këtij projekti. At Riçeputi e filloi punën e tij për mbledhjen e dokumenteve në lidhje me veprën e planifikuar rreth vitit 1694. “Punishten” e tij e vendosi në Padovë, ku edhe ishte dërguar me shërbim nga kreu i Urdhërit të Jezuitëve, dhe porositur që të shkruante historinë kishtare të Ilirisë. 

Padova, qendra ku do të shkruhej kryevepra Illyricum Sacrum, ishte një qytet me tradita të lashtë në kulturë dhe arsim, me biblioteka dhe arkiva të pasura me intelektualë në zë, e lidhur mirë me qytetet e tjera të rëndësishme si me Venedikun, Mantovën, Milanon, Gjenovën, Bolonjën, madje edhe me Romën, që shquheshin për pasuri arkivore e dokumentare. Në këtë qytet, Riçeputi iu përkushtua tërësisht studimit, hulumtimit, mbledhjes dhe sistemimit të lëndës burimore për veprën e tij, duke bërë edhe studime krahasuese të popujve evropianë që kishin pasur lidhje me ilirët dhe Ilirinë. Përveç burimeve e literaturës at Riçeputi konsultoi edhe shumë kolegë, historianë në zë, për çështjet për të cilat hamendësohej. 

Përpjekjet dhe hamendjet më të mëdha të at Riçeputit ishin në lidhje me organizimin e materjalit jashtëzakonisht të shumtë që kishte arritur të mbledhë. Për këtë na flasin qartë prospektet që ai shkroi, me qëllimin jo vetëm të prezantimit të punës së tij, por edhe të organizimit për botim të materialit që dispononte. Ndërrimi i përmbajtjes së këtyre prospekteve tregon që at Riçeputi as që kishte menduar më parë se do të përballej me një sasi të tillë materiali burimor në lidhje me Ilirinë “e harruar” nga autorët e korpuseve të mëdha burimore të kohës. Përpunimi dhe botimi i materialit të mbledhur i kapërcente mundësitë fizike të një jete njeriu, gjë që at Riçeputi nuk dëshironte ta pranonte. Nëpërmjet prospekteve të tij, shikojmë që ai u përpoq të bënte një kompromis të sasisë së materialit të mbledhur dhe ditëve të jetës së tij, në mënyrë që të nxirrte në dritën e botimit diçka nga ëndra e tij. 

Në prospektin e parë të shkruar prej at Riçeputit në vitin 1718, e të botuar në vitin 1720, me titullin “Prospekt i Illirisë së Shenjtë, historinë e të cilës e merr përsipër për ta përshkruar dhe për ta dërguar në shtyp at Filip Riçeputi i Shoqërisë së Priftërinjve Jezuitë”   (Prospectus Illyrici Sacri, cujus Historiam describendam typisque mandandam suscipit. P. Philippus Riceputi Societatis Jesu Sacerdos), shohim që at Riçeputi kishte ndërmend të shkruante vetëm një histori fetare të Ilirisë. Sipas këtij prospekti, vepra do të ndahej në katër pjesë të mëdha: Pjesa e parë do të titullohej “Veprat e priftërinjve të lartë të Ilirëve” (Acta Illyricorum Antistitum); pjesa e dytë “Përmbledhje e koncileve të shenjta dhe të legatave apostolike që kanë lidhje me Kishën Ilirike” (Collectio Sacrorum Conciliorum, et Legationum Apostolicarum, ad Illyricam Ecclesia Spectantium); pjesa e tretë “Rreth jetës dhe zakoneve të shenjtorëve që ndriçuan Kishën Ilirike” (De vita, et moribus Sanctorum hominum, qui Ecclesiam Illyricam Illustrarunt) dhe pjesa e fundit do të titullohej “Monasticizmi i Ilirisë ose historia e murgjve dhe e gjërave fetare të Ilirëve” (Monasticum Illyricum, seu Historia Monacorum, et Sanctimonialium Illyricarum).

Pjesa e parë do të ndahej në dy nënpjesë: njëra do të përfshinte dokumente kronologjike për Ilirinë perëndimore, dhe tjetra për Ilirinë Lindore. Në njërën nënpjesë do të kishte dhjetë libra: libri i parë do të paraqiste katalogun kronologjik të papëve të Romës si dhe territorin në të cilin secili nga këto papë kishte influencë. Ndërkohë që libri i dytë do të kishte si objekt studimi Patriarkanën e Konstantinopojës, libri i tretë do të kishte ipeshkvët e Selanikut. I katërti do t’i mblidhte argumentat rreth kishës metropolitane të Ohrit, ose të Justiniana Prima dhe sufraganive të saj, dhe i pesti ato rreth kishës metropolitane të Shkodrës, autoritetin e të cilës më vonë e mori Tivari. Në librin e gjashtë do të flitej për kishën metropolite të Sardicës dhe të sufraganive të saj, dhe në librin e shtatë do të flitej për kishën metropolitane të Durrësit me sufraganitë e saj “Albano, Alexio, Amantia, Acroceraunia, Apollinia, Aulona, Vullido, Benda, Croia, Echynio, Lychnido, seu nova Arcida, Musacia, Polycheriopoli, Scampis, Scaepio, et Lisia që tani janë zhdukur ose kanë rënë në harresë” – thotë at Riçeputi në prospektin e tij. Në librin e tetë do të flitej për kishën metropolite të Shkupit, në të nëntën do të ndriçoheshin gjërat që kishin të bënin me kishën greke dhe në të dhjetin do të hidhej përsëri dritë mbi marrëdhëniet e papëve të Romës dhe patriarkanës së Konstantinopojës, për të treguar më me qartësi zonat e influencës së secilit pushtet. 

Në nënpjesën tjetër do të kishte po dhjetë libra. Pasi të flitej për marrëdhëniet laike e fetare të autoriteteve lokale dhe kishtare në librin e parë, në librin e dytë do të flitej për kishën metropolitane të Salonës, që pushoi së ekzistuari në shekullin e shtatë nga dyndjet e avarëve, dhe të gotëve dhe kaloi në Splitin e sotëm. Në librin e tretë, kisha e Raguzës (Dubrovnikut të sotëm) do të studiohej në thellësi dhe në librin e katërt ajo e Zarës; secila me sufraganitë e veta. Në librin e gjashtë do të trajtohet historia e kishës metropolitane të Sriemit. Në librat në vazhdim do të trajtohen historitë e kishave që nuk ishin drejtpërdrejtë në territoret e Ilirisë, por që kanë sufragane të varura në territoret e Ilirisë, si p.sh. Aquileja, Bari, Estergomi, Coloça, Peçi i Hungarisë etj.

Edhe pjesa e dytë do të ndahej në dy nënpjesë, ashtu si e para. Në nënpjesën e parë do të flitej për historinë e koncileve gjeneralë (ekumenikë), nacionalë, provincialë, dhe dioqezanë që i përkisnin Ilirisë, ndërkohë që në nënpjesën e dytë do të flitej për legatat apostolike që dërgoheshin ndër ilirët, pra ata që vinin nga jashtë dhe që kishin të bënin me çështjet e Ilirisë. Përveç akteve të koncileve dhe dekrevete të tyre, në këtë pjesë do të gjenin vend edhe studimet togografike, historike, e kronologjike të ngjarjeve të mëdha që kishin lidhje me Ilirinë. 

Në pjesën e tretë do të flitej për martirologinë, dhe kryesisht për jetët dhe veprat e martirëve të Ilirisë, dhe në pjesën e katërt do të trajtohej historia e murgjve ilirë, të cilët do të studioheshin në bazë të urdhërave të cilëve u përkisnin si p.sh. Urdhërit të Shën Bazilit, të Shën Hilarionis, Shën Jeronimit, Shën Benediktit, Shën Romualdit, Shën Gregorit, të Shën Agustinit, të Shën Dominikut, Shën Françeskut, të Shoqërisë së Jezuitëve dhe Urdhërit të Kalorësve e të tjerë. Historia e secilit manastir, apo e secilit murg do të trajtohej më vete dhe në të do të gjendej gjithçka që kishte lidhje me zërin në fjalë. 

Për një vepër kaq ambicioze, sigurisht që at Riçeputit nuk i mjaftonin dokumentat e shumta që kishte mbledhur, kështu që së bashku me grupin e tij të bashkëpunëtorëve, ndër të cilët ishte edhe Pacifik Bica, rifilloi punën për mbledhjen e dokumenteve të tjera. Në vitin 1722, si ndihmës i parë i at Riçeputit u emërua at Daniel Farlati, i cili do të njihet si emri kryesor i lidhur me botimin e korpusit Illyricum Sacrum. Materiali i shtuar nga kjo valë e dytë kërkimesh do të katalogizohej në më shumë se njëqind katalogje të ndryshme dhe do të indeksohej në tetë vëllime me indeksa. E gjithë kjo lëndë e mbledhur deri në vitin 1721, që do të krijonte të ashtuquajturën “Bibliotheca manuscripta Illyricana”, ishte jashtëzakonisht e madhe. Ajo përfshinte treqind e pesëdhjetë e nëntë vëllime me dorëshkrime. Në të gjendeshin bula papnore, diploma të ndryshme, privilegje, fletëdhurata, dorëshkrime sinodesh e koncilesh që nga shekulli i VI-të e deri në shekullin e XVII-të, gjenealogji, stema, ditarë të ndryshëm udhëpërshkrimesh, biografi të shumta të personaliteteve nga më të ndryshmet, legjenda, deftesa, letërkëmbime, kontrata, akte noteriale, relacione dhe dokumente të tjera të cilat i kishin marrë si dhuratë, i kishin huazuar ose i kishin kopjuar fjalë për fjalë nga origjinalet. Përveç këtyre kishte dorëshkrime të mëdha, si tërësi të veçanta, kodikë, por edhe libra të ndryshëm, libra të rrallë si dhe 268 tituj të botuar, pra gjithsej, 627 zëra.

Në vitin 1739 at Riçeputi shkruan një prospekt të dytë, por që nuk botohet. Dorëshkrimi ruhet në Arkivin e Jezuitëve, në Romë, në 20 faqe in folio. Në këtë prospekt, at Riçeputi na paraqitet me një projekt pothuajse krejt të ndryshuar nga ai i njëzet vjetëve më parë. Sipas këtij prospekti, at Riçeputi dëshironte të inkorporonte të gjitha dokumentat e shumta që kishte gjetur, dhe siç do të shohim plani i tij nuk ishte më të shkruante vetëm një histori kishtare të Ilirisë, por një histori më të gjerë e më të plotë se kjo, pra edhe një hisotri të përgjithëshme. 

Sipas këtij prospekti, at Riçeputi do ta ndante veprën e tij në dy pjesë kryesore që do të ishin Illyricum Sacrum dhe Illyricum Profanum, ku këtë të fundit do ta ndante në pagane dhe të krishterë, për të zgjeruar kështu më shumë kohën në të cilën shtrihej studimi, dhe për t’ju përgjigjur më mirë problemeve etnike. Pesë vëllimet e para do të përbënin atë që ai e quante Izagogë dhe që përbënte pjesët që vijojnë:

1. Parathënie e përgjithshme. 1. Rreth mbledhjes së burimeve dhe atyre që janë mbledhur. 2. Mënyra dhe logjika e hartimit të tekstit dhe 3. Këshilla të autorit. 
2. Iliria e Madhe në kohën e copëtimit dhe në kohën e bashkimit, si në temat e vjetra dhe në të rejat e gjera nga Retia, Norikum, Panonia, Dacia, Carpatet, Moesia, Pontum Traka, Dardania,Creta, Qipro, Greqia e Maqedonia, Thesalia e Epiri bashkë me Dalmacinë, dhe deri në Ligurinë antike, dhe të gjitha territoret që sot janë Gjeneva, Flaminia, Umbria, Emilia, Venecia e Istria me shpjegime të veçanta gjeografike, kronologjike, onomastike dhe historike. 
3. Shqyrtime parathënëse (Prolegomena) gjeografike, kronologjike, onomastike, biblike, kritike: sa e hapur do të jetë historia profane e Ilirisë, kur do të ndahet në pagane dhe e krishterë dhe civile, në lidhje me çfarë vendesh, kohërash, emrash do të diskutohet në të vërtetë etj. 
4. Në dymbëdhjetë vëllime do të ndahen të gjitha veprat në Ilirinë pagane, të krishterë dhe civile, hierarkia e krishterë, ndarja e kishave të krishtera, synodet cenobite, pontifikët dhe hagjiografia. 
5. Ndarje paraprake ideale sipas koncepteve si p.sh. papët: de Sanctis Hermete, Tito, territoret: Dalmacia, Synodi: rreth concileve dalmatase; nga cenobitica: rreth vendeve të murgjve benediktinë në Dalmaci, nga hagjiografia: Shën Pjetër Urseoli i mbretërisë së Dalmacisë etj. 

Të pesëmbëdhjetë vëllimet që do të vijonin, do të quheshin “Histori e përgjithshme e Ilirisë së Shenjtë dhe Profane” nga at Riçeputi.

Ky prospekt i dytë nuk do të ishte varianti përfundimtar për të organizuar materialin burimor që disponte at Riçeputi me bashkëpunëtorët e tij. Në vitin 1742, at Riçeputi e shkruan prospektin e tretë, sipas të cilit Illyricum Sacrum do të përbëhej prej nëntëmbëdhjetë vëllimesh dhe shtatë tabelash gjeografike. Titujt e vëllimeve që po përgatiste dhe disa nga ata që ishin përgatitur, janë si më poshtë:

1. Dy vëllime Isagogjike të miratuar nga eprori që gjendej në Romë ishin për t’u sjellë sa më shpejt që të ishte e mundur në Venedik dhe për t’iu dorëzuar shtypshkronjës. 
2. Dy vëllime të Ilirisë profane para Krishtit, të përgatitur e që gjenden në Venedik tek eprori. 
3. Dy vëllime të tjerë të Ilirisë profane të përgatitur si parathënie e që gjenden në muzeun e Padovës. 
4. Katër tabela gjeografike shumë të mëdha që shërbejnë për dy vëllimet e para të Illirisë profane janë në Romë, pranë autorit. 
5. Tre tabela të tjera të ngjashme për dy vëllimet e tjera të të njejtit Ilirik profan. 
6. Nga një vëllim: historik, kritik, e gjeografik me komente për katër tabelat e Ilirikut Profan, punë e at Compagno, vëllim ky që gjendej në duart e tij në Padovë. 
7. Katër vëllime hagjiografikë të titulluar Sanctualium, përmbajnë komentarë dhe autorët e çdo shpallje të çdo shenjtori të Martirologjisë Ilirike sipas normës së Baronit, dhe së fundi të Bollandistëve në veprën e tyre Acta Sanctorum gjenden në Padovë. 
8. Një vëllim hierarkik me të gjitha ndryshimet e emrave, të titujve të dinjiteteve, të kufijve të ndjekur nga periudha kohore e apostujve deri në ditët kur jetonin autorët, i përgatitur si më lart. Gjendet në Padovë. 
9. Katër vëllime pontifikale me lëvdata, dhe jetët e ipeshkëve të çdo kishe. 
10. Dy vëllime dinodiale të koncileve dhe letra apostolike. 
11. Një vëllim monastik me historinë e manastireve dhe të murgjëve të të gjithë urdhërave, i përgatitur vetëm si indeks. Materiali për të ishte i shpërndarë aty këtu nëpër muze. 

Të gjitha këto vëllime me dokumente do të përgatiteshin e dorëzoheshin përfundimisht në shtypshkronjë (me gjithë miratimet e censorëve) në tetë vitet e ardhëshme. 

Siç shihet, pra, përfundimisht at Riçeputi kishte vendosur që të shkruante një histori jo vetëm kishtare por edhe laike të Ilirisë, histori kjo që do të mbështetej plotësisht në dokumente. Dokumentet e mbledhura e lejonin që të merrte një guxim të tillë, jo vetëm sepse ato ishin mëse të mjaftueshme si sasi, por edhe të shumëllojshme dhe pothuajse të plota me informacione në të gjitha fushat që ai donte të trajtonte.

Në formën që është sot, vepra Illyricum Sacrum është shumë larg ideve të at Riçeputit, kryesisht sepse shumë burime kanë mbetur të papërfshira. At Daniel Farlati, pasardhësi i at Riçeputit në vijimin e projektit (kishte njëzet vjet punë në projekt kur at Riçeputi vdiq), u tregua pragmatist në vlerësimin e mundësive fizike që kishte dhe përzgjedhjes së materialit të pashterueshëm që ishte mbledhur.  

At Daniel Farlati i jep shprehimisht shkaqet dhe qëllimet shkencore të ndërrimit të konceptit fillestar të veprës “Histori e Ilirisë” që kishte projektuar at Filip Riçeputi. Përveç sasisë së papërballueshme të materjalit, ai mendon që të përdorë më shumë metoda kritike, për të ekonomizuar më mirë hapësirën, kohën dhe informacionet. Përveç Historisë kishtare të Ilirisë, Farlati kishte planifikuar që ndaras të shkruante edhe Historinë e Ilirisë si dhe disa tema të tjera. 

Pas ndryshimit të konceptit të Riçeputit, at Farlati ndryshoi edhe hapësirën gjeografike të territoreve për të cilat do të shkruante në veprën e tij. Duke qenë se Iliria, gjatë periudhave të ndryshme historike shtrihej në hapësira të ndryshme, herë më të gjëra e herë më të ngushta,  dhe meqenëse ai nuk donte të merrej me të gjitha këto ndryshime, siç donte të bënte at Riçeputi, vendosi që të merrej si kufij territorialë të studimit të tij, kufijt gjeografikë të Ilirisë në kohën e perandorit Justinian. Nga ky reduktim i hapësirës gjeografike, mbetën pa u përfshirë një pjesë e mirë e territoreve ku shtrihej Iliria e lashtë. 

At Farlati arriti të shihte të botuar vetëm katër vëllime nga Illyricum Sacrum. Ashtu si at Riçeputin, koha nuk e lejoi që të shihte të shfrytëzuara në historinë e dëshiruar materjalet që ishin mbledhur. Veprën e tij e vazhdoi at Jakob Koleti, i cili e çoi deri në fund projektin e reduktuar të Farlatit, megjithëse nuk ishte shumë i kënaqur nga cilësia e punës së shumtë. Këtë e tregojnë korrigjimet dhe shtesat që ai bëri për pesë vëllimet e para të llyricum Sacrum dhe që u botuan në vëllimin e nëntë nga Frane Buliq. 

Çfarë përmban Illyricum Sacrum që na është servirur nga at Daniele Farlati dhe pasardhësit e tij?

Vëllimi i parë i Illyricum Sacrum trajton historinë e Ilirisë që nga antikiteti deri në shekullin e IV-të. Duke dëshiruar që të bënte një paraqitje sa më të saktë të historisë së Ilirisë, at Farlati i jep shpjegimet e nevojshme në vëllimin e parë në “Prolegomena”, ku e ndan këtë histori në tre kapituj: “Prolegomenon Illyrico,” “Prolegomenon de Dalmatia,” dhe “De Illyrica et Dalmatica ecclesia, tum de Salona et ecclesia Salonitana”. Dy kapitujt e parë trajtojnë historinë laike të Ilirisë dhe të Dalmacisë; ndërsa në kapitullin e tretë, at Farlati e ndan në dy nënkapituj: në njërin trajton kohën apostolike dhe fillimet e krishterimit në Iliri dhe në Dalmaci, dhe në tjetrin trajton historikun e qytetit të Salonës, metropolisë. Këtu ai boton edhe katalogje të ndryshme të sufraganive të kësaj ipeshkvie.

Vëllimi i dytë i Illyricum Sacrum vazhdon me trajtimin e historisë kishtare të Salonës deri në shkatërrimin e qytetit, por edhe edhe me historinë e Ilirisë dhe të Dalmacisë, nga shekulli i IV-të deri në fillim të shekullit të VII-të. Një vend të veçantë në këtë vëllim zënë figura e perandorit Dioklecian të lindur në Salonë si dhe aktet e martirëve. Shqyrtimi dhe analiza e letrave të papës Gregori i Madh nga fundi i shekullit të VI-të hedhin dritë mbi gjendjen e Gadishullit Illirik në kohën e dyndjes së sllavëve në Ballkan. Vëllimi ka një shtojcë me faqosje të veçantë, e cila mund të ishte edhe studim i pavarur. Në të paraqiten mbishkrimet në objektet e ndryshme të mermerit, të cilat ishin të shpërndara në një hapësirë të gjerë territoriale. Këto mbishkrime janë të ilustruara me shënime të shkurtëra nga at Francesco Zaccaria.

Vëllimi i tretë i Illyricum Sacrum trajton historinë kishtare të Splitit, dhe përqëndrohet veçanërisht te popullsia e Dalmacisë dhe e Kroacisë. Pas sulmeve avaro-sllave dhe shkatërrimit të Salonës, selia kishtare bartet nga Salona në Split, duke e ngritur Splitin në rangun e kryeipeshkvisë së tërë Dalmacisë dhe Kroacisë. Kjo është edhe periudha kur populli kroat pranon krishtërimin dhe krijon shtetin e tij të pavarur. Duke trajtuar historinë e kryeipeshkëvisë së Splitit, në vija të trasha, at Farlati paraqet edhe historinë mesjetare të Dalmacisë dhe të Kroacisë.

Vëllimi i katërt i Illyricum Sacrum trajton historinë kishtare të kishave sufragane të metropolisë së Splitit, disa nga të cilat kishin vepruar për një kohë të shkurtër. Në këtë vëllim, në mënyrë të veçantë janë trajtuar ipeshkvitë: Belgradensis et Scadronensis, Bosnensis, Corbaviensis, Modrusensis, Seniensis et Ottociensis, Dumnensis, Macarensis sive Macarchensis, Nonensis, Phariensis, Tinniensis, Traguriensis ex quo Sibenicensis. Disa nga klerikët e këtyre kishave sufragane ishin katolikë shqiptarë, të cilët gjatë mesjetës zinin postet e rëndësishme eklesiastike në pothuajse gjithë Dalmacinë. 

Vëllimi i pestë ishte përgatitur ekskluzivisht nga at Daniele Farlati, por nuk u botua për sa kohë ai ishte gjallë. U botua më vonë, me emrin e tij, nga Jacopo Coleti. Në këtë vëllim trajtohet historiku i kishës metropolitane të Zarës dhe sufraganisë së Zagrebit. Në hyrje të këtij vëllimi, Jacopo Coleti, ka shkuar një studim biografik për jetën dhe veprën e at Daniele Farlatit.

Vëllimi i gjashtë i Illyricum Sacrum trajton historinë kishtare të kryeipeshkvisë së Raguzës dhe sufraganive të saj: Rhizniensis dhe Kotorrit. Në mënyrë të veçantë është paraqitur historia e Epidaurit, i cili u rrënua në shekullin e VII-të, dhe banorët e të cilit u vendosën në Raguzë (Dubrovnikun e sotëm). Gjatë mesjetës, qyteti i Raguzës u zhvillua në një komunë të lirë, ndërsa në shekullin e XV-të quhet Republikë. Në këtë vëllim gjenden shumë pjesë që trajtojnë figura të shquara intelektualësh, prelatësh dhe klerikësh shqiptarë, të cilët jetuan, bënë karrierë kishtare dhe vdiqën në Raguzë. 

Vëllimi i shtatë i Illyricum Sacrum trajton historinë kishtare të Shqipërisë dhe të Epirit. Në të paraqitet historia kishtare e kryeipeshkvisë së Dioklesë më vonë e Tivarit, dhe e ipeshkvive të Arbërisë, Balecit, Budvës, Danjës, Drishtit, Ulqinit, Polatit, Shurdhahut, Sardës, Shasit, Shkodrës, si dhe të kryeipeshkvisë së Durrësit, dhe të ipeshkvive të Lezhës, Amantias, Apolonisë, Vlorës, Bendës, Prizrenit, Stefaniakës, Kunavisë, Krujës, Skampës. Ky vëllim është i pajisur edhe me një apendiks të metropolisë së Durrësit, dhe në të gjenden edhe ipeshkvitë e Akrokeraunisë, Pulkeriopolit, kryeipeshkvia e Krajinës, etj. Në këtë vëllim gjejmë edhe letërkëmbimin e Skenderbeut, si dhe tekstin komplet në latinisht të Kuvendit të Arbërit, etj.

Vëllimi i tetë i Illyricum Sacrum trajton historinë kishtare të Shqipërisë, Maqedonisë, Bullgarisë dhe disa viseve të tjera të Ballkanit, duke paraqitur historinë e këtyre kryeipeshkvisë së Shkupit dhe të sufraganive të saj, Nishit, Staliensis, Ulpianës, Sapës, të patriarkanës së Pejës, të kryeipeshkvisë së Sardikës e të Sofias, dhe të shufraganëve të Pautaliotës dhe Remesianës, kryeipeshkvisë së Marçianopolit, dhe shufraganëve të Nikopolit, Varnës, Belgradensis, Semandriensis, Bidiensis, të ipeshkvisë së Lynit dhe kryeipeshkvisë së Ohrit, apo të Justiniana Prima, të Prizrenit të Zagorisë, Tërnovës, etj. Në kuadër të vëllimit të tetë, botohet edhe “Martyrologium Illyricum,” që ishte botuar edhe më herët si studim më vete nga Jacob Coleti në Venedik.

Vëllimi i nëntë, ose i ashtuquajturi, “Accessiones et Correctiones all’Illyricum Sacrum del P. D. Farlati di P. G. Coleti” u botua nga don Frane Buliqi. Në të gjenden shtesat dhe korrigjimet e bëra nga at Jacob KColeti për pesë vëllimet e para të Illyricum Sacrum, dorëshkrimi origjinal i të cilave ruhet në Bibliotekën Marciana të Venedikut.

Për të përmbledhur mund të thuhet se në këtë korpus, trajtohet  historia e ungjillizimit të ilirëve, në periudhën apostolike në hapësirat e gjera të Ilirikut, përhapja e krishtërimit, themelimi dhe shtrirja e kishave, kuvendeve, manastireve dhe katedraleve, ndarja administrative-kishtare, hierarkia katolike e provincave kishtare dhe e qendrave ipeshkvnore e kryeipeshkvnore, përfaqësimi i tyre që prej koncileve më të hershme e deri te ai Arbërit në vitin 1703, etj.

Rëndësia e korpusit Illyricum Sacrum

Kur përdori metodën e tij të ekonomizimit të hapësirës dhe kohës, at Farlati, formatori kryesor i veprës së botuar Illyricum Sacrum, hasi në pengesën që disa tërësi apo vëllime ishin të lidhura mes veti në atë mënyrë sa ishte e pa mundur të shkruheshin ndaras, si p.sh. historia e shenjtorëve, ipeshkëve, regulltarëve, koncileve etj., sepse ndryshe gjërat do të përsëriteshin. Për këtë shkak ai vendosi që brenda historisë e ipeshkvive të shkruante edhe historinë e ipeshkëve të tyre, për të nxjerrë në kompleks gjithë historinë e Ilirisë. Kështu p.sh. kur shkruan historinë e një ipeshkvie, ai jep edhe historinë e të gjithë ipeshkëve të saj një e nga një, pavarësisht se shumë prej tyre mund të ishin emëruar në atë post duke ardhur nga vende të tjera. Kështu p.sh. në vëllimin e shtatë ku ipeshkvitë janë kryesisht nga territoret shqiptare, brenda historive të ipeshkvive kemi historitë e ipeshkëve që janë të ardhur nga Italia, Hungaria, Dalmacia, etj. gjë që parë nga këndvështrimi nacional, historitë e se si u edukuan dhe u formuan ata u interesojnë më shumë vendeve në fjalë. Po kështu ipeshkvët me origjinë shqiptare pak gjenden në vëllimin e shtatë, pasi në këtë vëllim gjenden vetëm ata që janë emëruar ipeshkvë në këto territore. Shumica e ipeshkëve me origjinë shqiptare emëroheshin në vende të tjera, kryesisht në Dalmaci, por edhe në Hungari, në Itali apo gjetkë. Për të bërë një histori të plotë të jetës fetare të territoreve shqiptare, duhen ndjekur jetët dhe aktivitetet e klerikëve shqiptarë të emëruar në vende të tjera, sepse në ipeshkvitë ku ata ishin emëruar jepet historia e tyre personale. Këtë gjë korpusi Illyricum Sacrum e mundëson në kompleksitetin e vet. 

Vëllimet janë të ndërthurura kaq mirë me njërit-tjetrin saqë është e pamundur që të ndjekësh historinë e jetës fetare të një ipeshkvie pa konsultuar vëllimet e tjera, ku flitet për intelektualët fetarë që janë larguar nga kjo ipeshkvi. Mënyra se si janë formuar ata, dhe jeta që ata kanë bërë në këtë ipeshkvi, para se të emëroheshin diku tjetër, gjendet pikërisht në ipeshkvinë ku ata janë emëruar. Për ta ilustruar po sjellim rastin e Dominik Topisë. 

Dominik Topia ishte vërtetë nga familja e Topiasve, pra nga kryeipeshkvia e Durrësit, por në vëllimin e shtatë nën këtë kryeipeshkvi nuk gjen pothuajse asgjë për këtë figurë. Gjithë historia e tij është shkruar në vëllimin e pestë të Illyricum Sacrum (f. 97), sepse ai ishte kryipeshkvi i Zarës, dhe historia e kësaj kryeipeshkvie gjendet në këtë vëllim. Për këtë figurë ka edhe në faqen 333 të këtij vëllimi, sepse ka qenë ipeshkv i Korçulës, si dhe në faqen 135 të vëllimit nr. gjashtë, sepse pretendonte selinë e ipeshkvit në ipeshkvinë e Raguzës. Ishte edhe ipeshkv i Bosnjës, kështu që historia e tij duhet kërkuar edhe gjetkë. 

Historia fetare e shqiptare ka mbetur e paplotë deri më sot edhe për shkak të shpërndarjes së figurave të saj kishtare nëpër vëllime të ndryshme të këtij korpusi, që nuk ka qenë kurrë i tëri (me të gjithë vëllimet) në duart e studiuesve shqiptarë. Kjo gjë ua ka bërë të vështirë historianëve punën për gjetjen dhe paraqitjen e jetëve dhe aktiviteteve të tyre. Megjithatë, rëndësia e këtij korpusi qëndron kryesisht edhe në vetë vështirësinë për ta përdorur atë: është i ndërthurur shumë mirë.

Korpusi Illyricum Sacrum duket i paplotë dhe i papërsosur kur e krahason me gjithë materjalin e pabotuar që është mbledhur dhe që akoma ruhet në biblioteka e arkiva të ndryshme të Italisë, Dalmacisë, Hungarisë, Austrisë, Francës, e më gjerë. Megjithatë në kuadër të veprave të botuara, Illyricum Sacrum është vepra më e plotë burimore e shkruar ndonjëherë për historinë e Ilirisë. Vlera e saj nuk është kapërcyer akoma, megjithë arritjet e historiografisë në ditët tona. Nëse një ditë do të mund të inkorporoheshin në këtë korpus edhe të gjitha dokumentet e mbledhura nga autorët e këtij projekti ambicioz, pa dyshim që nuk do të kishte më asnjë arsye për historianët për t’u ankuar për mungesë burimesh në lidhje me historinë e Ilirisë jo vetëm kishtare, por edhe në atë laike e në tërësinë e vet.

Hamid Alaj

New York/

Të mësuarit në paralele të kombinuara në shkollat e trevës Krajë-Shestan është e njohur që më heret. Kjo metod e të mësuarit është e njohur nga të gjithë ne. Sistemi i të mësuerit në paralele të kombinuara kryesisht është praktikuar në ciklin e ultë të shkollave fillore, kryesisht në paralele të ndara të shkollave amë të kësaj treve, të asaj të shkollës amë në Ostros-Krajë dhe të shkollës amë në Gjuraçit-Shestan. Që në fillim do të përmendi-ceki ato paralele të ndara fizike të shkollave amë të kësaj treve (Krajë-Shestan), shkolla të cillat në mënyrë sistematike organizuan mësimin në paralele të kombinuara, në njëren nga ato shkolla në gjuhën shqipe (Krajë) e në anën tjetër në gjuhën serbosllave (Shestan). Në trevën e Krajës kemi këto shkolla ku nxënësit zhvillonin mësimin në paralele të kombinuara, si paralelja e ndarë fizike në fshatin Ftjan, Kështenjë, Bobosht, Arbnesh dhe ajo e Skjesë, kurse në trevën e Shestanit kemi paralelet e ndara fizike në fshatin Muriq Posht, Pinç-Muriq Nalt dhe në Ljare. Të mësuarit është një nga format e njohjes, të cilën njeriu e ka të pandarë nga jeta,1 duke mësuar në të gjitha fushat e jetës, si në shkollë, shoqëri, në shkenca të ndryshme, në aktivitete sportive etj., gjë që këtë llojë të mësuarit e vazhdon gjatë tërë jetës së tij. Organizimi i mësimit në paralele të kombinuara nuk ishte edhe gjithaqë i lehtë. Ky lloj organizimi në sistemin shkollorë kërkonte sakrifica dhe vështirësi të mëdha si dhe angazhim shumë i madh si dhe vullnet i plotë në mënyrë që suksesi i nxënësve si dhe suksesi i organizimit të mësimit të mos mungojë. Mësimdhënësi në këtë lloj organizimi të mësimit përballej me sfida të shumta sepse ka të bëjë me zhvillimin e mësimit me dy e ndonjëherë me më shumë klasë. Mësimi në klasë të kombinuara ka lind në gjysmën e parë të shekullit të kaluar, si një rugëzgjidhje që do të siguronte rritjen e efektshmerisë së të mësuarit dhe veçanërisht, të punës së mësuesit. Baza teorike dhe eksperimentale e këtij sistemi të të mësuarit lidhet me emrat e Kappelit, Shapin-it, Auderson-it, Trump-it dhe baunham-it. Në fillimet e tij u përhap shpejt në SHBA, në Angli, Suedi dhe RFGJ.2 Të mësuarit në paralele të kombinuara synon kapërcimin e të metave të të mësuarit, monotoninë, vështirësitë si dhe ngushtimin e punës brenda në klasë që konkretisht lindin nga grupimi në klasë nga një numër i madh i nxënësish. Grupimi i një numri të madh nxënësish në një klasë pengon suksesin dhe arritjet e rezultateve të të mësuarit të nxënësit. Të mësuarit në këtë mënyrë duhet të jetë i mirë organizuar dhe i ndryshëm. Brendia e të mësuarit në paralele të kombinuara nuk është një problem i vogël i të mësuarit. Ajo paraqet një problem padagogjik në shoqërin në përgjithësi e në veçanti aty ku zhvillohet dhe praktikohet ky llojë i të mësuarit, i cili ka tërhequr vëmendje të posaçme në çdo periudhë të zhvillimit shoqëror, jo vetëm tek opinioni pedagogjik i mësimdhënësve, por edhe më gjërë, si tek opinioni shkencor, të dijetarëve në fusha të ndryshme pedagogjike të sociologëve etj. Brendia e të mësuarit në paralele të kombinuara përbëhet nga planet e organizimit të vetë mësimdhënesit, nga programet mësimore, të cilat duhet vetë mesimdhënësi duhet ti realizojë në atë rast si dhe tekstet mësimore të cilat mësimdhënësit duhet t’i përdorë në ato raste. Nga kjo shihet qartë se secila formë e veprimtarisë së të mësuarit në brendinë e vet ka planin e saj, për të bërë të mundshëm realizimin e plotë të detyrave edukative të arsimit të cilat shtrohen para cilësdo shkollë ku zhvillohet mësimi në paralele të tilla. Edhe në shkollat e trevës Krajë-Shestan kemi një përballje të tillë të sistemit shkollorë. Ky sistem i të mësuarit në këtë trevë është zbatuar që në fiilim të hapje së shkollave fillore në brendin e trevës në fjalë (Krajë-Shestan). Për zbatimin e kësaj forme të të mësuarit meritë të madhe kanë brezat e vjetër të mësimdhënësve në këtë trevë. Duhet pasë parasysh se brezat e vjetër të mësimdhënësve janë përballuar me vështirësi të shumta, por dëshira për të përhapur dijen tek brezat e ri aty ku punonin dhe për të vazhduar punuar në profesionit e tyre të mësuesit ua lehtësonte pak a shumë këto vështirësi të dalur para tyre. Ato kanë punuar shumë dhe me zell në profesionin e tyre. Organizimi i orëve mësimore në klasë të kombinuara duhet të jetë i mirë organizuar dhe të jetë në përputhshmëri të programit mësimorë të klasës me klasë. Këtu duhet theksuar kombinimi i klasës së parë me të dytën ose i klasës së dytë me të tretën, kurse kombinimi me klasë të katërt i përket një cikli më të lartë se klasëve te parapërmendura. Ky llojë kombinimi të klasëve në gjirin e vet përfshihet cikli i ultë të mësimit shkollor. Vështirësitë e aplikimit të metodave mësimore me paralele të kombinuara janë të shumta dhe varen nga kombinimi i klasëve duke pasë parasysh se a janë adekuat apo jo në zhvillimin e procesit mësimore. Disa nga ato vështirësi mund të jenë si mosha e nxënësve, rrethi shoqëror i tyre, sepse shoqërohen me shokë-nxënësa të klasës tjetër, pastaj është numri i vogël i nxënsave në njëren nga paralelet e kombinuara, pra jo numër të barabartë nxënësish në klasët e kombinuara e shumë e shumë të tjera si këto. Andaj, si një nga metodat më të avancuara të mësimit me paralele të kombinuara është ai i kombinimit të klasës së parë me të dytën, sepse planprogrami mësimor për këta klasë është i përafërt dhe nxënësit e njërës klasë përfitojnë nga klasa tjetër shumë gjëja. Me këtë rast mësimdhënësi duhet të ketë të përgaditur mirë hartimin e planit të punës, në mënyrë që të kënaqë nxënësit e të dy klasëve. Planifikimi i mësimit me paralele të kombinuara duhet t’i përshtatet edhe rrethanave ku vepron shkolla dhe gjuhën në të cilën zhvillohet mësimi edhe pse planprogramet janë të njëjta për të gjitha shkollat fillore. Mirëpo, nëse krahasojmë mësimin me klasë të kombinuara në shkollat fillore në trevën e Shestanit me atë të shkollave fillore në trevën e Krajës, do të shohim se mësimdhënësit do ta kenë më vështirë punën në klasë të kombinuara në shkollat e trevë së Shestanit se sa ato në shkollat e trevës së Krajës. Këto vështirësi shfaqen nga arsyeja se në shkollat e trevës së Shestanit të gjithë nxënësit janë të kombësisë shqiptare kurse mësimi zhvillohet në gjuhën sllave, çka paraqet vështirësi të dyfishtë, mësues-nxënës dhe nxënës-mësues. Vështirësia mësues-nxënës paraqitet në atë mënyrë që mësuesi orët mësimore i zhvillon në gjuhën sllave, kurse nxënësit pak, sa mos të themi hiç fare e kuptojnë atë gjuhë, kurse vështirësia tjetër nxënës-mësues paraqitet në atë mënyrë që nxënësi nuk është i aftë të përgjigjet në atë gjuhë që është zhvilluar procesi mesimor. Mirëpo, organizimi i mësimit me paralele të kombinuar duhet të jetë i organizuar sikur mësimdhënësi të jetë duke punuar me një paralele si bie fjala me paralele të pestë apo të gjashte e në të vërtetë punon me paralele të kombinuar. Nëse planifikimi i mësimit realizohet sipas programit shkollor, atëherë patjetër se edhe në paralele të kombinuara suksesi nuk do të mungoje. Ky sukses i arritur në këtë mënyrë ndoshta nuk do të mund të krahasohet njëjtë me atë të paraleleve të veçanta, por me organizim të mirëfilltë duke zbatuar reformat përkatëse edukativo-arsimore, mesiguri se suksesi do të arrihet deri në nivelin e duhur. Mësimdhënësit profesional të cilët punuan dhe punojnë me paralele të kombinuara në shkollat e trevës Krajë-Shestan, duhet të luajnë rolin kryesor në ngritjen e suksesit të nxënësit. Ata gjatë orëve mësimore duhet të jenë të pandarë me nxënësin sepse nxënësi i nënshtrohet fatit të vet në duart e mësuesit. Nga ky “fat” nxënësi është më i vëmendshëm në orët e mësimit dhe në të njëjtën kohë nxënësi përparon, arrin rezultate të kënaqshme dhe suksesi i tyre është i pranishëm. E kundërta e këtij “fati” mund të jetë, nëse ndodhë që mësuesi të jetë i paaftë dhe të mos e zotërojë lëndën përkatëse ashtu siç duhet, dhe në këtë aspek nxënësi nuk është i aftë të kuptojë mësimin dhe del në pah se suksesi nuk ëshjtë i pranishëm. E gjitha kjo mund të ndodh duke pasur të pranishëm një mësimdhënës të dobët në zhvillimin e orëve mësimore. Të mësuarit në paralele të kombinuara në shkollat e trevës Krajë-Shestan kanë lindur si rrezultat i lartësisë së dy shkollave amë të kësaj treve, terenit shumë të thyer të saj si dhe numri i vogël i nxënësve poashtu ka kushtëzuar ngritjen e paraleleve të kombinuara në këtë trevë (Krajë-Shestan). Paralelet e kombinuara në këto shkolla janë të bashkuara nën drejtimin e një mësuesi, por ka pasur raste ku klasat janë bashkuar edhe nën drejtimin e dy mësuesëve. Raste të tilla kemi pasur pothuaj se në të gjitha shkollat e kësaj treve. Numri i klasave që bashkohen, duke pasur parasysh kushtet në të cilën zhvillohet mësimi, mund të jetë dy, tre ose katër klasave. Edhe kjo dukuri e bashkimit të klasave ka qenë e pranishme në shkollat e trevës Krajë-Shestan. Kombinimi i klasave bëhet dy e nga dy, duke filluar prej ciklit të ultë të shkollës fillore. Kombinimi i këtyre klasave, ku japin mësim një apo dy mësues, bëhet në atë mënyrë, duke bashkuar klasat: I-III dhe të II-IV. Ky lloj i të mësuarit në shkollat e trevës në fjalë (Krajë-Shestan), është i pranishëm vetëm në ciklin e ultë të shkollës fillore. Ky bashkim i klasëve fillon që nga klasa e parë e vazhdon deri në klasën e katërt, në paralelet e ndara fizike të shkollave amë të kësaj treve. Numri i vogël i nxënësve i ka detyruar drejtuesit e shkollave amë që të planifikojnë kurse mësuesit të ushtrojnë këtë sistem të mësuari. Barra kryesore mbetet gjithherë tek mësuesi i cili e ushtron këtë sistem të mësuari, sepse puna në paralele të kombinuara ka qenë dhe mbetet fusha specifike më e vështira dhe më e ngarkuara e arsimit fillor. Sistemi i shkollimit me paralele të kombinuara është zhvuilluar që heret në shkollat e trevës së Krajës dhe atë të Shestanit, dhe zhvillohet aktualisht me dy klasa, por ka raste ku zhvillohet edhe me më shumë klasa të bashkuara, si shkak i numrit të vogël të nxënësve. Si rregul pedagogjik është që një mësues zhvillon mësim me klasën e parë dhe të tretë, ndërsa mësuesi tjetër (nëse mësimin e zhvillojnë dy mësues H.A.), zhvillon mësimin me klasën e dytë dhe të katërt. Kurse, rasti tjetër i zhvillimit të arëve mësimore me paralele të kombinuara mund të jetë kur mësimin e zhvillon një mësues, me atë rast shkolla ka edhe tre klasa të bashkuara dhe u jep mësim një mësues. Ky sistem i të mësuarit rrjedh si kushtëzim i numrit të vogël të nxënësve për të plotësuar paralelen përkatëse. Mirëpo, në të kaluarën ky sistem i të mësuarit kushtëzohej edhe nga mungesa e kuadrit mësimor. Puna me paralele të kombinuara në shkollat e trevës Krajë-Shestan, kryesisht ka qenë karakteristike për shkollat-paralele të ndara të shkollave amë të kësaj treve, për shkollat e fshatrave. Puna me paralele të kombinuara në brendin e saj përfshin një mori problemesh, si bie fjala oraganizimi i suksesshëm i orëve mësimore, kombinimi i qëlluar i klasëve, kushtet në të cilat zhvillohen orët mësimore etj. Mësuesit të cilët caktohen të punojnë me paralele të kombinuara duhet të kenë përvojë punë në këtë sistem të mësuari, ndërsa në realitet në shkollat e trevës së Krajës dhe të Shestanit, ku zhvillohet mësimi me paralele të kombinuara, janë të ngarkuar që me paralele të tilla të punojnë mësuesit e rinjë, të cilët nuk e kanë përvojën e duhur. Sa më i madh të jetë puna praktike e mësimdhënësit me paralele të kombinuara aq më i madh është suksesi i nxënësve. Mësimi me paralele të kombinuara mund të realizohet edhe me kombinimin e klasëve sipas lëndëve; shoqërore dhe atyre natyrore. Mirëpo, gjithësesi puna e mësimdhënësit me paralele të kombinuara ka qenë dhe mbetet fusha më specifike dhe më e vështira e arsimit fillore. Në shkollat e trevës Krajë-Shestan ndeshemi edhe me mësidhënës të cilët në vitet e tyre të punës kanë punuar edhe me dy, tre, apo me katër klasa bashkë, me një numër të konsidesrueshëm nxënësish, gjë që patjetër shkaktonte një punë shumë të madhe për atë mësimdhënës, andaj edhe suksesi dihej se ku arrinte. Problemi pedagogjik që i shtrohet mësuesit në këtë rast, i cili punon me dy, tre apo katër klasa të kombinuara është realizimi i programeve mësimore të shkollës, sepse ai duhet t’i realizojë këto programe mësimore të shkollës, në të njëjtën mënyrë dhe nivel si mësuesi që punon me një paralele, pra me një klasë. Pra, programi është i njëjtë si për mësuesin që punon me një klasë si për mësuesin që punon me paralele të kombinuara, çka e bën më të vështirë dhe më të veçantë punën e mësuesit për edukimin dhe arsimimin e nxënësve. Puna e mësuesit me paralele të kombinuara nuk është e lehtë. Ajo lyp njohuri të përgjithshme të programeve mësimore, njohuri në punë, në metodat e zhvillimit të mësimit si dhe me metodat e punës frytdhënëse që zbatohet në paralelet e kombinuara. Mësuesi është i obliguar të njohë programin mësimor, klasë për klasë dhe lëndë për lëndë. Njohja e programit mësimor dhe planifikimi i orëve mësimore është kusht themelor për çdo mësues i cili punon me paralele të kombinuar për realizimin e susesshëm të mësimit. Kjo është një nga përgaditjet shumë të rëndësishme të mësuesit. Mësuesi duhet të përgaditet për çdo klasë, duke filluar nga njohje e përgjithshme e detyrave mësimore për çdo orë mësimi, duke llogaritur edhe kohën e shpjegimit të lendës, duke shfrytëzuar me kujdes 45 minutat e orës së mësimit. Mësuesi është i detyruar të punojë njëkohësisht me dy, tre ose me më shumë klasë të kombinuara, në të njëjtën kohë për disa orë në kushte të njëjta pune me këto klasë të kombinuara duke filluar dhe duke përfunduar me të njëjtat klasë njëkohësisht. Nxënësit e shkollave të trevës Krajë-Shestan që janë prezent gjatë orëve mësimore në paralele të kombinuara, që nga mosha më e vogël, klasa e parë e deri në klasën e katër, një moshë më madhore, janë të detyruar të përballojnë mbingarkesa për të gjitha lendët, për arsye se mësuesi i tyre nuk komunikon vetëm me një grup moshe por me të gjithë të pranishmit, gjë që njëkohësisht po ai mësues nuk komunikon me një klasë (me nxënësit e një klase H.A.) për 45 minuta, por gjysmën e asaj kohe ose edhe më pak të asaj kohe. Kurse ato nxënës që nuk janë të përfshirë në paralele të kombinuara komunikojnë me mësuesin e tyre për 45 minuta të plota sa zgjatë një orë mësimi. Më parë në shkollat e trevës Krajë-Shestan, mësimdhënësit që punuan me paralele të kombinuara nuk e kanë pasur as përgaditjen profesionale të nevojshme, andaj edhe kjo ishte një vështirësi për nxënësit dhe për mësimdhënësit që të zhvillonin mësimin profersional ashtu siç e kërkonte nevoja pedagogjike. Përveç kësaj nxënësit kishin vështirësi edhe në mungesën e mjedisit shkollor të përshtatshëm për zhvillimin e orëve mësimore, mjeteve mësimore, orendive mësimore, mungonin investimet më të domosdoshme për krijimin e kushteve minimale për të mësuar, riparimi i godinave shkollore, ngrohja, ndriçimi, uji, etj., gjë që vështirësonte deri në një masë të konsiderueshme mësimnxënien e fëmijëve që ndiqnin këto shkolla. Shumë nga këto mesimdhënës ishin të detyruar të punonin në kushte të tilla. Këto nuk ishin vetëm nga treva e Krajës por edhe nga trevat e tjera për rreth saj, si nga Ana e Malit, Ulqini, Tivari e më gjërë, kurse në trevën e Shestanit punonin mësues nga trevat e ndryshme të Malit të Zi, si bie fjale nga Cermica, Virpazari, Titogradi (Podgorica) etj. Organizimi i punën me paralele të kombinuara përbën një ndër komponentët kryesore për mësuesin gjatë zhvillimit të orëve mësimore. Ky organizim i mirë i punës së mësuesit lidhet drejtëpërdrejtë me thellimin e njohurive të tij. Organizimi i mirë i punës nxit inisiativën e nxënësit për të mësuar si dhe nxit vëmendjen më të madhe të tyre për të qëndruar në klasë. Nxënësit, pasi u jepen detyrat e parapara në orët e mësimit, duke qenë në përshtatje me moshën, i kryejnë ato, mësojnë ndonjë vjershë, mësojnë ndonjë fraza etj., gjë që këto duhet të jenë të motivuar për këto detyra të dhëna nga mësuesi, por ato nuk duhet të mbingarkohen sepse kjo mund të ju zbeh dëshirën për të mësuar në atë lëndë dhe krahas asaj ju zbeh dëshirën që të qëndrojnë në klasë dhe orët mësimore ju duken të merzitshme. Kështu, krahas kësaj puna e mirëorganizuar nga ana e mësuesit gjatë orëve të mësimit e nxit fuqin krijuese të nxënësit duke i dhënë vullnet atij nxënësi që punën e nisur me detyrat e dhëna ta çojë deri në fund. Mirëpo, çdo mësues që punon me paralele të kombinuara, punën e organizuar duhet ta ketë të planifikuar në mënyrë që t’i shërbejë përforcimit të lëndës sipas metodave pedagogjike. Kjo nuk është një punë e lehtë për organizim të mirë të punës sepse kërkon një vëmendje të veçantë nga ana e mësuesit, si në shpjegimin e lëndës (mësimit të ri) së re ashtu edhe organizimn e mirë të punës. Krahas këtyre vështirësive, kjo mënyrë e organizimit të punës në procesin mësimor ka edhe disa anë pozitive, si bie fjala, nxënësi i klasës së ultë, duke qëndruar në të njëjtin mjedis me nxënësit e klasave më të larta, mëson edhe më shumë rreth regullave të shkollës. Mësuesit i cili punon me paralele të kombinuar i duhet mirë të organizojë çdo punë me nxënësit që të ketë mundësi të punojë direkt sa me një klasë po aq edhe me klasën tjetër gjë që kërkon organizimin dhe drejtimin e klasëve në mënyrë më cilësore duke u bazuar sipas regullave pedagogjike. Ai duhet t’i oganizojë dhe mbajë të angazhuar të gjithë nxënësit në punën e tyre që çdo nxënës duhet të dijë se çfarë është duke bërë, duke kryer detyrat e dhëna nga mësuesi në mënyrë që arritja e suksesi të jenë në nivelin e duhur. Në këtë mënyrë, ai mësues që punon me paralele të kombinuar në mënyrë të veçantë duhet të jetë me pergaditje të plotë i cili duhet me kujdes të bëjë kontrollin e detyrave që u jep nxënësve si ato në klasë po ashtu edhe atyre në shtëpi, për të parë shkallën e përvetësimit të njohurive të nxënësit. Një rëndësi e veçantë te mësimdhënësit që punojnë me paralele të kombinuar është edhe vlersimi i nxënësve. Mësimdhënesi synim kryesor duhet të ketë nxitjen e nxënësit për të mësuar sa më shumë që të jetë e mundur, në mënyrë që nxënësit të përfshihen sa më shumë dhe me dashamirësi në procesin mësimor. Ai duhet të jetë sa me real në vlersimin e tyre duke përdorur teknikat e vetëvlerësimit sepse i ndihmon nxënësit të fitojnë shprehi për të mësuar më shumë. Për t’i realizuar dhe përballuar me sukses të gjitha këto detyra të shtruara përpara mësimdhënësve që punojnë me paralele të kombinuara në trevën Krajë-Shestan, kërkohet nga ato që të pergaditen me programe të caktuara pedagogjike, sepse nuk duhet harruar se shumica e këtyre mësimdhënësve në shkollat e trevës Krajë-Shestan, që punojnë me paralele të kombinuara, përbëjnë dati gjysmën e kontigjentit të këtyre mësuesve në këto shkolla. Kjo përmban një ndër çështjet kryesore të suksesit në procesim mësimor me paralele të kombinuara.
[Pjesë nga libri:–H. Alaj “Zhvillimi i shkollave dhe arsimit në trevën e Krajës dhe të Shestanit”]

Të larguarit e ambasadave, korrespondencë me familjarët

Shkruan: Eneida Jaçaj/

‘Era e ndryshimit’, sapo kishte nisur! Ishte viti kur shqiptarët gjetën forcën dhe guximin për të dalë nga errësira e një sistemi komunist gjakatar, që e la vendin të prapambetur ekonomikisht dhe me një mendësi të kalbur kundër së resë e zhvillimit. Varfëria, vuajtjet, torturat e shpirtit kishin arritur deri në atë pikë saqë populli shqiptar u ngrit në këmbë për të shpartalluar atë sistem mizor, duke u drejtuar drejt Perëndimit, për një Shqipëri të zhvilluar europiane dhe me mentalitet të lirë dhe demokratik. Viti 1990 ishte viti i përpëlitjeve të fundit të kultit të individit dhe regjimit vrastar, më të egër që përjetoi Europa Juglindore. Kryengritjet e shqiptarëve do të hapnin një faqe të re për Shqipërinë, e cila do të quhej ‘Porta e Lirisë’. Ngjarja e 2 korrikut 1990, e quajtur si eskodi i shqiptarëve, të cilët u dyndën drejt dyerve të ambasadave të huaja, ishte goditja e parë që iu dha komunizmit në Shqipëri. Përtej kangjellave të ambasadave, shqiptarët ndjenin lirinë; lirinë e fjalës, të mendimit, atë fizike, frymën e re të zhvillimit dhe demokracinë. Kjo ngjarje e trembi shumë kupolën e lartë drejtuese, e cila u orvat me çdo kusht për të përndjekur dhe mbajtur nën vëzhgim të gjithë ata mijëra shqiptarë që u larguan drejt botës së lirisë. Pavarësisht se Shqipëria nuk kishte asnjë marrëdhënie me vendet e tjera të Europës Lindore, erës së ndryshimit nuk do t’i shpëtonte kurrsesi as vendi ynë. Ambasadat e huaja i mbështetën shqiptarët, pasi u jepnin plotësisht të drejtë për të rrëzuar regjimin. Ish-ambasadori gjerman, Werner Daum, në një intervistë ka thënë se, i urdhëroi asokohe punonjësit që të linin dritat ndezur dhe dyert e ambasadës hapur, atje ku arritën të futeshin 3 mijë shqiptarë. Kjo ngjarje u pasua me Lëvizjen e Dhjetorit dhe më pas me rënien e bustit të Enver Hoxhës në 1991, duke shembur që nga themelet “vampirin gjakpirës” të popullit shqiptar, dhe duke hapur një faqe të re të historisë. Censurimi i dokumenteve postare Largimi i shqiptarëve drejt vendeve të tjera, vuri në lëvizje aparatin shtetëror komunist, kryesisht Sigurimin e Shtetit. Kupola drejtuese dhe bashkëpunëtorët e Sigurimit nisën përndjekjet e shqiptarëve, si dhe arritën të filtronin të gjitha dokumentat apo shkresat postare të të larguarve, në korrespondencë me familjarët e tyre. Censura nuk ekzistonte zyrtarisht, pasi përbënte shkelje të të drejtave të njeriut sidomos në këtë rast, por hapja e letrave postare u mbajt sekret. Sipas një dokumenti të Ministrisë së Punëve të Brendshme, që mban datën 27.7.1990, pra disa ditë pas eksodit të shqiptarëve, dërgohej një kopje e plotë e korrespondencës private 𝘯𝘦̈ Drejtorinë e Sigurimit të Shtetit, ndërsa origjinali shkonte në destinacion. Kontrolli i brendshëm raportonte konkretisht se me dt. 27.07.1990 u kapën letra të personave të larguar në vende të ndryshme, si Gjermani, Francë, Turqi, Hungari, etj që ua dërgonin familjarëve të tyre në qytete të ndryshme të vendit, p.sh. Tiranë, Elbasan, Durrës, Shkodër, Mirditë, Berat, Krujë, etj.Korrespondenca me familjarët Futja e shqiptarëve nëpër ambasada, ka qenë një shok i rëndë psikologjik për familjarët që lanë pas. Korrespondencat postare ishin e vetmja mënyrë e mbetur për familjarët e të larguarve, për t’u informuar mbi gjendjen e tyre. Por censura e regjimit arriti të kontrollojë edhe dokumentat postare, megjithëse regjimi ishte në prag të fundit të tij. Në informacionin e kontrollit të brendshëm thuhet se të larguarit informojnë familjarët për strehimin e tyre dhe flasin për një botë tjetër, larg asaj të Shqipërisë, në kushte të këqija ekonomike dhe me censurë në mendim dhe fjalë. Ata u premtojnë familjarëve se do të dërgojnë të ardhura sapo të stabiliziohen në një punë. “Në datën 25 dhe 26.7.1990 mbërritën në vendin tonë 850 letra të dërguar nga persona të larguar, nga të cilët 638 u përkasin personave të larguar në Hungari; 179 në Francë; 13 nga Zvicra; 10 nga Greqia; 6 nga Turqia; dhe 4 nga Hungaria. Personat në Gjermani janë të stabilizuar në 18 qytete, ata janë të shpërndarë në grupe nga 40 deri në 300 vetë pasi janë të strehuar në hotel, konvikte, spitale, kapanone e deri në anije. Një pjesë e konsiderueshme u premtojnë familjarëve se do të kthehen së shpejti. U premtojnë familjarëve se pas 2-3 vjet punë do të kthehen, pasi siç shprehen nuk kanë ikur për qejf, por për të përmirësuar jetën e tyre dhe të familjeve në Shqipëri. Nga qendrat ku janë stabilizuar përkohësisht shkruajnë se trajtohen me ushqim dhe veshëmbathje falas dhe se u jepen nga 10-50 marka për nevojat e përditshme të tyre. Pretendojnë se me pagën që do të marrin pasi të stabilizohen në punë do të bëjnë një jetë të shkëlqyeshme për vete dhe do t’u dërgojnë edhe lidhjeve të tyre”, thuhet në informacionin e ministrisë të datës 27 korrik 1990. Ata flasin për një Shqipëri në errësirë të plotë, dhe shprehnin optimizmin se me marrjen e dokumentave dhe fillimit të punës, do të ndihmonin familjet e tyre, duke i nxjerrë nga mjerimi. “Përveç paraqitjes së shkëlqyer të kushteve, shkruajnë që deri më sot nuk kanë ditur se ç’është bota, se tani kanë lindur në të vërtetë, se paskan qenë në një errësirë të plotë, se këtu nuk të lënë të pish ujë, por vetëm birrë, pije freskuese. Siç shkruajnë ata, ky trajtim I shkëlqyeshëm u bëhet se konsiderohen emigrant politikë, ku për këtë do të pajisen me të gjitha komoditetet e një milioneri”, thuhet në dokument. Shumë shqiptarë sot që prej vitit 1990, punojnë dhe jetojnë jashtë vendit, dhe kanë luajtur një rol parësor ekonomik, pasi remitancat më të larta vinë nga puna e tyre në emigrim, duke mbajtur familjet e tyre.

Shkruan: Xhemaledin SALIHU/

Mësuesit e parë të shkollës shqipe në Preshevë ishin Hilmi Qerimi, Abdullah Ukshini, Tajar Zylfiu i Elbasanit dhe Demirali Ramadani-Hoxha.

       Shkolla e parë në Preshevë mban emrin “Selami Ibrahimi”, Dëshmor i Kombit, i varur më 1944, në Prizren.

         Vila “Letafet” ku u vendos Shkolla e Parë Shqipe në Preshevë

 Bejtullah Osmani, arsimtar i lëndës së matematikës, tashti në pension shpalos kujtimet e tij të pashlyeshme për Ditën e madhe të hapjes së shkollës për herë të parë në gjuhën shqipe, në villën “Letafet”, pronë e arsimdashësit dhe intelektualit e patriotit të madh Abdullah Haxhi Veliut nga Presheva: 

“Vetëm disa ditë para se të bëhej promovimi i shkollës në Preshevë, ai kishte shkuar në Prishtinë, Gjilan, Vrajë e kudo tjetër. Kishte kontaktuar me njerëz të kualifikuar për mësues siç ishin Hilmi Qerimi, Nazmi Mustafa, Hafëz Lutfi Ahmeti, Demirali Ramadani-Hoxha e të tjerë që kishin dhënë pajtimin për të punuar, nëse kishte nevojë edhe pa shpërblim material.”  

Në bisedë me nxënësin e shkollës së parë shqipe, Nehat Hazirin të Mëhallës së Bugarinëve mësuam se pos tij nxënës të kësaj shkolle ishin edhe Xhevat Haziri i Bugarinëve, Abdulla Haziri poashtu i Bugarinëve, të lindur më 1933.Pos këtyrë kusherinjve të vet Nehatit Hazirit i kujtohen edhe Musherefja, mbiemrin e të cilës nuk i kujtohej, Ajtenja e shkuar në Turqi, Gjyzelja, Alush Horosani . Ndërsa mësues i kujtohen Nehat Hazirit: Demirali Hoxha, Tajar Zylfiu, Fehmi Salihu. Nehat Haziri e përmend arsimdashësin kushëririn e vet Hasan Hazirin, i cili i mësonte mësim fetar , por i cili gjithashtu disa ditë më parë i përgatiti Nehatin, Xhevatin dhe Abdullahun dhe në ditën e hapjes i dërgoi këta në shkollë.

Nehat Haziri thotë se me frikë të madhe, por kurreshtar shkuam në shkollë, te Vila  “Letafet” ku ishin tubuar shumë njerëz, qytetarë, nxënës dhe mësues të shkollës.

Bisedë me Mushrefe Ahmedi-Halili, e lindur më 1935 dhe nxënëse e klasës së parë  në shkollën e parë shqipe, të cilën e zhvilloi Mahmut Ahmedi, mësuam se nxënës të klasës së parë të kësaj shkolle ishin: Musherefe Ahmedi, Nerminja e Alush Shehut, Hidajetja e Sali Dodes, Zekija e Rexhep Shitës, Nezaqetja, motra e Halilit të Rrahmonëve, Eminja e Hevzi Saraçit, të shkuar në Turqi, Hikmetja e Abdulla Haxhi Velisë, Elhamja e Hysit të Mutishëve, Makfirja nga Bujanoci, Sinije Osmani-Aliu e Mutishëve si dhe nga nxnënësit mashkuj i kujtohet edhe Sula i Kadri Mullinxhisë së Karaponxhëve.

Zonjës Musherefe nga mësuesit i kujtohen Abdullah Ukshini,Hilmi Qerimi, Demirali Hoxha, më vonë Kadrije Qerimi, Alije Qerimi.

Në bisedë me Vebi Aliun-Dasa mësues nga Presheva, lidhur me shkollën e parë shqipe në Preshevë mësuam se nxënës të klasës së parë, pos tij ishin: Zejnel Kelmendi, Zeqavete Veliu, Zehra e Halil Agës, Xhevat Bugarina, Ymer Shabani, Sylejman Ahmeti, Vahit Mustafa, i cili në pyetjen tonë lidhur me shkollën e parë shqipe, asgje nuk deklaroi, Bejtullah Osmani. Sipas Vebiut klasa e parë numronte dikund rreth 25 deri në 30 nxënës.

Poashtu atij i kujtohet se udhëheqësit ishin radhitur në të majtë të oborrit të Vilës “Letafet”, te shkallët.Ndërsa si mësues i kujtohen Hilmi dhe Hava Qerimi.

Në këtë bisedë ishte prezent edhe Xhemal Bektashi, mësues nga Miratoci, i cili në bisedë e sipër tha se mban në mend dhe i kujtohen fjalët e të ndjerit Shukri Qerimi, i cili paska thënë se shkolla e parë shqipe është hapur në Preshevë.

Poashtu në bisedë me Ramadan Ahmetin-Aga Dani i Kajallarëve, nxënës i klasës së parë në shkollën shqipe mësuam se me te në klasë të parë ishin edhe Muharrem dhe Islam Iljazi të Mëhallës së Berberëve dhe se i kujtohet se Demirali Hoxha i paska mësuar dovë dhe lutje fetare.

Në bisedë me Bejtullah Osmanin, lidhur me shkollën e parë shqipe mësuam se nxënësit e shkollës ishin të ndarë sipas moshës në tri /3/ grupe apo paralele. Pra ishin të përfshirë në klasën e pare, fëmijët e Preshevës që nga mosha 7 vjeç deri më 15 vjeç.

“Në shkolla u përfshinë fëmijët nga 7-15 vjeç, por të gjithë në klasën e parë të fillores, pasi që në kohën e luftës nuk kishin pasur mundësi të vijonin shkollën fillore.”  

Grupin e parë e bënin të moshuarit dhe më të vjetrit, të lindur më vitin 1930, atëherë ishin 15 vjeçar. Sipas Bejtullah Osmanit këta ishin: Abdylqerim Saqipi i Mëhallës së Alimetëve, sipas kujtesës së djalit të tij Rexhep Saqipi ishte nxënësi më i mirë në klasë në matematikë, ashtu i paska thënë babai tij, Ramadan Ahmeti-Aga Dani i Kajalllarëve, Fehmi Dalipi, nip i Hallaçëve në rrugën M. Tita, Fehmi Kelmendi i Mutishëve, Selveri i Vebisë së Mëhallës së Derrajve, si dhe nxënësit që i përmend Aga Dani.

Grupin e dytë të nxënësve e bënin fëmijët e lindur më 1933-35, nxënësit të cilët i përmendi Musherefe Ahmeti-Halili dhe Nehat Haziri,  ndërsa grupin e tretë sipas Bejtullah Osmanit e bënin fëmijët e lindur më 1937-38: Bejtullah Osmani, Sylejman Hyseni, Rahim Hamidi i Kurbalisë, Nexhati Hamidi, Lutfi Jahiu i Harunëve, Selajdini i Mëhallës së Bugarinëve, Xhevat Miftari i Mëhallës së Alimetëve dhe të gjithë ata që i përmendi Vebi Aliu-Dasa.  

Grupin e parë dhe të dytë të nxënësve e ka udhëhequr mësuesi Hilmi Qerimi, sipas Bejtullah Osmanit, të cili pos Hilmiut i kujtohet si mësues edhe Nazmi Mustafa.

Poashtu sipas Bejtullah Osmanit, përgatitjet për fëmijët në Preshevë, për të shkuar në klasën e parë kishin filluar shumë më herët se më 7 shkurt 1945. Atij i kujtiohet se në mbarim të vitit 1944 dhe fillim të vitit 1945 nuk kishte lokale të përshtashme për shkollën shqipe, sepse të gjitha lokalet ishin të zanur nga ushtarët e Brigadës së Shqipërisë, e cila dikur më 1,2 dhe 3 shkurt 1945 bëri përgatitjet dhe sëbashku me Brigadën e Preshevës shkuan për në Frontin e Sremit. Atëhërë u liruan lokalet për shkollë, Abdullah Haxhi Veliu e dha Vilën “Letafet”, shtëpinë e banimit për shkollë.

Përgatijet për shkollën e parë shqipe ishin bërë shumë më herët në Preshevë, duke i përgatitur fëmijët për shkollë. Propagandimi për shkollë bëhej atëherë nëpërmjet dhetarëve të Brigadave të Shqipërisë dhe asaj të Preshevës nëpër shtëpitë e qytetit të Preshevës, thotë Bejtullah Osmani.

Dikur më vonë shkolla e parë shqipe kaloi në ndërtesën e shkollës serbe, ndërtesës së sotme montazhë karshi Stacionit të Autobusave dhe në Medresenë në Preshevë. 

Nxënësit e shkollës së parë në Preshevë, me rastin e vdekjes së Abdullah Krashnica, në mënyrë të organizuar morën pjesë në varrimin e tij.

Poashtu Bejtullah Osmani më përmendi se në bisedë më Hafëz Avni Ahmetin paska mësuar se baba i tij Hafëz Lutfi Ahmeti, më 4 shkurt 1945 paska marrë detyrën e përgjegjësit për kulturë në Preshevë.

Në fillim sipas Bejtullah Osmanit, populli e mbante shkollën, nxënësit dhe mësuesit, duke i përgatitur dhe duke i ushqyar me dreka dhe darka.

Nga Ndue Bacaj/

Me 13 mars të vitit 1945 , u mbushen 77 vite kur një krismë pushke që gjemoi më shumë se një top , prishi qetësin  mashtruese të kryeqytetit të Kosoves , Prishtinës. Patrioti 32 vjeçar  Haki Taha  do të vriste Miladin Popoviçin sekretarin krahinore të Partisë Komuniste të Jugosllavise per Kosoven e Rrafshin e Dukagjinit. Miladin Popoviçi ishte  njeri nga shkjetë  themelues dhe  tutor të partisë komuniste shqiptare,  ku  këtë  krijesë antishqiptare  ja kishte berë dhuratë  Enver Hoxhes , në  kembim të Kosoves e më vonë edhe të Shqiperisë që mendohej  të bëhej  Republik e  shtatë e  ish Jugosllavisë.  Miladin Popoviçi ishte edhe një nga ideatoret e masakrave të komunistëve serbo-sllav të ndihmuar edhe nga komunistet shqiptar ,  në luftën  kunder nacionalistëve shqiptar që e donin Kosoven të lirë , të pavarur dhe pa pushtuesit serbo-sllav , si dhe të bashkuar me Shqiperinë…  Atdhetari trim  Haki Taha  nuk mund ta duronte ketë bir shkine të sundonte Kosoven shqiptare… Trimi atdhetar Haki Taha  ishte nga Gjakova, profesionin e mesuesit e kishte fituar në normalen e Elbasanit , ndersa patriotizmin  e kishte të lindur ndër breza dhe të mësuar nga  nëna  që kur  e kishte perkundur në djep duke i kënduar  këngët e trimerisë e atdhedashurisë , për Shqiperinë Etnike dhe Kosovën si truall i lashtë i saj.. Vrasjen e Miladin Popoviçit  e vajtuan jo vetem  jugosllavet, por edhe  Enver Hoxha me shpuren e tij.  Nëse  Jugosllavët e vranë fizikisht Haki Tahen  duke shpikur turlillojë versionesh për vrasjen e tij, shteti komunist në Shqiperi e vrau per të dytën herë, duke e quajtur shovinist  e deri agjent  të huaj (e kur u prishme me jugosllavët edhe agjent të UDB-es) që kishte vrarë  gjoja simbolin e  vëllazërimit  në mes popullit shqiptarë e  atij sllav, që në fakt ishte Miladin Popoviçi ishte simboli  i skllaverimit  të shqiptareve… Në kunderpergjegje të ketij akti patriotik të Haki Tahes , djalit të  nanlokes Kosovë , filosllavi Enver Hoxha  me  vendimin nr.117 të dates 5 shtator 1945  dekoron një serë  antishqiptaresh të terbuar  si Miladin Popoviçin, Aleksandër Rankoviçin etjer… Në nderim e perkujtim të 77 vjetorit të pushkës top të Haki Tahes , por edhe  të fjalës dhe veprës të ketij patrioti e martiri të shqiptarizmit mendova të citoj  disa vargje lapidare  të shkruara si kushtrim nga Haki Tah , gjatë luftes së dytë boterore  (dhe të botuar në  Gazeten Kosova  të datës 01 qershor 1941) :

“…Një tokë që me gjakë  s’laget  s’mbinë liria /

Pra nuk  ka  ç’pret më gjatë  tash djelmënia /

Buria sod  gjithkah të lëshojë  zë  kushtrimi /

Që kush është kosovarë me turrë duhije /

Kah vendi i të parëve çdo djalë trimi  /

Për Kosoven, të  vdesi si i ka hije….”

Këto vargje “amanet” u bënë realitet nga  UÇK-ja dhe  faktorë  të tjerë atdhetarë shqiptarë  dhe ndërkombëtar me në krye SHBA-n.. duke  rikthyer lirinë dhe pavaresinë e këtyre trojeve të stërlashta Iliro-Dardane-shqiptare dhe Europerendimore…  (Vlen të kujohet se edhe sot ka enverist shqiptarë që mundohen të “rrëzojnë” këtë simbol atdhetarie, me anën e shpifjeve sllavo-udbe-iste-komunise, Por siç thoshte Filozofi i madh shqiptarë patër Anton Harapi (edhe ky i martirizuar nga krijesa e M.Popoçit – PKSH), : “ Atdhetarët edhe në  vorr  qendrojnë hijeshem,  pasi  janë gurët e themelit të një binaje  që quhet Shqipni…”.  Padyshim edhe Haki Taha  është njeri nga këta gurë -shkembinjë që qendron hjeshëm në themelet e lirisë e pavaresisë të Kosoves e krejt Shqiperisë Etnike…