Shkruan: Xhemaledin SALIHU/

Më 7 shkurt 2022 u mbushen 77 vjet të Shkollës së Parë Shqipe, të hapur zyrtarisht dhe solemnisht në Preshevë, te Vila Letafet, ku qytetarëve, mësuesve dhe nxënësve të ardhshëm, të kësaj shkolle u foli Abdullah Krashnica-Presheva, sekretar i Komitetit të Rrethit të Preshevës.

Para Luftës së Dytë Botërore, Preshevën e karakterizon prarambeturia e përgjithëshme arsimore dhe përqindja e madhe e popullatës analfabete. E gjithë kjo ishte rezultat i sundimit Otoman e më vonë i sundimit të Mbretërisë Serbe dhe Serbëve si dhe në ish-Jugosllavi, të cilët, jo vetëm që nuk lejonin shkollimin e Shqiptarëve, por donin asimilimin e tyre në turqë apo jugosllavë.

                Vila “Letafet” në Preshevë

Në territorin e Luginës së Preshevës u hapën shkolla serbë dedikuar fëmijëve shqiptarë. Në Bujanoc qysh në vitin 1867 ka ekzistuar një shkollë serbe, një e tillë, dhjetë vjet më vonë u hap edhe në Banjë të Sijarinës. Mësimi në këto shkolla zhvillohet vetëm në gjuhën serbe.

Në vitin 1892, në Preshevë kanë mësuar në “Ruzhdie” 51 nxënës, në “Iptidaie” 103 nxënës, prej të cilëve 32 ishin femra dhe në “Sibiane” 41 nxënës.

         Shkollat turke në Luginë të Preshevës pushojnë së punuari më 1912, kur Lugina pushtohet nga ushtria serbe. Pra, nga viti 1914 hapen vetëm shkolla serbe. Mësimi në shkolla kryesisht zhvillohet nëpër shtëpi private, nëpër xhami apo vende “Vakufe”.

        Deri më vitin 1945, në Preshevë punuan 6 shkolla fillore katërklasëshe në gjuhën serbe, me 7 punëtorë arsimorë dhe rreth 150 nxënës. Mësimi zhvillohet në gjuhën serbe, edhepse popullata ishte shumicë shqiptare.

Shkolla e parë shqipe, në historinë e popullit shqiptar të Luginës së Preshevës hapet më 7 shkurt të vitit 1945, në objektin e “Vila Letafet” pronë e Abdulla Haxhi Veliut. Mësuesit e parë ishin Hilmi Qerimi, Abdullah Ukshini, Tajar Zylfiu i Elbasanit dhe Demirali Ramadani-Hoxha.

        Hapja e shkollës së parë shqipe në Preshevë bëhet në mënyrë zyrtare dhe solemnisht, ku fjalën e rastit për rëndësinë e shkollës në gjuhën amtare e mbajti Abdullah Krashnica, sekretar i Komitetit të Preshevës.
Në bazë të mendimeve të shumë mësuesve të moshuar e më vonë edhe të pjesëmarrësve të Luftës së Dytë Botërore (LDB), preshevari Abdullah Krashnica luajti rolin vendimtar në hapjen e shkollave me mësim në gjuhën shqipe, duke filluar në Preshevë, për të vazhduar edhe në vendbanime tjera shqiptare të këtyre trevave. 

        Natyrisht, Abdullahu kishte shfrytëzuar ndikimin e tij te njerëzit në atë kohë, të cilët në radhë të parë ishin mësues, por që punonin në vise tjera. 

        Abdullahu erdhi në Gjilan. Unë atje punoja si mësues prej një kohe të gjatë. Më ofroi që menjëherë të kthehesha në Preshevë dhe ashtu bëra. Kështu, në shkurt të vitit 1945-së, hapëm shkollën e parë fillore katërklasëshe në gjuhën shqipe në Preshevë. Objektin e shkollës na e liroi preshevari Abdullah Veliu në të dalë të qytetit të Preshevës në magjistralen që lidh këtë qytet me Gjilanin në Kosovë – kështu kujton Hilimi Qerimi, mësuesi i parë në shkollën fillore në Preshevë. 
Mirëpo, ka edhe detaje tjera që janë të lidhura me hapjen e shkollës së parë shqipe, është vendosja e flamurit kombëtar në ndërtesën e kësaj shkolle që edhe sot quhet vila “Letafet”. Adem Ahmeti, njëri prej mësuesve të parë në komunë të Preshevës, sqaron: “Abdullah Krashnica, luftëtari, trimi, patrioti shqiptar i kësaj ane në vitin 1945-së ndihmoi në hapjen e shkollës së parë në gjuhën shqipe në Preshevë. Në mitingun inaugurues ishte i pari që foli për rëndësinë e hapjes së shkollave në gjuhën amtare. Edhe sot e përfytyroj atë miting, mbaj mend fjalët që u thanë aty dhe kur për herë të parë valëvitej flamuri ynë kombëtar në vilën “Letafet”. Ishte ky një fillim i mbarë i arsimit shqip në Preshevë dhe kjo kishte një rëndësi të madhe, sepse deri në atë kohë nxënësit shqiptarë kishin vijuar mësimin në gjuhën turke dhe gjuhën serbe.”

Vila Letafet, pronë e Abdulla Haxhi Velisë, nga Presheva, ish tregtar dhe atdhetar i devotshëm, një ndër themeluesit e Lëvizjes Kombëtare për Çlirim dhe Bashkim Kombëtar në Shkup. Vila Letafet e mban emrin e vajzës së madhe të Abdulla Veliu.

”Në trojet tona për herë të parë po hapeshin shkollat në gjuhën shqipe. Për këtë ishin krenar  si mësuesit ashtu edhe intelektualët që kishin ëndërruar arsim laik në gjuhën amtare. Udhëheqësit shqiptarë të pushtetit të ri, që kishin luftuat për çlirim nacional, përpiqeshin me mish e me shpirt për hapjen e shkollave. Ndonëse nuk shërbenin në arsim, kishin shumë ndikim në përhapjen e arsimit. Atë e propagandonin njësoj si mësuesit. Antifashisti, luftëtari, trimi, patrioti dhe entuziasti i madh, Abdullah Krashnica, që në vitin 1945 ndihmoi në hapjen e shkollës së parë në gjuhën shqipe në Preshevë. Në mitingun inaugurues që i pari që foli për rëndësinë e hapjes së shkollave në gjuhën amtare. Ishte ky një solemnitet modest, por i ngrohtë, ashtu siç ishin të ngrohta edhe fjalët e tij në këtë miting. Edhe sot e parafytyroj atë miting, mbaj mend fjalët që u thanë aty dhe ku për herë të parë valonte flamuri ynë kombëtar në vilën “Letafet”.

Ishte ky një fillim modest me tre-katër  mësuesit e parë:Tajar Zylfiu, tani i ndjerë, normalist i Elbasanit nga Shqipëria, mësuesi Hilmi Qerimi dhe disa të tjerë.

Në vitin shkollor 1945/46 ishin hapur pak shkolla, pasi mungonin mësuesit. Në këto shkolla punonin edhe disa mësues të fesë, si hafëz Lutfi Ahmeti, hoxhë Demirali Ramadani etj.

Mësues të parë ishin Fehmi Salihu dhe Abdullah Ukshini nga Përlepnica e Gjilanit, Mustafë Selimi, Emin Ramadani, Mehmet Kadriu, Nexhat Ramadani etj.Në vitin tjetër numri i shkollave u rrit……….”

Të theksojmë se përgatitjet për hapjen e shkollës së parë në Raincë filluan më 5 shkurt 1945 në fshatin Raincë, me mësuesin e parë Fehmi Salihu nga Përlepnica e Gjilanit dhe me preferimet e Abdullah Krashnicës.

Këtë e dëshmojnë Mulla Xhemal Musliu dhe Ruzhdi Ymeri nga Rainca, nxënës të klasës së parë të kësaj shkolle në vitin 1945, të cilët më 5 shkurt 2015 e vizituan Shkollën fillore në Raincë, e uruan drejtorin Shukri Ymeri për Ditën e shkollës dhe evokuan kujtime për këtë ditë.
Ndërsa sipas raporteve shkollore të gjetura në Arkivin e Vranjës, të shkruara në Monografinë e Arsimit fillor në komunën e Preshevës 1945-1995, shkruan se Shkolla e parë në Raincë u hap më 6 shkurt 1945.

        Pastaj, në fletoren e historikut të Shkollës fillore “Zenel Hajdini” në Raincë shkruan se solemniteti për ditën e shkollës u organizua më 10 shkurt 1945.

Pas LDB në Preshevë hapen shkolla fillore katërklasëshe në të gjitha vendbanimet e mëdha. Mësimi zhvillohet në gjuhën shqipe dhe serbe. Në këto shkolla mungonte kuadri i kualifikuar mësimor, por edhe përfshirja e nxënësvë ishte e vogël, sidomos e fëmijëve shqiptarë.
Në Caravajkë, mësimi ka filluar në vitin shkollor 1947/48 dhe mësimi është mbajtur në shtëpi private.Me ndërtimin e ndërtesës së Kooperativës bujqësore filloi mësimi të mbahet në lokalet e saja deri më 1954.

        Edhepse ishin kushtet e vështira të punës, mësuesit atdhetarë dhanë maksimumin e tyre në procesin edukativo-arsimor, vetëm e vetëm për t’i edukuar nxënësit në frymën e atdhetarizmit.

Kështu veproi edhe mësuesi nga Bushtrani Kadri Rexhepi, i cili gjatë vitit 1950/51 punoi në Caravajkë, në klasën e tij nxënësit vinin në shkollë me plisa, ndërsa në vitin shkollor 1967/68 

punoi në Bushtran. Klasa e IV fillore ishte në atë kohë e motivuar me Heroin e Madh Skenderbeun.

Mësuesi Kadri Rexhepi me nxënësit e vitit shkollor 1950/51 në Caravajkë,

me Plisa të Bardhe si bora.

Mësuesi Kadri Rexhepi,me nxënësit e vitit shkollor 1967/68 në 

Bushtran, dashamir i arsimit shqip, nxenesit me Skenderbeun e Madh

Në vitin 1948/49 hapet klasa e pestë e shkollës fillore, si klasë e parë e Gjimnazit të Ulët, e cila më vonë ngritet në shkollë të parë fillore tetëvjeçare. Gjatë vitit shkollor 1962/63 u hapën edhe 4 shkolla fillore : në Miratoc, Caravajkë, Raincë dhe Strezoc. Më vonë hapën edhe shkollat fillore në Leran dhe Corroticë.

Dr. Paulin Marku

Në këtë punim është paraqitur roli i klerikut katolik, Imzot Serreqi në drejtimin e Arqipeshkvisë së Shkodrës dhe bashkëpunimi i tij me banorët shkodranë dhe të zonave përreth, kryesisht me ata të Mbishkodrës, për shkak të origjinës së tij dhe të marrëdhënieve të krijuara gjatë misionit si meshtarë në ato zona. Marrëdhënie e tij me trupat diplomatik u forcuan pasi ai u vendos në krye të Arqipeshvisë së Shkodrës. Imzot Serreqi bashkëpunoi me malësorët duke iu gjendur pranë sa herë që ata patën nevojë për këshillime, hartim të kërkesave me shkrim si dhe ishte ndërmjetësues me kancelaritë evropiane. 

Bashkëpunimi me malësoret, nuk u prit mirë nga autoritet lokale dhe shkaktoi pakënaqësi tek Porta e Lartë, e cila u vu në lëvizje për largimin e tij nga drejtimi i Arqipeshvisë së Shkodrës.

Imsot Jak Serreqi** ishte një personalitet i lartë në hierarkinë kishtare. Ai shërbeu në disa famulli të ndryshme dhe pati ndikim pozitiv në zonat ku shërbeu si meshtar. Gjatë misionit të tij, si një lajmëtar i fjalës së Zotit, u angazhua plotësisht në komunitetin katolik për të afruar sa më shumë njerëz të moshave të ndryshme, duke i motivuar të merrnin pjesë rregullisht në meshë, të ndiqnin të gjitha ritet fetare për ruajtjen e ritualeve dhe të sakramenteve të fesë katolike. Po ashtu, gjatë misionit të tij si prift, pati një ndikim të madh në komunitet për nxënien e gjuhës shqipe, historisë dhe kulturës tonë kombëtare, pasi, pjesa më e madhe e popullsisë ishte e paarsimuar. Interesi i popullatës shqiptare për t’u arsimuar në shkrim e këndim ishte i madh por vështirësitë ishin të mëdha. Kisha katolike ka luajtur një rol të rëndësishëm në ruajtjen dhe kultivimin e gjuhës shqipe. Krahas bashkëpunimit religjioz me besimtaret katolik, ai arriti të fitonte simpati edhe ndër shqiptarët e besimeve të ndryshme në Shkodër. Padrejtësitë dhe shkeljet e vazhdueshme të autoriteteve lokale dhe qendrore, të udhëzuara nga Porta e Lartë, i shtuan edhe më tepër ndjenjën e thellë të atdhedashurisë imzot Serreqit.

Emërimi nga Vatikani, Argjipeshkëv-mitropolit i Shkodrës i Imzot Jak Serreqi më 13 prill 1910 u mirëprit nga komuniteti katolik dhe pozitat e tij u forcuan më shume me autoritetet diplomatike dhe qeverisjen lokale duke qenë një zë më i fortë në mbrojtje të kërkesave të malësorëve. Marrëdhëniet e vazhdueshme që kishte me Selinë e Shenjtë e ndihmonin që të forconte pozitat drejtuese religjioze dhe diplomatike duke qenë një zë i fuqishëm në mbrojtje të kauzës shqiptare. Popullsia e Shkodrës, si dhe krahinat përreth, kishin shprehur mbështetje që  kur u emërua në krye të Arqipeshkvisë në Shkodër. Malësorët shprehen gatishmëri për bashkëpunim dhe i kërkuan ndërmjetësim pranë autoriteteve lokale në Shkodër dhe atyre diplomatike. Në telegramin[1] numër 35, të datës 13 shkurt 1912, diplomati italian njoftonte Ministrinë e Punëve të Jashtme të Italisë rreth  situatës në veri të Shqipërisë. Ndër të tjera, në dokument referohet se “Izot Serreqi rezulton të ketë një ndikim të jashtëzakonshëm në të gjitha fiset edhe tek ato myslimanë”. Bashkëpunimi i Imzot Serreqit me krerë të ndryshëm të fiseve të Veriut të Shqipërisë ishte i vazhdueshëm. Ai konsultohej vazhdimisht me ta dhe disa herë ishte autori i hartimit të memorandumeve, në mbrojtje të interesave të shqiptareve. Imzot Serreqi ishte ndërmjetësues për t’iu bërë prezent shqetësimet e malësoreve diplomateve të huaj. Në këtë mënyrë iu bëri të njohur të gjitha problemet që shqetësonin shqiptarët. Mbledhja e 200 malësoreve në katedralen e Shkodrës shqetësoi autoritet lokale dhe u ndjek me interes edhe nga diplomati italian në Tivar, Panella. Në raport pohohet: “Më datë 9 shkurt, rreth 1000 malësorë shumica e tyre nga fiset e Shalës, Grudës, Dukagjinit, Kastratit, Kelmendit dhe disa fise të tjerë nga Puka, shkuan në Shkodër, të udhëhequr nga bajraktarët e tyre për t’i kërkuar gjeneral-guvernatorit (për momentin Shkodra nuk ka një titullar, vali) dëmshpërblimin e plotë të dëmeve të shkaktuara nga ushtria turke vitin e kaluar. Kështu ata i kërkuan guvernatorit, nëpërmjet argjipeshkvit Serreqi, që t’u japë një përgjigje brenda 24 orëve”[2]. Në përmbajtje të dokumentit thuhet se gjatë meshës së celebruar nga imzot Serreqi ata ishin betuar për ringritjen e Shqipërisë pasi situata nuk mund të duronte më dhe se duhej zgjidhur sa më parë problemet e tyre. Imzot Serreqi i nxiti të pranishmit që të shkruanin një memorandum dhe mori përsipër për t’ia paraqitur Fuqive të Mëdha. Po ashtu, në mbyllje të raportit thuhet se kur u zhvillua mbledhja me Imzot Serreqin morën pjesë disa mbështetës myslimanë.  

Imzot Serreqi kishte komunikime të vazhdueshme dhe njoftonte eproret në Vatikan rreth situatës së krijuar në Shkodër dhe më gjërë në viset e tjera shqiptare. Atij i kërkohej që të ruante pozicionin e klerikut dhe të luante një rol pajtues midis popullsisë shqiptare dhe autoriteteve. Imzot Serreqi kishte influencë dhe i dëgjohej fjala, kryesisht në fiset e mbi Shkodrës. Kjo ndodhte për shkak të origjinës që kishte prejardhje prej Malësisë se Mbishkodrës si dhe për arsye se kishte shërbyer disa vite si meshtarë në zonat të ndryshme të malësisë. Në një tjetër dokument diplomatik për Ministrinë e Punëve të Jashtme të Italisë, i cili klasifikohet i rezervuar, rezulton se imzot Serreqi ishte ftuar në Selinë e Shenjtë në vijim të situatës në vend dhe për shkak të implimintimit të reformave të qeverisë turke, nëpërmjet të famshmit “komisioni i reformave”. Veprimtaria e tij në mbështetje të vazhdueshme të shqiptareve nuk kaloi nën hije dhe shihej i papërshtshëm me politikat e Stambollit. Referuar dokumenteve italiane evidentohet se Stambolli zyrtar bënte çdo tentativë të mundshme për të larguar imzot Serreqi nga drejtimi i Arqipeshkvisë së Shkodrës. Citoj:[3] “Besohet që qeveria osmane po bën një presion të madh për ta larguar nga Shkodra klerikun e lartpërmendur, i cili ka mbështetjen e qeverisë austriake, edhe pse nga ajo nuk shikohet me sy të mirë, pasi dyshohet se ka ndenja filoitaliane”. Imzot Serreqi, ka qenë ndihmuar shumë dhe vijon të ndihmohet nga Shoqata Kombëtare e Misionarëve.

Takime pati dhe me drejtues politik shqiptar. Imzot Serreqi konsiderohej nga politikanet shqiptar si njeri që mund të kishte influencë dhe në shtetin fqinj, Italia. Esat Pasha Toptani kishte shkuar në Shkodër për dy qëllime kryesore, së pari, për të biseduar me Princin Preng Bibë Doda dhe se dyti, për të takuar Imzot Serreqin, Ipeshkëv i Shkodrës. Me të parin nuk arriti të takohej, pasi nuk i shkoi në takim, ndërsa me Imzot Serreqin, pati një bisedë të gjatë duke iu ankuar për mungesën e ndihmës nga ana e Italisë. Në dokument[4] thuhet se takimi midis Esat Pashe Toptani dhe Imzot Serreqi u zhvillua në Shkodër, ku i kërkoi të ndërhynte tek shteti fqinj dhe të ndihmonte popullin shqiptar. Imzot Serreqi shërbeu si një klerik i lartë dhe një atdhetar i madh. Bashkëpunimi i tij me malësorët dhe kontaktet që krijoi me perëndimin ishte një ndihmesë e madhe në shërbim të çështjes shqiptare. Imzot Jak Serreqi ishte i frymëzuar nga ndjenjat të thella kombëtare.

---

* Imzot Jak Serreqi (1861-1922) fillimisht famullitar në zona të ndryshme të Shkodrës; ipeshkëv në dioqezën e Sapës 7 gusht 1905 – 13 prill 1910; Argjipeshkëv-mitropolit i Shkodrës 13 prill 1910 – 17 dhjetor 1921.

[1] AMAE në AIH, Fondi: Serie Politica “P” (viti 1912), Pacco 674, img 7746-7751 Telegram i zëvendëskonsullit italian në Korfuz, dërguar ministrit të Jashtëm San Giuliano ku informon gatishmërinë e fiseve veriore për luftë.

[2] AMAE në AIH, Fondi: Serie Politica “P” (viti 1912), Pacco 674, img 7273, 7274, 7275, 7276, Telegram i zëvendëskonsullit italian në Tivar Panella* dërguar sekretarit të Parë të legatës italiane në Cetinë, Pignatti mbi mbledhjen e 200 malësorëve në katedralen e Shkodrës

[3] AMAE në AIH, Fondi: Serie Politica “P” (viti 1912), Pacco 672, P1010090, P1010091, P1010092, Njoftim i konsullit italian në Shkodër për Ministrinë e Jashtme mbi lëvizjet e Preng Bib Dodës dhe Imzot Serreqit 

[4] AMAE në AIH, Fondi: Serie Politica “P” (viti 1912), Pacco 674, img 7869. 7870. 7871, Informacion i konsullit italian në Shkodër për Ministrinë e Jashtme rreth gjendjes që mbizotëron në këtë vilajet

Avzi MUSTAFA

Një fshat që është shumë interesant, i cili mbijetoi, por edhe sot e kësaj dite është me banorë që jetojnë aty, është Vërbeni. Ky fshat gjendet pas fshatit Duf, menjëherë në të djathtë para Mavrovës, në kilometrin e pestë nga rruga Gostivar-Dibër. Në bazë të dokumenteve qëndron se kisha e parë është ndërtuar më 1831 dhe e mban emrin, siç i thonë banorët, “Shum Nikolla”, ose “Shën Nikolla”, siç i thonë sot në gjuhën maqedonase.

Në Vërben, për shkak të kushteve të mira dhe rrugëve që të çonin, si në Gostivar, ashtu edhe në Dibër, kanë jetuar një numër më i madh i popullatës në krahasim me fshatrat tjerë të Rekës së Epërme. Sipas statistikave që na i prezanton historiani bullgar Kënçov, ky fshat, në fillim të shekullit XIX, ka numëruar 660 banorë, prej të cilëve 300 shqiptarë të krishterë dhe 360 shqiptarë të konvertuar në fenë islame. 

Fshati Vërben është një ndër fshatrat më të gjallë në krahasim më fshatrat tjerë të Rekës së Epërme jo vetëm tani, por edhe në kohët e mëparshme. Dikur, por edhe sot, ata janë marrë me blegtori dhe me përpunimin e bulmetit e të brumërave, sidomos të prodhimit të kadaifit e koreve të ndryshme, por edhe me ndërtimtari ose punëtorë krahu në tërë Ballkanin, si në Bullgari, Rumani, Serbi, Rusi, Stamboll.

Gjatë Perandorisë, ashtu si çdo shqiptar, edhe këta banorë shkonin në vendet e Ballkanit për kurbet. Ata shkonin në Bullgari, Rumani, Stamboll e gjetiu. Edhe pse shumica ishin krahë pune dhe mundoheshin të fitojnë për t’i mbajtur familjet e tyre, ata nuk e kursyen atë fitim të vogël që t’i formojnë edhe shoqatat e tyre për ta ndihmuar vendin e tyre të robëruar. Një shoqëri, që ishte më e madhja në tërë Ballkanin, ishte Shoqëria e Bukureshtit, e cila edhe ishte më aktivja. Me kontributin dhe angazhimin e kësaj Shoqërie u realizua edhe Mësonjëtorja e Korçës.

Hapja e “Mësonjëtores shqipe të Korçës” është një kontribut shumë i madh, që do të ndikojë në mënyrë pozitive në mbarë trojet e shqipfolëse për të hapur shkolla në gjuhën amtare. Kjo shkollë ishte e para që e mori karakter kombëtar dhe laik. Kjo shkollë u dha zemër të gjithë shqiptarëve, pa marrë parasysh se ku jetonin, që ta vazhdojnë punën e tyre që sa më parë ta arsimojnë popullatën në frymën e shqiptarizmës, por edhe në të njëjtën kohë ajo do të jetë mburojë për t’ia ndërprerë rrugën përçarjes dhe fanatizmit fetar.

Pas hapjes së shkollës së Korçës pas pak muajsh u hapën një numër i madh shkollash në shumë zona, si në: Korçë, Kolonjë, Pogradec, Dibër, Ohër, Gjakovë, Pejë, Manastir, Shkup, Rekë e Epërme etj. Sipas të dhënave të historianit të arsimit shqip, prof. Hysni Myziri, i cili flet për vrullin e hapjeve të shkollave në gjuhën shqipe, “një shkollë në gjuhën shqipe u hap në Rekën e Epërme në fshatin Vërbgjan”. Siç duket në dokumente, në këtë fshat është hapur një shkollë shqipe, por kohëve të fundit, me shfrytëzimin e arkivave të ndryshme dhe shtypit të kohës, duket se është bërë një gabim, sepse shkolla është hapur në VËRBEN e jo në Vërgjan. Fshati Vërbgjan ndodhet në mes dy Rekave, sepse Reka ndahet në pesë (5) pjesë: Reka e Vogël, Reka e Poshtme, Reka e Epërme dhe nga tre fshatrat të Mavrovës, ku bëjnë pjesë Lenonova, Niqiforova e Mavrova, kurse fshati Vërgjan është ndërmjet Rekës së Poshtme dhe Rekës së Epërme. 

Për ta justifikuar pohimin se shkolla e parë në Rekë të Epërme është hapur në Vërben, unë do të ndalem në një shkrim nga një udhëpërshkrim i Peter Elezit, që i bëri Malësisë së Dibrës dhe Gostivarit me rastin e hapjeve të shkollave të gjuhës shqipe në Rekë të Epërme më 10 korrik të vitit 1941. Në udhëpërshkrimin me titull: “Në bisedë me gjind që flasin në gjuhë të vet”, që e boton në gazetën “KOSOVA” më 27 shtator 1941, në f. 4-5, ai do të shkruajë: 

“….Me 10 korrik bashkë me z. Selim Alliun u- nisëm me shkue e me pamë krahinën REKË E EPËRME. Automobili na përcolli deri në Tërnicë. Komuneja e fundit e kësaj krahine. Hymë mbrenda në zyrë: aty gjetëm sekretarin Z. Damjan Beliçin. E pyetëm se ç’gjuhë dinte, që të merreshim vesh. Kur na tha se dinte shqip e ishte shqiptar nga Reka e Epërme, gëzimi i ynë që i madh. Ai na gjeti disa katundarë për me na shoqnue deri në nji katund të Rekës. Sipas një skice të bame nga ne vetë, katundi i parë, që kishim me pamë, ishte Vollkovia, që ndodhet nga e djathta e udhës që të çon nga Dibra në Gostivar e në faqe të një mali”.

… “kur mbërrijtëm në katund kërkuam shkollën; si e pamë u-nisëm me shkue në punën t’onë. Po plaku Z. Zylfi Fazliu na tha “ Zotni, do të vini me marrë nga një gotë qumësht në shtëpi t’eme…Ngulte kambë dhe e quante shpërçmim po të mos i shkojshim…… Zoti Zylfi na tha: “Dotë shkojmë tek shtëpija e Avllakum Gligorit…. Sikur shifet banorët e këtyne viseve janë të besimit Orthodoks e Muhamedan, Shqiptarët kanë nji dashni të madhe me njani tjetrin….. Kur shkuem në shtëpi të Z. Avllakum Gligorit, ai u bani za s’amës, grues dhe njerzvet të tjerë të shtëpistue u thanë”… Eja mori nanë, se na kanë ardh gjind që flasin në gjuhë të vet…”… Pasi mbetëm nji orë aherë kërkuam leje dhe u nisëm në punën t’onë se nuk priste koha…. Plaku Zylfi don me na shoqnue deri në katundin e afërm e të behesh udhërrëfyes i ynë… Mbas nji ore udhtëtimi mbërrijitëm në katundin e afërm që thohet Be’shnicë (Beliçicë). Shkuem drejtë në shkollë. Mbas pak erdhi shërbetori i shkollës, çeli shkollën dhe hymë mbrenda. Por sa u-hap shkolla u-mblodhën edhe katundar të tjerë. Edhe këta ishin të habitun e të gëzuar. E flisnin mirë gjuhën Shqipe… Pas Vollkovis mbërrijitëm në qafën që ndan të dyja lagjet e këtij katundi, një grup njerëzish nga parija e vendit, tue pas në krye edhe priftin, po ngjiteshim. Prifti Papa Maneja, Z. Gavril Andereja e të tjerë. Si u folëm me ta dhe plaku Zylfi u- u nisëm për në VËRBEN… Shërbetori i shkollës z. Jakov Metanija, shkonte përpara…; tregonte hallet e jetës dhe familjes… Shtëpijat e katundit VËRBEN, ku mendojshim me kalue të parën natë… Shkuam drejt në shkollë, që ishte e mirë dhe e re… Shërbetori u tha “Folu në gjuhë të vet; këta janë si na pi Albanije…”…. Kanardh pi Albanije dhe janë nazarnik” po i pëshpërisin njani me tjetrin në vesh… Po bisedojnë se si me e regullue fjetjen në shkollë, hyni në derë një plak madhshtuer, me një shkop në dorë mbi të cilin mbështetesh se i dhimte një kambë. Ishte z. Vllagun Filipi, nji nga paria e vendit……. “Zotni, sonte keni me fjet tek unë; mir-keq kemi me kaluekët natë së bashku”… E njihte mirë jetën dhe Shqipnin, ku kishte jetue si nënpunës në kohë të Turqis. Na tregoi shumë sende; ndër të tjera na tha: “Katundi i ynë e tanë Reka e Epërme kanë qenë mendueshum që të bëhesh ky vend Albani . Ka qenë edhe nji mësues nga ky katund, qe ka qenë mundue me përhap mësimin e gjuhës Shqipe; por asht largue nga katundi i ynë më 1914; ka pas marrëveshje me z. Xheladin Seferin që hapeshin shkolla Shqipe…”.. Të nesërmen në mëngjes shkuem tek vorri i këti mësuesi: kishte pas emrin OLIMBIA SAVA”.

Në bazë të kujtimeve, edhe pse të pakta, përsëri disa banorë të Vërbenit e mbajnë mend, duke fol e duke plotësuar njeri-tjetrin, se kjo shkollë në gjuhën shqipe duhet të ketë filluar diku në maj të vitit 1889. Në Vërben ishte hapur kjo shkollë shqipe kombëtare dhe ajo kishte gëzuar përkrahje shumë të madhe si nga populli, ashtu edhe nga kolonia shqiptare që vepronte në Rumani. Kjo shkollë, edhe pse u hap për fëmijët që të mësojnë shkrim e këndim në gjuhë amtare, në të njëjtën kohë ajo i hapi zemrat edhe të shumë prindërve të nxënësve, që ta ndjekin këtë shkollë. Shkolla ka qenë e financuar nga vetë shqiptarët e Rekës, Dibrës e Kërçovës, si dhe patriotët e Korçës e të Pogradecit, që punonin në Vllahi (Rumani). Kontributin më të madh e kishte dhënë banori i këtij fshati, Vllagun Filipi, i cili kishte punuar në administratën turke dhe kishte qenë në kontakt edhe me shqiptarët e Stambollit. Ai e ka njohur personalisht Koto Hoxhin, Naim dhe Sami Frashërin, Jani Vreton, Ismail Qemalin, Pashko Vasën, si dhe disa patriotë nga Dibra e Reka e Epërme, si: Sait Najdeni e Faik Vildani, Josif Bageri e Llazar Siljani, si dhe pronarët e disa furrave në Stamboll, si: Manajllovët, Matejtë e Leountinët.  

KUSH ËSHTË MËSUESI OLIMBIA SAVA?

Për biografinë e këtij mësuesi patriot, përveç atyre kujtimeve që janë bartur brez pas brezi, njohuri të tjera nuk ka. Atë që e dimë është varri i tij, që gjendet në varret e kishës së Dingozit. Ajo që është përcjell dhe mbahet në kujtesën e fshatrave është se emri i tij është i fshehur, kurse mbiemri mund të jetë i saktë, sepse mbiemra me Savën edhe në Vërben ka edhe në Strazimir. Këtu, nga banorët e vjetër të fshatit thuhet kur ka ardhur nga Rumania, i ka pasur afër 40 vjet. Ka ardhur në fshat me republikë (sheshir), me frak dhe me qostek sahati. Thuhet se çdoherë ka mbajtur këmishë me ngjyrë të zezë, që të duket se është prift. Kohën më të madhe e ka kaluar në kishën e fshatit dhe ka qenë i angazhuar si pitrop (personi që ua tregon ikonat familjeve që janë shpërngulur nga ky fshat). Pas ritualeve kishtare, ai i ka mbledhur fëmijët dhe “u ka mësue gjuhën Shqype, të bejnë hesap (arifemtikë) edhe ua ka mësu edhe drzhavat, bujqësi qysh me u punu toka dhe kanë kënduar këngë”^. (bëhet fjalë për vjersha – A.M.).

Abetaren, siç e quan banori “bukvarin”, e ka sjell nga Bukureshti dhe i ka pasur vetëm 5 copë. “Germat i kanë gdhendë prej thuprave dhe i kanë shtrua në pod” (dysheme).

Shkollën e kanë ndjekur më shumë në kohën e dimrit, kurse në pranverë dhe në vjeshtën e parë, siç i thonë ata, numri i nxënësve ka qenë më i vogël. “Në kohën e dimrit numri ka qenë i madh, bile këtë shkollë e kanë ndjekur edhe banorët e “rritur për me ndie se qysh difton daskali”.

Olimpia Sava është shkolluar nga klerikët shqiptarë që i kishin përfunduar studimet e larta jashtë vendit. Një shkollë e tillë, sipas banorëve të vendit, ka qenë në Manastir, në Kishën e “Shën Mërisë”. Kjo kishë i pranonte fëmijë nga të gjitha krahinat ku i mbante me strehim, me ushqim e me fjetje. Në këtë kishë prania e klerikëve shqiptarë ka qenë e madhe. Nevoja për t’ua mësuar gjuhën shqipe në këtë manastir ka ardhur si revoltë ndaj priftërinjve grekë dhe serbë, që propagandonin se “vetëm gjuhët e tyre i njeh Zoti!”. Klerikët shqiptar, në pamundësi që publikisht t’ua mësojnë gjuhën amtare fëmijëve, sepse këtë nuk e lejonte as shteti e as kanunet fetare, ndjenjën për shqiptarizëm, si dhe shkrim-leximin, ua mësonin fëmijëve fshehtas në dhomat e strehimores. 

Olimbia Sava një kohë qëndron edhe në manastirin serb në Selanik, “Sveti Sava”. Më vonë ai e braktis këtë manastir dhe shkon në Sofje e pastaj në Bukuresht. Ai hyn në lëvizjen patriotike të shoqatës që vepronte në Bukuresht. Meqenëse ishte shumë i zgjuar dhe dinte shkrim e lexim, kolonia e Bukureshtit e dërgon në Rekë të Epërme, në Vërben, në fshatin më të madh ku banonin shqiptarët, për ta hapur aty shkollën në gjuhën shqipe.

Emri Olimbia, si duket, është emër kishtar, që të mos bie në sy prej pushtetit dhe priftërinjve fanatikë. Prifti Manej nga fshati Vërben dhe komuniteti kishtar ia japin Olimbisë edhe dokumentin se ai është i punësuar në kishën e fshatit për t’i kryer punët e kishës si pitrop. 

Mësuesi Olimbia Sava duhet të jetë lindur rreth viteve 1849/1850. Nga bashkëvendësit, që ishin nga Shtirovica, Vërbeni, Zhuzlje, Sence etj., ai është dërguar që ta hapë shkollën në këtë fshat me një pagesë prej disa napolonave – afër 500 grosh.

Në fillim shkolla punoi në një nga dhomat e kishës. Meqenëse numri i nxënësve ishte i madh, atëherë paria e fshatit, në krye me Vllagun Filipin, e nisin shkollën. Ndërtimi i shkollës ka zgjatur gati dy vjet dhe është ndërtuar sipas një modeli të një shkolle të Stambollit. Shkolla ka qenë me një klasë dhe një dhomë banimi në katin e dytë, por klasa ka pasur hapësirë shumë të madhe, ku ka pasur katedër, përreth murit disa ndarje në formë gjysmë harku për nxënës të veçantë dhe banka në mes të dhomës. 

Në ndërtimin e shkollës, përveç fshatarëve dhe anëtarëve të kolonisë së Bukureshtit, kontribut kanë dhënë edhe esnafët, sidomos “esnafi i terzive” në Dibër. Esnafi, denbabaden, furnizohej me produktet e leshit dhe të shajakut nga banorët e Rekës dhe atyre ua kishin borxh atë ndihmë.

Kjo shkollë, përveç arsimit elementar për djem dhe vajza, ka dhënë edhe arsim për të rriturit. Ajo i ka pasur katër klasë. Sipas plan-programit, nxënësit në klasën e parë i kanë mësuar shkronjat, në të dytën lexim, në të tretën Matematikë dhe në të katërtën Dheshkronjë, Punë dore dhe Muzikë. Fondi i orëve ka qenë më i madh në përvetësimin e shkrim-leximit dhe të arifmetikës, kurse në orët tjera kanë mësuar edhe Dheshkronjë, Muzikë (këndim) e Punë dore, sidomos vajzat, që kanë mësuar qëndisjen dhe gatimin, kurse djemtë i kanë mësuar çështjet e blegtorisë dhe të bujqësisë.

Metoda e mësimit që ka dominuar në përvetësimin e shkronjave ka qenë metoda e rrokjezimit dhe ajo fonetike, si dhe të lexuarit në kor dhe leximi “stafetë”, kjo për shkak të mungesës së librave. Prandaj mësuesi e ka ndarë mësimin në paragrafë, sepse ashtu iu ka dhënë mundësia çdo nxënësi që të përfshihet në lexim.

Për hapjen e shkollës në këtë fshat, si dhe për përpjekjen për hapjen e shkollave të tjera në këtë zonë, ka ndihmuar shumë edhe patrioti Luzian nga Dibra e Poshtme, Xheladin Seferi.

Po ashtu nga udhëpërshkrimi i Peter Elezit kuptojmë se kjo shkollë ka punuar deri në fillim të vitit 1914, kur forcat e ushtrive aleate të monarkive ballkanike, gjoja në emër të dëbimit të ushtrisë turke, e vritnin dhe masakronin popullin e pambrojtur shqiptar. Ishte koha kur shtetet ballkanike me turr bënin plane se kush do të gllabërojnë sa më shumë tokë shqiptare, sepse tek ata mbretëronte mendimi se tokat shqiptare janë pa zot – “tokë e askujt”. Prandaj ata nuk zgjidhnin as mjete e as metoda – ushtria serbe hynte nga disa drejtime dhe bënte kërdi, masakrime të papara. Sipas gazetave të Evropës, “aty ku kishte kaluar ushtria serbe, sidomos në tokat shqiptare, si në Kosovë, Dibër, Lumë, Lezhë, Elbasan, Durrës, ajo kishte vrarë më tepër se 25.000 shqiptarë (burra, gra e fëmijë)”.

Kjo shkollë, me disa ndërprerje të kushtëzuara nga shumë faktorë, ka punuar deri në vitin 1914. Pas këtij viti kjo shkollë me mësim në gjuhën shqipe zëvendësohet me mësues serbë. Pas këtij viti nuk dihet asgjë as për mësuesin Olimbia Sava – a ka vdekur nga ndonjë sëmundje apo është likuiduar për punën e shkollës në gjuhën shqipe. 

Se sa ka qenë interesimi i mësuesit serb për t’i mësuar fëmijët shqiptarë të kësaj zone në mënyrë shumë të qartë dhe konkrete e kuptojmë nga fjalët e shërbëtorit Jakov Matenija, që e udhëhiqte grupin. Ai do të shprehet kështu: “se këtej bie borë; si i thoni ju? Dhaskallt bajnë ski: ata nuk kujdesn fort për kalamajt. Nji vit ma parë ka qenë njidaskal i ri:ai nuk dinte me rreshqitë mirë mbi borë:i thash: Dëgjo more daskall: ke me thy ndoj kambë e më thonë në shkollë: Vdiq daskalli… Dola një herë e shkova në vendin e skis. Atje e gjeta daskallin të shtrimë në borë e pa frymë i rashë disa herë me pllambë fytyrës dhe e shkunda e deri sa erdhi m’vete. Oh, kam thye kambën, priti daskalli… Pastaj ai iku për me e shërue këmbën e fëmijët mbetën pa mësim… daskallët sllav nuk kanë pas tregua asnjë kujdes për arsimin dhe edukimin e popullit: fëmijët që kishin mbarue katër klasë fillore, nuk dijshin me shkrue”.

Këtë shkollë e karakterizojnë disa veçori: ajo është shkolla e parë laike për djem dhe vajza në gjuhën shqipe; këtë shkollë e kanë ndjekur edhe të rriturit; ajo ka punuar me plan dhe program mësimor me abetare nga autorë shqiptarë; dhe ka pasur objekt shkollor të ndërtuar nga kontributet e fshatarëve, patriotëve dhe arsimdashësve shqiptarë jashtë atdheut. 

Me mbylljen e kësaj shkolle në Rekë të Epërme, në këtë krahinë asnjëherë më nuk do të mësohet gjuha shqipe. Si pushtuesi bullgar, ashtu edhe pushtuesi serb, para Luftës së Dytë Botërore, ngjashëm si edhe pushteti maqedonas pas LDB-së, do të zhvillojnë një politikë shkombëtarizuese ndaj shqiptarëve të Rekës së Epërme. Edhe pse kërkesa për shkollë në gjuhën shqipe ka pasur, bile janë mbajtur edhe referendume, kjo nuk ka gjetur miratim asnjëherë.  

Në një dokument të vitit 1969, dërguar Kryesisë së KQ të LKJ në Beograd, ku përshkruhet gjendja dhe kërkesa e banorëve të Rekës së Epërme për arsim në gjuhën shqipe, thuhet: “Nëpër fshatra me popullsi shqiptare të besimit mysliman “mësimi zhvillohet në gjuhën maqedonase, me motivacion se nuk e njohin gjuhën shqipe, ndërsa të njëjtën gjuhë, përkatësisht në gjuhën maqedonase, mësimi zhvillohet edhe nëpër fshatra shqiptare (të besimit ortodoks), të cilët e flasin vetëm gjuhën shqipe, kësaj here për shkak se janë të besimit ortodoks. Kjo duket si shaka, mirëpo e gjithë kjo është vendosur në atë mënyrë, saqë askush nuk guxon të thotë asgjë për këtë çështje, ndërsa një ditë të thuhet: “Çfarë faji ne kemi këtu, ata nuk e njohin gjuhën e tyre amtare?!”.

Sot fshatrat e Rekës së Epërme janë boshatisur, të rinjtë janë asimiluar, ndërsa pleqtë, edhe pse e flasin gjuhën shqipe, deklarohen si maqedonas.

(Intervistë me Sevdije Jasharin, për Prekazin e marsit të vitit 1998)

Elez Osmani, Prishtinë- Nju Jork

Foto e Sherif Jashari

Prekazi, tashti më, ka hyrë në historinë e popullit shqiptar, si një vend që përherë ka lënë shenja të kujtesës historike dhe kombëtare, sepse përherë ka rritur trima në ballë të luftërave që u kanë rënë hise gjatë historisë. Ata trima asnjëherë nuk ju përkulën pushtuesve, por ia kthyen pushkën, duke mos lejuar që të nëpërkëmbet nderi dhe përkatësia e tyre shqiptare. Adem Jashari, me trimat e lagjes së Jasharëve dhe me trimat e tjerë, me heroizmin që treguan kundër bandave vrastare të Beogradit, ia zbardhën faqen Kosovës dhe mbarë shqiptarisë, duke i treguar botës se populli i këtyre trojeve e do lirinë, për të cilën është i gatshëm të sakrifikohen.Një ndër ata burra trima, që përherë ishte pranë kryetrimit Adem Jashari, ishte e dhe Sherif Jashari, një atdhetar i trungut të Jasharëve. Këtë radhë po japim një letërnjoftim të shkurtër të tij, si pjesëmarrës i luftime legjendare të Prekazit. Mirëpo, në vazhdim të këtij shkrimi do ta sjellim rrëfimin e së vesë së tij, zonjës Sevdije Jashari, njëra ndër dëshmitaret e gjalla të asaj qëndrese dhe tragjedie të përmasës kombëtare.Biri i familjes së madhe Jasharaj, Sherifi (10. 11. 1951 – 7.  3. 1998). Sherif Jashari lindi dhe është rritur në një familje me edukatë atdhetare në fshatin Prekaz, komuna e Skënderajt. Shkollimin fillor dhe të mesëm i ka kryer në Skënderaj dhe në Mitrovicë. Si i ri, pas mbarimit të shkollimit përkatës, ishte punësuar në Kombinatin Trepça. Por, pas masave të dhunshme serbe, të vitit 1990, ashtu si edhe të tjerët, e kishte lëshuar punën në shenjë proteste ndaj regjimit serb. Duke qenë kujdestar dhe mbajtës i një familje shumë anëtarëshe, ai ishte detyruar që të kërkonte punë në Slloveni, ku kishte qëndruar deri në vitin 1997.

VEPRIMTARIA E TIJ ATDHETARE NË SHËRBIM TË ÇËSHTJES KOMBËTARE

Sherif Jashari, ashtu si edhe fqinjët e tij, ishte  rritur dhe edukuar në një mjedis ku gjithmonë, me shumë kujdes ishte mbjellur  dhe kultivuar ndjenja e atdhedashurisë për çlirimin e vendit nga okupimi shekullor serb. Prandaj, edhe angazhimi dhe sakrifica e tij në këtë drejtim nuk ka munguar asnjëherë, kurdo dhe kudo që e kishte kërkuar nevoja.

Sherif Jashari ishte pjesëmarrës aktiv në demonstratat e viteve 1989-1990, bashkë më Adem dhe Hamëz Jasharin, si dhe me të tjerët. Që nga pjesëmarrja e parë publike e tij në demonstrata, ai ishte vënë në shënjestër të sigurimit serb, për çka shumë herë ishte ftuar në biseda informative. Pas viteve 1990 familja dhe e gjithë lagjja e Jasharëve në Prekaz ishte në shënjestër të okupatorit serb, prandaj në çdo moment priteshin sulmet apo edhe arrestimet e veprimtarëve të lagjes. Si parapërgatitje dhe masë mbrojtëse, që të mos arrestoheshin, djemtë dhe burrat e kësaj lagjeje kishin organizuar roje nate. Në krye të tyre ishte edhe Sherif Jashari bashkë me djalin e tij, Qemajl Jasharin. Sherif Jashari, gjatë kohës sa ishte në Slloveni, nuk mund ta përballonte gjendjen e rëndë dhe të tensionuar në Kosovë nga ajo largësi, kështu që në vitin 1997, kishte vendosur të kthehej në vendlindje për të qenë afër familjes dhe fqinjëve të tij. Me t`u kthyer në Kosovë, menjëherë e kishin përcjellë forcat e armikut serb, andaj e ndalojnë  dhe e maltretojnë fizikisht për disa orë, duke i kërkuar të tregonte për organizimin dhe vendin e celulave organizative të UÇK-së.

Një vit më vonë, saktësisht më 22 janar të vitit 1998, kur u sulmua shtëpia e Adem Jasharit, Sherif Jashari ishte ndër të parët që rrëmbeu armën për t`i dalë në ndihmë.

Sherif Jashari mori pjesë edhe në veprimtari të tjera ushtarake, si në Çirez, Likoshan, Llaushë e vende të tjera, përkrah luftëtarëve të lirisë, të cilët gjithnjë e më tepër konsoliduan radhët e tyre në luftë kundër okupatorin serb.

RËNIA HEROIKE E SHERIF JASHARIT

Sulmi ushtarak dhe policor serb i datave 5, 6 e 7 mars të vitit 1998, mbi familjen e Komandantit Legjendar Adem Jashari dhe mbi lagjen Jashari, Sherif Jasharin e gjeti në gjendje gatishmërie bashkë me anëtarët e tjerë të familjes. Ai qëndroi stoikisht duke u mbrojtur dhe luftuar me armën e tij kalashinkov, pastaj me mitraloz, deri në rënien e tij heroike bashkë me shumë familjarë të tij. E veja e tij, Sevdija, për herë të parë do të rrëfejë përjetimin e saj më të vështirë të jetës,  për të cilin e kishte vështirë vetëm edhe ta mendonte, lëre më të flitej për ato përjetime!

Z. SEVDIJE JASHARI DËSHMITARE E GJENOCIDIT NË PREKAZ, RRËFIME E DËSHMI

Zonja Sevdije, fillimisht ju falënderojmë që pranuat të bisedojmë, për lexuesit e gazetës “Dielli” në Nju Jork. Ato kohë ishin të vështira, tragjike por të përshkuara me një qëndresë dhe heroizëm të vërtetë. E di se e keni vështirë, por na tregoni se si është gdhirë dita e 5 marsit të vitit 1998. Më konkretisht, na thoni si është zhvilluar ngjarja?

Mëngjesi që do ta ftillëzojë lirinë e Kosovës

Sevdije Jashari: Po, po, më kujtohet, sa nuk e harroj kurrë. U ngrita në mëngjes dhe shkova të marrë miell që të gatuaja bukë. Kur dola në derë, filluan krismat, u këtheva në odë, ku ishin duke fjetur Qemajli dhe Sherifi. Pasi hyra, iu drejtova Sherifit:

– Vallahi Sherif, kanë filluar të gjuajnë.

– Prej nga po gjuajnë, më pyeti Sherifi. .

– Nga fabrika e municionit më duket, se nuk po i dëgjoj mirë, gjuajtën nja tri herë, por u ndalën.

– A je e sigurt – ma ktheu – ndoshta nuk janë nga Fabrika e Municioneve, por janë disa punkte në Klinë, e ndoshta nga aty kanë filluar të gjuajnë”.

Qemajli ishte në gjumë, Sherifi ishte zgjuar, por rrinte shtrirë, sepse sa kishte ardhur nga ndërrimi i natës duke bërë roje. Vetëm ishte shtrirë, ashtu siç ishte, edhe me këpucë mbathur, që të pushtonte pak.

Duke dalë nga dera e odës, krismat filluan të shpeshtohen. “Sherif kanë filluar të gjuajnë më shpesh, i thashë Sherifit.

– Thirre Qemajlin, – më tha.

Sherifi u ngrit se ishte i veshur. Unë e thirra Qemajlin, ai ende ishte me pizhame. Fëmijët e tjerë ishin në gjumë.

Kur po dilte te dera, i tha djalit.

– Kthehu Qemajl dhe vishu.

Kurse mua më tha t’i thërrisja fëmijët, dhe t’i zgjoja.

Fëmijët flinin në tre vende. I kishim dy shtëpi, pra ishin shpërndarë për të fjetur.

Këta të dy, Sherifi dhe Qemajli, dolën nëpër kapexhik, kurse unë shkova ta thërrisja Rijadin. Unë, atëherë  mendoja, se ata nuk kanë punë me gra dhe fëmijë. Isha më vjehërr nënen Hylë,dhe me fëmijë të vegjël. Ta thërras Rijadin, thashë me vete, dhe ta largojë, sepse ishte më i rritur.

Pasi shkova ta thërrësja Rijadin, mundohesha ta ndihmoja të vishej, sepse ai ishte përgjumshëm. Në ato momente na rrethuan.

Shikoj edhe një herë nga dyert e oborrit dhe shoh në të gjitha anët tanke.

Sherifi dhe Hamza ishin mbështetur për muri, një muri që është tek dyert tona.

– A doni të dilni, – më thanë.

– Jo, – i thashë, – nuk paskemi nga të shkojmë.

– Dilni, dilni, – më thanë. Bëhuni bashkë e shkoni në shtëpinë e kojshive, se i ka tri pllaka, (silueta) është më e sigurt, thirrni fëmijët dhe dërgoi shpejt. Se çka biseduan mes tyre nuk e di, por me pyten:

– A dolët të gjithë? Ata , Sherifi dhe Hamza, ende ishin aty dhe planifikonin diçka.

– Po, ju thashë, por telefoni ishte duke cingërruar.

– Kthehu merre telefonin, më tha Sherifi, se i kam thënë Ekremit të thërrasë në orën 7,oo, (djali, Ekremi ishte në Zvicër). Fol me të, më tha Sherifi.

Kur u ktheva, për ta marrë telefonin,e  kuptova se thirri një djalë i lagjes së poshtme, që i themi Lagjja Tre. Linjat telefonike nuk na i kishin ndërprerë ende, për shkak se, sa dukej, ju interesonin informacionet tona.

– Oj inxhja Sevdije.

– Hoj? – i thashë.

– Po vijnë disa tanke, – më tha.

– Tanket na kanë rrethuar krejt, kujdes.

Kur dola, Hamzën dhe Sherifin nuk i pashë, kurse Qemajlin nuk e kisha parë prej atij momenti që kishte dalë. Nuk e dija, ishte i veshur, apo kishte dalë ashtu. Por fillova të dëgjoj automatikët e tyre dhe të të tjerëve.

TELEFONATA LAJMËTARE

Në ato momente ke arritur ta bësh një telefonatë?

Sevdije Jashari: Po. Atë ditë në ate momente nuk dija se ç‘të bëja. Tashmë kuptohej se lufta filloi. E kisha një shoqe të vajzave të shkollës, ishte e re shumë, dhe shkoi me familje në Amerikë, dhe doja ta lajmëroja atë vajzë, që ta japë ajo një informatë atje se ne jemi të rrethuar. Mirëpo atë vajzën nuk munda ta merrja. Pastaj thirra në Bashkësinë Islame, aty e kisha kunatin në punë dhe e dija se KMLDNJ ishte afër zyrës se tyre, por më lajmërohet Elezi.* Sevdija:- Ne mbaruam, – i thashë, Elezit. – Krisma në çdo anë. Tanket na kanë mbuluar. Tanket e topat. Nuk kisha parë top as nëpër filma, mirëpo e shihja para dere, nuk e dija se çka ishte, i shkonte tyta andej-këndej, nuk linte të kaloje nga asnjë anë. E lajmërova Elezin, i tregova shumë pak, vetëm sa ta njoftoja se çka po na ndodhte. Atë natë rrethimi ka arritur kulmin. Por, ju edhe përpara keni qenë të mobilizuar, keni qenë të rrethuar, keni pasur gjithmonë probleme me pushtuesin?

Sevdije Jashari: Po ju tregoj nje rast. Dy javë nuk kemi guxuar t’i lejojmë fëmijët të shkojnë në shkollë, dhe nuk kemi guxuar shumë të dalim. Natën nuk kemi ndezur drita, kemi ndezur qirinj, sepse nga Fabrika e Municionit, na shihnin brenda në shtëpi.

Një natë, pasi ishte ndalur uji brenda, dola te bunari për të marrë ujë. Ishte errësirë, vetëm një qiri e lashë ndezur. Posa dola tek dera, derisa mora ujë nga bunari, u ndezë një dritë, sikurse dritë e rrymës.

– Çka ishte ajo dritë, a e vërejte, – më pyeti Sherifi, kur u ktheva brenda .

– Po, – i thashë, – nëpër dritë shkova dhe erdha.

– A je çmendur, – më tha. – Do të vdesësh nga frika, pa të vrarë askush?!

– Vallahi, u frikësova apo jo, unë nuk pashë terr me sy, se m’i qitën dritat nga fabrika, dhe u ktheva në shtëpi nëpër dritë.

Kështu për dy javë e fundit kemi qëndruar të mbyllur. Me frikë, në gjendje ankthi. Por kishim vendosur të qëndrojmë në vatrat tona.

Më fal, por të kthehemi përsëri të fillimi i asaj dite

Sevdije Jashari: Lufta ishte e ashpër. Ata (serbët) të armatosur deri në dhëmb, afroheshin në çdo moment. Tanët bënin qëndresë heroike, më armë të lehta, para një përbindëshi. Ata merrnin shtëpi pas shtëpie. Na erdhën neve, ne ishim të ngujuar. Shtëpitë e tjera, ishin të zbrazura. Ne kishim shkuar te shtëpia e Beqirit. Por, ata erdhën edhe te shtëpia e Beqirit, në të cilën ishim tubuar katër shtëpi, dhe kur i shohin gjithë ato të mbathura, filluan të gjuanin edhe aty, pa mëshirë. Ra kati i tretë, u dëgjuan bllokat e mureve që  ranë. Kulmin e granatuan dhe ra në tokë.

Ne nuk kishim çfarë të bënim, një kohë qëndruam aty, dhe dikur u mbuluam me batanije, nuk dinim çfarë të bënim, vetëm mos të shihnim vdekjen me sy.

Perdet i kishim lëshuar, derën e hyrjes e mbyllëm me çelës. Ndoshta e dëshironim vdekjen, por nuk e shprehnim para fëmijëve dhe pleqve.

Derisa ata i rrëzuan dy katet e sipërme, ne strukeshim, por kur mbërritën në katin e parë, filluan britmat e fëmijëve.

– Gratë dhe fëmijët jashtë, – i dëgjova kur thërritën nga jashtë, – dhe thoshte: – Unë po flas shqip.

Për një moment e kam parë veten se nuk jam mirë, për shkak se kur i kam parë tullat që binin, edhe pse mjaft u mundova t’i mbuloja fëmijët me batanije që të mos lëndoheshin, për një moment e kam kapur djalin 9-vjeçar dhe i kam vu në kokë një xhup, për ta mbrojtur nga tullat e murit.

PËRBALLJA ME FORCAT SERBE  

Zhurma e avionëve, e tankeve. e topave, e pushkëve, na ndanin frymën dhe na dridhnin vendin… Nuk dinim ç’te bënim. Nuk di se si më ka rrapëlluar në koke dhe kam dalë për ta hapur derën. Ndoshta që të merrja ajër, ndoshta të mos  na zinte shtëpia, që kishte filluat të shembej.

– Mos e hap derën, mos e hap derën -, më thanë të tjerët, nga brenda.

– Vetëm unë dua të dal, nuk dua t’i shoh fëmijët duke i vrarë, ju thashë.

Unë dola, ndoshta, për të më vrarë. Frikë fare nuk kisha. Vetëm besimin te Zoti e kisha të plotë.

Çka të shihja. Më dukej se ishte një Beograd jashtë. Nuk kishe ku ta vësh këmbën prej tyre, sepse ishin plotë e përplot. Ata nuk dukeshin si njerëz, por si majmunë dukeshin, vetëm nga dhëmbët shiheshin dhe dalloheshin që ishin njerëz. Ishin të lyer e të vizatuar, nuk kisha parë të tillë, as në filma.

Frikë më nuk kisha…

Kur e hapa derën, xhamat i kishin thyer duke gjuajtur, mirëpo çelësin nuk e kishin hequr.

– Hiqe çelësin!, – më tha dikush në shqip.

Posa e hoqa çelësin, dola, nuk më lanë vend në trup që nuk më ofronin tytat e pushkëve.

Jo vetëm njëri, por shumë m’i mbështetën tytat në trup.

Një gjë e di, se ata vetëm dridheshin.

Pse frikohen këta nga unë, mendova me vete.

– Mos u frikoni, se nuk kam asgjë, iu thashë.

Ata heshten.

Ashtu … Zoti më ndihmoi…

– Trego, kush jeni brenda? – më thanë.

– Jemi gra, fëmijë dhe disa pleqë, u thashë.

Nuk më bëri goja të tregoja për Rijadin, 17-vjeçar që ishte brenda.

– A doni të dilni?, – më thanë.

– Nuk paskemi ku të shkojmë, – u thashë.

Aty i kam parë shumë të vrarë, të gjithë të uniformuar. E kam ditur, se nga ne, përpos Ademit dhe Hamzës, tesha të UÇK-së nuk ka veshur kush atë ditë, as Sherifi. Tanët, lëvizjet kur bënin roje, i bënin me tesha civile brenda fshatit, për të mos rënë në sy me uniforma.

E kuptova që ata nuk janë nga radhët tona, me ato tesha të shkijëve dhe çizmet deri në gjunjë, plotësisht u binda se ata janë shkije.

Kur ju pashë pajisjet personale, çizmet deri në gju, por të shpërndarë, të rrëzuar e të vdekur, ndjeva një lehtësi… dhe vetëm i shikoja. Djemtë tanë e paskan paguar vetën dhjetë fish, fola me vete.

– A doni të dilni, – më thanë.

– Nuk paskemi nga të shkojmë, – u thashë.

– Dilni ju, – më  thanë.

– Një nga një dilni, – dhe e ngriti një gisht lartë.

– Dhe shko nga ta dish ti, sepse unë nuk e di këtë teren, – më tha njëri prej tyre.

Fliste në gjuhën shqipe, por jo shqipe të pastër, mezi e kuptoja.

– Shkoni nga e dini rrugën.

Ata nuk lëvizën për të hyrë brenda, tek dera prisnin. Derën e hapa unë.

U thashë: A doni të dilni jashtë, po thonë? Jeni të detyruar! Fillimisht dolën fëmijët e mi.

I kam pas tri vajza, dhe me Rijadin ishin tre djem.

E mora Rijadin për krahu për të dalë. Rijadi ndaloi në derë kur i pa.

– Ec Rijad, djali im, – i thashë.

Më dëgjuan kur i thash djali im.

Filluan fëmija të dalin, gjashtë të mitë dhe dy të kojshive, të tjerët i kam lënë në shtëpi, mirëpo kur dola deri në gjysmë të oborrit me ta, më thirrën:

“Kthehu ti, se të tjerët nuk po dalin, kthehu dhe thuaju edhe një herë”.

– Dilni, – iu thashë, se do fillojnë të gjuajnë!

Filluan të dilnin, mirëpo burrat i ndalën.

E kam parë vetëm njërin që e kanë vrarë, dy të tjerë dëgjova pushkën kur i vranë, por nuk i kam parë, sepse isha duke shikuar ku i kisha fëmijët.

VRASJA E FËMIJËVE

Kë e vranë në atë moment?

Sevdije Jashari: Në atë moment e vranë një kojshi. Beqirin e kishin plagosur, e takova më vonë dhe ishte gjallë. Qazimin e kam lënë në shtëpi, nuk e kam parë kur e kanë vrarë, sepse unë kam dalë më herët. Thonë se e kanë vrarë në balkon.

Pasi dola t’i mbledh fëmijët, i kishin radhitur para grykës së topit, edhe djalin tim.

– Ec Rijad, – i thashë, – sepse njëri prej tyre me tha nga ta dish terrenin vetëm ec.

– Mos rrini aty Rijad, ec.

I kishin radhitur për t’i vrarë. Dy herë qëlloi i njëjti polic kur e thërrisja Rijadin me emër.

Kur filloi Rijadi të vrapojë, polici i tha:

– Ndal, djalo!

E kam kapur policin për krahu, dhe i thashë: Ja, ku jam unë, gjuaj.

Më shtyu me kondak të pushkës, më hoqi dorën dhe e gjuajti Rijadin. Pasi që e gjuajti, Rijadin e mbuloi tymi. Ai nuk e pa mirë dhe djali me nxitim iku.

-Ai ushtaraku që fliste me ty, që u thoshte dilni, qëlloi?

Sevdije Jashari: Nuk e di, vetëm se njërin, me e pa edhe sot më kujtohet, vetëm se tha: Ndalo, aty djalo. Ai më shtyu dorën, unë mbeta, dhe e gjuajti Rijadin.

Pasi e mbuloi Rijadin tymi, fëmijët bërtitën. Unë vazhdova të eci. Djali (Rijadi) u ngrit edhe një herë, pasi që ishte larguar nga vendi ku e qëlluan për herë të parë, por pasi doli në një si kodër, kishte qenë një lavër, e gjuajtën prapë dhe e rrëzuan.

Fëmijët e kishin më afër se unë, dhe thanë: „Oj nënë, Rijadin e vranë“.

– Ani që e vranë Rijadin, u thashë. Unë doja të shpëtonte bile dikush, një apo dy, vetëm mos të vriten të gjithë.

– Jo, jo, Rijadin e vranë, edhe duan të na mbysin të gjithëve, – thirrën fëmijët.

Në atë moment e kam përmendur Ekremin, dhe thashë: “Nuk mundën të na shfarosin të gjithëve, sepse Ekremi është në Zvicër, nuk munden të gjithëve të na vrasin, mbetet dikush”. Pasi e qëlluan Rijadin për herë të dytë dhe e rrëzuan, iu thashë fëmijëve:

– Ecni ju, e lereni atë! Doja të kthehesha ta shoh Rijadin, a ishte gjallë apo kishte vdekur.

Rijadi më foli, nuk më hiqet nga koka: „Oj nënë, gjallë jam, vetëm se më duket ma kanë hequr një këmbë“.

– Nuk ka dert, – i thashë.

– A po vjen të më ndihmosh, – më tha.

– Po, – i thashë.

I thirra edhe fëmijët për të më ndihmuar. Njërit ia hoqa një trenerkë, njërit një xhemper, me ja lidhë plagët, sepse Rijadi ishte i plagosur në krah, dhe i dilte gjaku, kurse në dorë nuk e kishte një pjesë.

Aty humba, sepse nuk e mora Rijadin e të vazhdoja rrugën, por e kërkoja copën e dorës se ku i kishte rënë, por nuk e gjeta.

– Hajde nënë, më thoshte, pse nuk po ec?

– O Rijad, dua ta vejë atë copën këtu në dorë!

– Hajde lere, – më tha.

Duke ecur në atë gjendje, duke i ndihmuar me vajza Rijadit, na doli tjetra pritë. E treta. Aty kuptova se Prekazi ishte i rrethuar ne disa rrathë.

Nuk dija fare se ç‘të bëja, vetëm Zoti që më ka ndihmuar, dhe iu thashë fëmijëve të thonë se na lëshuan dhe ngriheni duart lartë.

Fëmijët nuk i ngritën vetëm duart, por i ngritën lartë të mbathurat, thërrisnin: Na kanë lëshuar, na kanë lëshuar.

MËSUAM PËR RAMJEN E HERONJVE

Vazhdonim me Rijadin dhe fëmijët e me të mbathurat në dorë. Na zuri Beqiri. Të tjerët të gjithë kishin mbetur prapa.

– Beqir, a dole edhe ti a? – i thashë.

– Po, – më tha. Dola, por si dola!

E kishte pasur dorën mbështetur për gjoksi dhe dora ju kishte mbushur me gjak. I rridhte gjaku mes gishtave. Nuk i thashë fare se qenke plagosur. Isha e mpirë dhe vetëm shikoja.

– Unë dola, tha Beqiri.

E kishte pasur një xhup, dhe e kishte vënë në kokë.

– Boll mirë qenka bërë, që ti na paske mbetur, – i thashë.

– Edhe Qazimin e vranë, – e kishte parë Qazimin.

– Edhe Nazmiun duke luftur. Edhe Bacin Zukë e kishin kapur të gjallë.

Po, për Shabanin dhe familjen e tij a dinte ndonjë gjë ?

Beqiri, siç ju thashë ishte i plagosur rëndë, por na tregoj shumë gjëra. Ai, kishte arritur të shikonte nga kulmi i tij më shumë se ne. Na tha se deri vonë kishte dëgjuar krismat e pushkamitralozit të Shabanit. Por kur ja kishin bombarduar apo granatuar shtëpinë dhe kur nuk u dëgjua pushka e tyre, kishte pa shumë forca serbe qe e kishin mësy kullën e tij. Na tha: aq sa unë kam mundur të shoh, ata kryen të veten. Na tregoi, se nuk ka mbetur asnjë te gjallë. Beqirin ngadalë e lëshoi forca. Plaga ishte e madhe dhe i rridhte pa ndërprerë. U rrezua dhe mbeti, ashtu i vdekur ne lavër, në atë tokë, për të cilën edhe e dha jetën. Ai nuk mbijetoi. Nuk e besoja se kjo ishte biseda e fundit me te.

RIJADI ME TRI PLAGË SHPËTOI

Ndërsa, ne të mbeturit gjallë, duke ecur, dolëm te disa livadhe, Rijadi kërkoi ujë.

– A më jep pakë ujë, se u kalla, mandej edhe nëse vdes …- më tha Rijadi.

– Jo, i thashë. Se nëse na shohin, do të mendojnë se po i gjuajmë.

– Nuk po lakojmë rrugë, drejt jemi nisur, dhe drejt do të ecim, nuk guxojë të lë të pish ujë – i thashë.

Nuk e kishte pasur vdekjen… Nuk e lashë të pinte ujë.

Snajperistët e ushtrisë serbe kishin qëlluar mbi ata fshatarë që kishin provuar për ta ndihmuar frontin. Duke ecur takuam një njeri, ishte i shtrirë. Thirri: “O me kanë plagosur, dhe një vëlla timin e kanë vrarë!”. Njëri ishte më larg, por nuk e shihja qartë. Kur i takuam ata dy njerëz, u gëzova dhe kurrë nuk do ti harrojë. Njëri ishte i vdekur, tjetri i plagosur, por ishte gjallë. Fillimisht, mendova me vete, do të më ndihmojnë ata mua, kur ai i plagosuri më tha:

– Allahile, oj motër, a mund të më ndihmosh, sepse kam mbetur këtu i plagosur. Atë, tjetrin më andej, e kam vëlla, por ai ka vdekur, sepse po e thërras, e nuk po përgjigjet, nuk mundem as me lëvizë e me shku me e pa.

Me djalë për dore, gati duke e bartur në krah, iu ofrova dhe e pashë. E çka t’i bëja unë e mjera. Ai më vështroj dhimbshëm dhe e pa se nuk kisha forcë t’i ndihmoja, dhe më tha:

– Ec, por ta lë amanet, kudo që të mbërrish, lajmëro se kam mbetur këtu, ndoshta më tërheqin e nuk më marrin serbët të gjallë. O zot, nuk kishte gjë më të vështirë se kur e sheh njeriun tënd duke vdekur dhe nuk mund t’i bësh asgjë. Ata kishin qenë nipa tanë, të Sahitit që kishin ardhur për të na ndihmuar. Më vonë e kam kuptuar, aty nuk i kam njohur. Ata kishin ardhur për të na ndihmuar në luftë. Kujtoj se i kanë gjuajtur me snajper.

SHQETËSIMI ISHTE I KOTË, ATA ISHIN NJERËZIT TONË

Kur dolëm te trafoja e Prekazit të Epërm, na dolën tre-katër persona. Nuk i identifikoja nga largë. Përseri u shqetësuam.

– Unë jam lodhur, o Rijad, nuk mundem më, le të na vrasin,- i thashë.

– Edhe unë, oj nënë, – ma ktheu Rijadi.

Ndoshta iu derdh Rijadit gjaku. Rrjedhja e pandërprerë e gjakut e kishte lodhur Rijadin.

– Jam rënduar shumë, dy duart i kam të rënduara si t’i çoja nga një thes me rërë, nuk po mundem as unë.

– Jo, – thashë, ja ku janë të tjerët, mendova se ishte edhe rrethimi i katërt, prej forcave serbe. Thashë, ne as nuk do të lëvizim fare më. Shqetësimi ishte i kotë, ata ishin njerëzit tonë. Nuk na besohej!

Njëri nga ta foli:

– Hajdeni edhe pak më këndej.

– Vallahi nuk po mundemi, – u thashë.

E morën Rijadin, dhe e dërguan në mal, ku i dhanë ndihmën e parë.

Unë kam pritur aty.

Tjetri erdhi dhe më tha: „Mos ke dert, ka shpëtuar“.

Na hipën në një traktor, mua më fëmijë e Rijadin, pasi që i kishin dhënë ndihmën e parë.

Aty kemi marrë frymë pak më lirshëm. Kemi pushuar pak dhe i kemi pritur të tjerët, derisa kanë mbërritur.

Edhe Rijadi me ato plagë mori frymë pak.

Prekazi dukej në flakë e tym. Kallej ende. Flakë shkonte, tymi e kishte mbuluar.

NDIHMA E PARË NË MOMENTE TË VËSHTIRA

Kur erdhën tanë të gjithë, na qitën në atë rimorkioi traktori dhe kemi shkuar në Libovec.

Na dërguan në një shtëpi. Ishte ora 3 e mëngjesit, nuk kishim ngrënë as pirë.

Na sollën qumësht, dhe hanim bukën e qumështin me lugë. E kishin përgatitur burrat, sepse gratë kishin dalë nga Liboveci, praktikisht ishte zonë lufte.

Kishin kërkuar dhe kudo që kishin gjetur vezë nëpër lagje, i kishin mbledhur,i kishin zierë , një kazan plot vezë. Kemi ngrënë edhe ato ve të ziera.

Njëri nga ata, na tha se nuk është vendi i sigurt. Duhet të lëvizim.

Filloi te zbardhej. Kur dolëm krye Prekazit, dukeshin të gjitha livadhet e arat tona mbushur me policë e ushtarë. E atyre tre vetëve, të tanëve, iu thashë:

– Pse more nuk po i gjuani!

– Me çka oj motër, – thanë.

– Me gurë t’i gjuani…

– Ata,edhe me i gjuajtur me gurë, tuten – i kam parë se si dridheshin, ju thashë.

– Kush, -më tha-, në dy Prekazet nuk gjendet njeri, ku t’i marrim ata njerëz që t’i gjuajmë.

LINDI NJË FIJE SHPRESE

Për Sherifin e Qemajlin, dhe të tjerët, a dinit diçka?

Sevdije Jashari: Nuk kam ditur më asgjë. Vetëm aq sa më tha Beqiri.

Kur na dolën njerëzit tanë, ju thashë se e kemi lëmë një njeri të plagosur dhe një të vdekur . Ata po kërkojnë ndihmë.  Aty, na ndihmuan. Njërit prej tyre ia di emrin, sepse e thërriste tjetri, Qazim, kurse të tjerët nuk e di si quheshin. Nuk e di, cili prej tyre ia ka dhënë Rijadit ndihmën e parë! Pasi dolëm në Prekaz të Epërm, erdhën edhe këta, na dërguan për Libovec, ku hëngrëm dhe pimë. Nga Liboveci na dërguan në Oshlan, sepse vendi ishte pak më i sigurt. Kur shkuam në Oshlan, kaluam nga shtëpia e Brahim Xhakës, ku e kishte lëshuar odën për të plagosur.

– A keni të plagosur, – na thanë.

– Po, – ju thamë, – Rijadi ishte me ne i plagosur!

Kemi vazhduar për në Oshlan, të një mbesë.

Çka u bë me atë të plagosurin?

Sevdije Jashari: Si i kam takuar, ata tre personat, që dolën të na marrin, ju tregova se më tutje ka të plagosur. A mund të bëni diçka për ta, për ne mos keni dert. Në natën e dytë, i plagosuri ka mbërritur te Rijadi, pra ku ka fjetur Rijadi. E kishin marrë njerëzit tanë. Ai ka treguar se kishte shkuar këmba doras deri te një shtëpi, kur kishte rënë terri. Kur errësohej, policia vendoseshin nëpër vende të caktuara, nuk dilnin. Të tanët e kishin marrë të plagosurin dhe e vendosën aty. O, sa u gëzuam, por edhe u mërzitem se njëri kishte vdekur.

A dini tash kush kishin qenë?

Sevdije Jashari: Ata kishin qenë nipër tanë, të Sahitit dhe të Musës, nga Gllogovci. Njëri ka vdekur atëherë, tjetri tashti, pra i plagosuri ka vdekur para një viti.

Pastaj u bashkuat?

Sevdije Jashari: U bëmë bashkë atë natë, pasi që pushuam dhe morëm ndihmën e parë te Brahim Xhaka, shkuam te ajo mbesa.

Në orën 4,oo, erdhi dr. Adem Ademi me shokë, për ta ndihmuar Rijadin.

Mandej, kah vazhduat?

Sevdije Jashari: Në orën 4,oo, dëgjoheshin disa lajme se ka vdekur Sherifi, ka vdekur Qemajli, dhe shumë të tjerë. Filluam të qanim. Erdhi dr. Adem Ademi dhe i vuri dy duart në derë :

– Ku është nëna e Rijadit? dhe na u drejtua: behu e fortë, se paku këta kanë shpëtuar. Të shpëtoi djali tri herë i plagosur, nga serbët. Mos u shqetëso. Asnjë lajm nuk është i konfirmuar.

Aty e morën edhe një herë Rijadin dhe e kontrolluan, dhe më pyetën: A je për të shkuar në një shtëpi më të sigurt?

– Po, ju thashë.

Më thanë: Prit edhe një gjysmë orë, për të gjetur ndonjë vend.

Për atë gjysmë ore, Rijadit ia lidhën tri plagë, mirëpo një plagë e kishin harruar. Nuk ia kishin lidhur atë plagë as kur i kishin dhënë ndihmën e parë, dhe as këtu, nuk e kishin vërejtur plagën. Edhe ata ishin shumë të mërzitur.

Rijadi rënkonte, thoshte se në këtë këmbë, më doli flaka.

– O Rijad, i thashë, – edhe nëse vdes, vdes me tridhjetë vetë në dhomë. Ne nuk ndaheshim, edhe pse nuk na zinte një dhomë, nuk ndaheshim, nuk dilnim në tjetër dhomë, të gjithë me Rijadin.

Rijadi të gjithë i kishte rreth vetës, bile edhe Dadën Bahtie, që e kishte pa tmerrin dhe krejt i kishin vrarë para syve te saj. Dada Bahti na jepte gajret neve

Kush është Dada Bahti?

Sevdije Jashari: Dada Bahti është nëna e Nazmiut, gruaja e Bacit Zukë. E kishte lënë djalin në luftë e dinte se ata kanë rënë, dhe e shikonte Rijadin, e pyeste se ku kishte dhimbje, i jepte gajret.

Kur tha Rijadi po më dhemb këmba, i thashë, edhe nëse vdes, do të vdesësh me tridhjetë vetë afër. I thash, Rijad, Qemajli  nuk e di ku e ka xhenazën, se e kanë vrarë, nuk di as ku ka mbetur. Rijadi më tha, jo nënë, deri vonë ia kam njohur Qemajlit krismën e pushkës, nuk është i vrarë.

PËRFYTYRIMET E MAHNITSHME

Dada Bahtije (ndërroi jetë më 6 shkurt 2022) ishte te koka e Rijadit, unë te këmbët e tij, isha zgjuar, nuk isha fjetur. Isha e zgjuar dhe e tretur në mendime, e mërzitur, veç kur e kam parë Qemajlin, mu përfytyrua, sikurse ishte lidhur në namaz, dhe kam mbetur duke e shikuar. Rijadi më tha, nënë çka po shikon?

– E pashë Qemajlin në ëndërr, – i thashë.

– Jo, mori nënë, nuk je fjetur.

– Nuk di, fjetur apo zgjuar, Qemajlin e pashë të lidhur në namaz.

– Vallahi ka shkuar në Xhenet, – më tha. U hidhërova e ia ktheva;

– Ti, vetëm sa më the se nuk e kanë vrarë, si tash në Xhenet.?

Ajo ditë ishte e premte, në orët e mëngjesit.

– Oj nënë, ai është falur gjithnjë, sot është e premte, nëse, është vrarë, është në Xhenet, e ke parë duke u falur

– Mirë, -i thashë -, si të thuash ti.

TAKIMI I BEFASISHËM ME QEMAJLIN

Nuk vonoi dhe erdhën mjekët ta merrnin. Më thanë, ti të vish me Rijadin”. Ishte dr. Adem Ademi me shokë, ishin tre apo katër, nuk e di, dhe donin të lëviznim prej andej.

Ne, duke shkuar me veturë, një traktorë, plot burra, vinte këndej. Aty kishte qenë Qemajli, i cili u ngrit në këmbë dhe po na shikon, dhe po thërret. Iu thashë ta ndalnin makinën, sepse aty ndodhej dikush i yni. Pasi e ndalën veturën e spitalit të improvizuar, dhe shikonim,bashkë me Rijadin. Unë e hapa derën, dhe thashë, more Zot, do me dalë Qemajli, gjithmonë po më del përpara. E pashë mbrëmë, si në ëndërr, sot në traktor, thashë çfarë u bë me mua?!

– Oj nënë, – më thirri. Isha e humbur. Me dukej prapë ëndërr. Si në agoni i thashë:

– Vallahi, Qemajl nuk po di a je i gjallë me të vërtetë, po çdo herë po më del kështu para syve.

Pasi u shpeha në këtë mënyrë, Qemajli me pa të habitur dhe e kapi kokën dhe tha:

– Oj nënë, nuk po na u dashka asgjë që keni shpëtuar, sepse qenkeni çmendur, e paskeni humbur…

– Pasha Zotin, Qemajl, nuk di a jemi çmendur, a kam luajtur. Mirëpo, nuk po besoj se je i gjallë përnjëmend. U krijua një atmosferë shumë emocionale.

Aty qanë të gjithë burrat në traktor, e mjekët në veturë. Aty është bërë një vaj i madh.

Megjithatë, të erdhi një grimë shpirti, se e pe edhe një djalë gjallë. A mësuat diçka më shumë për Sherifin apo Hamzen dhe të tjrerët?

Sevdije Jashari: Qemajli heshti.

– Pas pak tregoi, se ka qenë aty pranë tyre. Kanë qëndruar sa kanë mundur. E kush është vrarë, e kush ka shpëtuar, – i thashë.

– Hajt se ka vakt, e flasim – më tha.

– Sherifi a ka shpëtuar?

– Jo, nuk di, – më tha. Po Hamza, që ishte me te, nuk di më tha. Dëshiroja që se paku të ketë shpëtuar njëri e tregon për tjetrin…

Edhe për një djalë e pyeta:

– E, Faiku? Nuk di. Po ata të Shabanëve? Nuk më tregoi për asnjërin. Nuk dëshironte të më ngarkojë më tepër. Dhe bëri mirë. E pa gjendjen tonë. Ndërsa vetë ishte shumë i fortë. Ndoshta luftimet e një dite me parë e kishin forcuar.

Në atë rrugëtim, shkuat në Mihaliq?

Sevdije Jashari: Një herë shkuam në spital, pastaj shkuam te Brahim Xhaka, dhe bujtëm atë natë. Pastaj mbërritën gazetarët, e çdo kush. Pastaj erdhi edhe Qemajli aty.

Dikur erdhi edhe Syla na mori.**

Erdhëm për në Prishtinë. Vetëm unë dhe Rijadi, u nisem nëper një rrugë të keqe, të fshehur. Nuk ramë në dorë të tyre. Pavarësisht se Rijadi i plagosur rëndë, ndiheshim si të rilindur. U vendosëm në shtëpi të kunatit, Salihut, në Prishtinë. Ndiheshim më të gëzuar. Kushtrimi ishte dhënë. Lufta zhvillohej gjithandej. Ne pritnim lirinë.

Krejt në fund, më lejoni t’i falënderojë të gjithë ata që na ndihmuan në mal, në shtëpi e  në veçanti ekipin e mjekëve që ilegalisht ma shëronin djalin, edhe në mal, po edhe në Prishtinë.

* Ishte ora shtatë e mëngjesit.Posa kisha shkuar në punë.Punoja në redaksinë e Diturisë.Cingërroi telefoni.E mora . U prezentova. Një zë i tmerrshem dëgjohej në anën tjetër. A po dini gjë ju atje. Ne jemi rrethuar, me tanke, topa artileri aviona…Do të na mbysin të gjitheve…u shtanga. Arrita t’i them: Inshallah Zoti ju shptëon…Një lum lotësh filloi të më dalë vetvetiu. E dija se çka kanë berë formacionet ushtarake serbe në Likoshan. Kisha qenë në varrimin e tyre. Ishim të pa mundur. Në anën tjeter të receptorit dëgjitheshin krishmat, gjemonin topat. Ishte kjo telefonata më e vëshitre e jetes sime.

Nuk dija se çtë benin. Pasi e kamë marre vedin një çik, I kamë telefonuar ish profesorit tim Dr. Fehmi Aganit. Edhe ai u ndi keq, u shqetësua. Me tha: bera mire qe më tregove. Po filloj kontaktet. Mua mu dukë se u shfajësova pak. Derisa isha duke folur me Profesorin, befas u fut Salihu ne zyrë, vëllau i Sherifit, kunati i Sevdijes. Ky me pa fytyrën time dhe kuptoi nga biseda, dhe mu drejtu me nje stoicizëm te madh: do të bëhet vetem ashtu siq ka thëne I Madhi Zot, por, dy pika loti iu bashkunan në mjekren e tij.(nga ditari i atyre ditëve. E.O.)

** Syelejman Osmani, nga Mihaliqi ish edukator ne Medresen Alaudin, se bashku me te tjerë bëri sjelljen e tyre ne Prishtinë, sepse ishte nga a jo anë e dinte terrrenin. Ne u gëzuam kur e mësuam vendndodhjen e tyre. Ishim me fat sepse gazetarja Aferdita Saraqini nga radio ‘21” kishte arritur ta bënte një intervistë me Rijadin derisa ai qëndronte i strehuar në male, por nuk e zbuloi vendin. E thirra Aferditën të takohem dhe na tregoi gojarisht. U gëzuam. Pastaj Syla që ishte nga ai regjion i mori, se bashku me te tjerët, dhe ne kushte ilegaliteti i solli.

Elez Osmani, Prishtinë- Nju Jork

P.S

Sevdije Jashari, dëshmitarja e tre sulmeve ndaj familjes Jashari, ka ndërruar jetë në moshën 65 vjeçare, me 14 prill, 2021. Ajo pati rrëfyer ekskluzivisht për krimet serbe mbi familjen Jashari për gazetën “Dielli”.  U varros në Prekaz te Skenderajt.

Nga e majta: Shoqja e Qemajlit Rukije, Qemajli, nëna e. Qemajlit z. Sevdija, Elez Osmani me te shoqen Nurije Osmani.

Nga e majta: Vajza e madhe e Qemajlit, Diella,shoqja e Qemajlit z.Rukije, Qemajli ,Nëna Sevdija ,Elez Osmani dhe vajza e vogël e Qemajlit Yllza

Dr. Dom Nikë Ukgjini

Instituti Filozofik e Teologjik, Shkodër

Objektet e kultit i kanë fillesat e jetës në periudhën antike, kur themelohen si te tilla për nevojat e bashkimit të besimtarëve në një vend të caktuar për tu lutur Zotit. Jeta dhe pamja e tyre me themelet e lashta ka vazhduar të ndjeke kurbën e ngjarjeve historike gjatë gjithë periudhave pasuese të zotërimit romak, antikitetit të vonë dhe mesjetës. Këtë traditë e kanë konfirmuar si burimet historike ashtu edhe të dhënat arkeologjike, për Shkodrën, Lezhën e shumë qytete të tjera në Arbëri.

Me mbylljen e kishave dhe ndalimit të fesë në Shqipëri në vitin 1967, objektet më rendësi historike pësuan si në kohën e perandorisë së osmane, një goditje të rendë shkatërrimi.  Shteti ateist, pos që shumë prej objekteve më vlerë rrënoj, me një të rënë të lapsit, diktatura dhunoi e përdhosi brenda një viti shumë gjurmë të trashëgimisë fetare e kulturore në vend, duke mos i vendosur as në listën e Monumenteve të Kulturës. 

Sidoqoftë, në listën që patën fatin t’i shpëtojnë rrënimit në vitin 1967, në qarkun e Shkodrës dhe Lezhës, duke i shpallur ato në vitin 1973 e 1984, Monumente Kulture, janë një varg objektesh të kultit të mbetura.

Pas hyrjes së demokracisë në vitin 1991, dhe organizmit të Kishës katolike në vitin 1993, dioqeza e Shkodrës dhe e Lezhës, si dhe të gjitha dioqezat të tjera në Shqipëri, objektet e kultit të cilat ishin në gjendje rrënimi, një pjesë prej tyre i meremetuan dhe i rindërtuan. Por, pjesa tjetër mbeten si detyrë e në mëshirën e fatit të Ministrisë se Kulturës. 

Gjatë kësaj kohe të demokracisë, kur pritej një ndërhyrje radikale në përmasimin e gjendjes në objektet kulturore e sidomos atyre të kultit, realiteti tregon të kundërtën. Gjendja e tyre dita e ditës vetëm sa është përkeqësuar. 

Qarku i Shkodrës

Monumentet e Kulturës, ato të kultit katolik në Qarkun e Shkodrës, sipas inspektim në terren, është jashtëzakonisht e rendë dhe e pa pranueshme, për shkak të mos ndërhyrjes në meremetimin e tyre  më vite më radhe. Edhe në ndonjë objekt që është ndërhyrë në mënyrë të pjesshme, ajo ka qenë me cilësi shumë të dobët, dhe vetëm sa për ta arsyetuar fondin e marrë nga shtetit. 

Ecim sipas një kronologjie të monumenteve të shek. XII-XIII.

Kisha Katedrale e Shën Shtjefnit, në kalanë e Shkodrës me një vlere të  jashtëzakonshme historike e cila i ka muret ngritura dhe harqet, ndërhyrja e parë dhe e fundit ka qenë në vitin 1988, pra në kohen e monizmit. Por sot ajo ka nevojë për meremetimin e mureve. Në rrënojat kishave Trikonkëshe, në Kalanë e Drishtit, nuk mbahet mend që ka pasur ndonjë ndërhyrje restaurimit të tyre, pos që, kohë pas kohë në ato ambiente ka pasur gjurmime të ndryshme arkeologjike për efekt studimi. Po të nijetin fat të keq e kanë rrënojat e kishës së Shën Nikollës në Shat (Mazrek), ku ende mbeten gjallë, absida dy katesh e një Kishe dhe Kambanorja e përgjysmuar. Kishat në Shurdhah (Sardë), ku disa prej tyre akoma i kanë një pjesë të mureve deri në 4 metra lartësi, nuk kanë pasur trajtime restauruese, për pos në disa rrënoja më pak vlerë nga një fond Evropian në vitin 2014. Për shkak të mos kujdesit të dukshëm nga shtetit, po këtu  në Shurdhah (Sardë), famullitari i zonës në vitin 2002, i ka ngritur muret e Kishës se Zojës së Bekuar, duke e mbuluar me çati e tjegulla vendi. Ndërhyrje në meremetimin e rrënojave apo gjysmë mureve ekzistues të monumenteve,  gjatë këtyre 30 viteve, nuk ka pasur as në rrënojat e kishave në kalanë e Nenëshatit, Vau i Dejës; rrënojat e kishave në Balezit, Reç, Malesia e Madhe; rrënojat e kishave në kalanë e Dalmacës në Koman, pos disa gërmimeve arkeologjike për efekt studimi; muret e kishave në Kabash, Fushë Arrëze; Kisha e Shën Mërisë, Vau të Dejës dhe rrënojat e Kishës së Shën Mëhillit, në kalanë e Sapës, Vau i Dejës.

 Në mungesën e kujdesit nga shteti, famullitari i zonës së Gruemirë, Vrakë, është kujdesur për  rrënojat e abacisë dhe Kishës së Shën Gjinit e shek. XII, në Rushkull, Grue e Mirë, Malesia e Madhe. Po aty famullitari e ka rikontruktuar dhe meremetua, kambanorin  e madhe deri në 7 metra lartësi në vitin 2012. Në rrënojat e kishës së Shën Markut në kalanë e Vau të Dejës, nga famullitari i zonës janë ngritur muret e kësaj Kishe dhe është vendosur çatia me tjegulla vendi, në vitin 2004.

 Rrënojat e kishës së Shën Shirqit e Bakut në Dajç të lumit Buna, apo abacia benediktine e shek. VI,  nga mos kujdesi i shtetit rrezikon të zhduket përgjithmonë. Studiuesit tanë në sensin e ngritjes se alarmit shprehen “Bizhuja e humbur e Shirgjit. Kjo kishë e stilit romano – gotike e rindërtuar në shek..XIII, e cila  strukturën e plotë të saj e kishte  deri në vitin 1900, sot e mbetur me një mur ballor, në pritje të një mëshire nga qielli, për mirëmbajtjen e tij. Meqenëse ky mur vazhdimisht është i rrezikuar edhe nga ujërat e lumit Buna, Ministria e Kulturës në viti 2013 ka ngritur disa agjenatura mbrojtëse ndaj gërryerjes së tokës nga ujërat dimëror dhe përmbytjet të vazhdueshme. Për shkak të dobësimit të themeleve nga ujërat e vazhdueshëm aty pran, muri ekzistues e ka fituar një plasje për në mes dhe dita ditës rrezikon të bie. Prandaj kërkohet një punë ma e specializuar dhe ma voluminoze, për jetëgjatësinë e tij. Në këtë objekt, një meremetim i thjesht dhe jo profesional është krye në vitin 2016, nga Ministria e Kulturës, por ajo nuk mjafton për ta mbajtur në jetë atë mur më një histori qindra vjeçar.

Kompleksin, Kishë e qelë, në Kukël, Bushat, ku poeti Mjeda ka jetuar për 30 vite me radhë, është ringritur dhe restaurua me fonde private nga famullitari i zonës Dom Nikë Ukgjini, gjatë vitit 2012-2014. Për shkak të vlera historike dhe arkitekturore që ia ka, Ministria e Kulturës në vinin 2012 sa  për ta pasur si evidentim e ka shpallur Monument Kulture. Po kështu sa për evidentim, qenë shpallur edhe rrënojat dhe muret e Kishës katedrale të Sapës në Nenshatë, në vitin 2016 ku ende spikat më madhështi pjesa ballore e Kishës.

Qarku i Lezhës

Po kështu gjendja e alarmuese është edhe në qarkun e Lezhës.

Në qarkun e Lezhës u bënë disa ndërhyrje, rindërtuese dhe restauruese nga ana e Ministrisë se Kulturës, në katedralen e Shën Nikollit dhe njëkohësisht vendvarrimi i Gjergj Kastriotit,  ku ajo e fundit ndodhi në vitin 2018. Por për rendësin e madhe që  ka i gjithë kompleksi historik, është bërë minimumi i mundshëm për rivitalizimin e tij. Po kështu edhe në kalanë e Lezhës dhe rrënojat e Kishës

së hershme antike, vërehet mungesa e kujdesit njerëzorë. 

Nëse i radhisim sipas rendit kronologjike objekte të tjera, duhet të nënvizojë problematikat e shumta të Kishës së mesjetare, Kisha e Balldrenit e shek..XIII e stilit gotik. Kisha e Balldrenit më vlera kaq të mëdha historike e artistike, si për çudi, në lidhje më afresket, në pjesën e absidës dhe gjurmë të tjera në tërë hapësirën e mureve, për vite të tëra kishte mbetur jashtë vëmendjes të diplomatëve studiues, austro-hungarezë, franceze, italian  e tjerë si: Hahn, Ippen, De Grand,  Jeriçek, Shufllaj, apo jezuitit skrupull, Zef Valentinit. Madje, edhe  studiuesit tanë që kontribuuan për shpalljen Monument Kulture të Kategorisë së parë për vlera arkitekturore, në vitin 1981, nuk e hamendësonin së brenda saj fshihej një pasuri e madhe qindra vjeçare me vlera jo vetëm shqiptare, por dhe ballkanike. U desh të vijë viti 2002, kur në një aksion të hartuar nga Ministria e Kulturës për shpëtimin e pjesës arkitekturore, u zbulua rastësish brenda suvatimit kjo pasuri e rrallë artistike e ideuar nga mendja arbërore. Një projekt tjetër i hartuar nga Ministra e Kulturës në vitin 2005 edhe pse ishte shumë ambicioze për rehabilitimin e plotë të këtij objekti, ai kishte mbetur i fjetur në sitarët e kësaj Ministrie. Nisur nga gjendja e mjerueshme e këtij objekti, situatën në dorë e mori, Dom Nikë Ukgjini dhe sipërmarrësi Gjergj Lejqeza, dhe me ndihmën e kontributeve të tjerë privatë, u arrite që objekti  të restaurohet dhe rikonstruktohet i plotë në vitin 2019, duke vendosur çatinë e re, dyer, dritare dhe zbulimin gjurmëve të afreske në muret e brendshme. Mbetet nevoja e restaurimit dhe konservimit të afreskeve murale në pjesën e absidës. 

Po e njëjta gjendje kishte ndodhur dhe më Kishën e Shën Barbarës (Shën Barbullës) e shek.. XIII, në fshatin Pllanë. Afresket e saj impresionuese, brenda e jashtë, në pjesën e hyrjes, po shpërlahen gradualisht si rezultat i mungesës së ndërhyrjeve dhe sidomos lagështirës së shkaktuar nga amortizimi i çatisë për gjatë 18 viteve me radhë. Ndërhyrjet e fundit në këtë objekt u bënë nga Ministria e Kulturës në vitin 2001-2002, duke vendosur një çati provizore mbi atë vjetrën, dhe sistemimi i dyshemesë. Më pas ajo që braktisur plotësisht nga Ministria e Kulturës, duke e lenë pa dyer e dritare e më çati të shkatërruar.  Në këtë rast u pa i nevoja e domosdoshme e një ndërhyrje të shpejt në baza vullnetare gjë që u bë nga Dom Nikë Ukgjini e sipërmarrësi Gjergj Leqejza si dhe disa sipërmarrës të tjerë,  dhe në fund të vitit 2020, u arrite të behët rikonstruktimi i plotë i objektit: çati të re, dyer e dritare, duk përshirë këtu sistemimin e ambientit për rreth dhe përkujtimoren për shkollën shqipe. Mbete nevoja e konsolidimit dhe konservimit të afreskeve murale të cilat akoma e ruajnë shkëlqimin e tyre. 

 Kisha e Shën Aleksandrit (Sh’Lledrit) në kodrën e Bokionit, e cila ndodhet midis fshatrave Spiten dhe Pruell, ka qenë kthyer në gërmadhë nga mos kujdesi i Ministrisë ë Kulturës, por në vitet 2010-2011 këtu kanë ndërhyrë vetë banorët së bashku me priftin famullitar, duke ringritur në këmbë muret e rrafshuara në përjashtim të 50% të absidës,  duke vendosur çatinë e re, dyer, dritare dhe sistemim i ambientit për rreth objektit.  

Në lidhje me Kishën mesjetare të Shën Shtjefnit në fshatin Blinisht, e shek. XIII, më tavan harkor më material guri, këtu është ndërhyrë pjesërisht nga ana Ministrisë së Kulturës sa për t’ia mbushur mendjen ndokujt së po punohet dhe për t’i arsyetuar shpenzimet e bëra. Aktualisht vetëm 60% e strukturave murale janë në këmbë, prandaj është shumë e nevojshme edhe një ndërhyrje konservuese, konsolidues, restauruese e ngritja e një çatie provizore, duke i kushtuar një vëmendje të veçantë hyrjes së Kishës, absidës dhe asaj çfarë ka mbetur nga muri verior.

Kisha e Shën Nikollit në fshatin Zejmen e shek XIII, e ka humbur plotësisht madhështinë e saj të dikurshme. Pasi ka mbetur pa çati, reshjet atmosferike kanë shkaktuar dëmtimin, zhbërjen dhe fshirjen e plotë të afreskeve dhe rënien e suvasë, duke ekspozuar kështu të gjithë muraturën e brendshme. Gjatë udhëtimit të tij në vitin 1907, Theodor Ippen (diplomat dhe albanolog) ka konstatuar në faqen e majtë të murit të kësaj kishe, gjurmë të qarta afreskesh ku paraqitej Shën Maria e ulur në fron që mbante në prehër Jezu-Krishtin. Nga mos kujdesi i Ministrisë se Kulturës, u bë gërmadhë në muajin janar të këtij viti, duke iu shembure në dy muret anësore, ku muri perëndimorë mbartë në vete gjurme të afreskeve mesjetare.

 Kisha dhe Manastiri i Rubikut i shek. XII, falë mirëmbajtjes së etërve françeskan të cilët edhe sot kujdesen për te, në vitin 1998 ka qenë rekonstruktuar nga françeskanet më mjaftë sukses. Ajo tani ka nevojë për konsolidimin e gjurmëve të afreskeve që gjenden në pjesën e absidës të cilat kanë qenë skajshëm të dëmtuar nga acidet luftarake të depozituar në afërsi të objektit në kohën e komunizmit. 

Një ndërhyrje konsolidimi dhe sistemimi iu bë në vitin 2021, me fonde Evropiane.

Në vazhdën e atyre që po zhduken e rrënohen, janë dhe rrënojat të kohës antike, të Kishës së Shën Marisë në Shenmri, Mamuras, Kurbinë, ku në disa pjesë të mureve ekzistuese e gjysmë të shkatërruara,  akoma janë të dukshme gjurmët të afreskeve mesjetare të cilat nuk do i kemi me.

Në fshatin Gallat, Kurbin, kemi rrënojat e Kishës së Shën Premtës dhe Selisë ipeshkvore të Arbenisë, të cilat janë të pa konsoliduar. Ne shenje dashuria ndaj historisë së objekti, vetë banorët së bashku me priftin e zonës vitin 2013, kanë ndërhyrë duke ringritur në këmbë muret gjysmë të rrafshuara e mbi to kanë rindërtua kishën e re me çatinë e re, dyer, dritare. Nisur nga ky fakt Ministria e Kulturës, këto rrënoja ia ka shpallur Monomet Kulture në vitin 2016. 

Një ansambël ndërtimor e shek.. XIX, shpallur Monumente Kulture në vitin 2015, është dhe Selia e  vjetër e Durrësit në Delbenishtë, Kurbinë, e cila në vitin 2005, që  meremetuar nga famullitari i zonës, për sot është në rrenim e sipër për arsye të dëmtimit nga tërmeti i vitit 2019. 

Kisha e Zojës së Papërlyer dhe Kolegji Françeskan i Troshanit, ndërtime të shek.. XIX, janë një ansambël ndërtimor madhështor i shpallur si Monument Kulture në vitin 2016, dhe gjendja fizike është e mirë nga rekonstruktimi i bërë në vitin 1995, nga famullitari i zonës. 

Përmbyllje

Në qarkun e Shkodrës dhe të Lezhës, vërehet dhe mungesa e evidentimit të shumë objekteve të kultit me vlera konsiderueshme historike, kulturore e fetare. Në mungese të dorës së shtetit, shumë objekte të kultit Monument Kulturës kanë rënë pre e gërmimeve pirate gjatë vitit 2007 dhe këto raste janë bërë publike në Media nga vetë banorët e revoltuar. Gjithashtu nga heshtje e braktisje e monumenteve, banoret në shumë zona, kanë dëmtuar sitet arkeologjike duke ngjitur varre pranë themeleve e objekteve të caktuar. Nga Ministria e Kulturës, jo vetëm në këto raste, por në gjithçka që ka lidhje me Trashëgiminë Kulturore në përgjithësi dhe për Monumentet e Kulturës në veçanti, presim që ky institucion kaq i rëndësishëm të kryejë funksionin për të cilin është krijuar, pra mbrojtjen, përkujdesjen dhe promovimin e çdo aseti të Trashëgimisë tonë Kulturore Kombëtare. Monumentet e Kulturës përfaqësojnë vertebrat e shtyllës kurrizore të identitetit tonë kombëtar dhe çdo objekt i rrënuar nga mungesa e vëmendjes, harresa, pakujdesia apo nga abuzimet e ndryshme, është krim dhe fatkeqësi kombëtare.

AKADEMIA “RRENJET TONA”, KUVENDI I IV MBARËKOMBTAR

 Tirane, 2-4 mars 2022