Dosja: Krimet e komunizmit

(75-vjetori i vrasjës së Lekë Macit Përkolaj)

Si në asnjë zonë e banuar me popullsi shqiptare gjatë Luftës së Dytë Botërore(1941-1944), zona e  Shestanit në veri-perëndim të Krajës  kishte status neutral e udhëhequr nga Komiteti i Shestanit, në mbrojtje të popullsisë vendase, me qeverisje lokale, por me të përfunduar lufta e vendosjës së pushtetit të komunistëve, paria e zonës u burgos dhe u dënua me pushkatim duke i trajtuar ata  si armiq të pushtetit dhe të ideologjisë komuniste 

Nail  Draga

Ndër personalitetet më të njohura në Shestan në shek.XX, bën pjesë  Lekë Maci Përkolaj(1890-1046), i cili  ka lindur në vitin 1890 në Ndrekaj(sllavisht Karanikiq) në Shestanin Poshtë, në veri-perëndim të Krajës. Në sajë të kushteve të pavolitshme sociale, si shumë bashkëmoshatar të tij, mori rrugën e emigrimit në moshën 18 vjeçare, duke u vendosur në Stambollë, ku ma parë këtu ishte vendosur vëllau i tij Kola. Duhet cekur se në këtë kohë vendi me i preferuar për emigrimin e shqiptarëve  ishte Stambolla, vend ku ishin vendosur më parë edhe shumë banorë nga Shestani e tërë krahina e Krajës. Pas një kohe filloi të punojë në ambasadën e Francës  në Stambollë. Por, pas pesë viteve sa punoj aty Leka, në sajë të transferimit të ambasaorit francez në Tiranë(Shqipëri) ai e mori Lekën me vete, duke qenë pjesë e stafit të ambasadës. Leka dallohej me punë e korrektësi në shërbim, ndërsa përveç gjuhës shqipe e serbishte njihte edhe gjuhën franceze e ate spanjolle. Këtu punoi deri në vitin 1939, koha kur filloi Lufta e Dytë Botërore,kur Gjermania e pushtoi Francën, ndërsa ambasadori francez u largua nga Tirana dhe u vendos në Egjipt. Aty i ofroi mundësi edhe Lekës të jenë së bashku, por Leka e refuzoi sepse kishte vendosur të ishte pranë familjes dhe në vitin 1940, pas shumë viteve u rikthy në vendlindje në Shestan(Krajë).

Zona neutrale dhe Komiteti i Shestanit

Pas sulmit të Gjermanisë ndaj Mbretërisë së Jugosllavisë në prill 1941 dhe shkatërrimit të saj, populli i Shestanit në sajë të përvojës së hidhur nga e kaluara prej çetnikëve malazezo-serbë të njohur si “bjellashi” nga viti 1918-1929  të cilët vranë, djegën dhe  plaçkitën  popullsinë vendase vendosën të organizohen në vetëmbrojtje,  me qëllim që mos të përsëriten vuajtjet e tyre ma herët.

Pikërisht nga përvoja e hidhur  nga e kaluara populli i Shestanit, por edhe nga Muriqi e Ljarja në një tubim vendosën të shkojnë në Shkodër për të prezantuar shqetësimet e tyre, ku pushteti iu dha armë për mbrojtje e po ashtu u mbeshet idea për formimin e Zonës Neutrale të Shestanit, që u formu në fillim të vitit 1942, ku kryetar i së cilës u zgjodh Lekë Maci Përkolaj. Në kuadër të Komitetit të Shestanit çdo katund kishte përfaqësuesin e vet: 1.Lekë Përkolaj, kryetar, 2.Jakov Vresku, prif-sekretar, 3.Gjon Gjokmarkaj(Bardhaj-Gurrzë), 4.Maci Nikpalaj(Pecaj), 5.Gjon Malaj(Gjuraç), 6.Haxhi Murati(Muriq), 7.Isuf Osmani(Bes) dhe 8.Lekë Nilaj(Ljare). 

Kemi të bëjmë me periudhën 1941-1944, kohë e cila dëshmoi se statusi i zonës neutrale ka qenë pozitiv për Shestatin me qeverisje autonome lokale, sepse qytetarët nuk kanë qenë të rrezikuar nga gjendja e luftës e cila ishte në viset tjera, pa prani të fashistëve apo të partizanëve ku populli lëvizte lirishëm, kanë shkuar për tregti në Shkodër, e Tivar për furnizime me ushqime e çështje të tjera të nevojshme. Për të parën herë u hapën shkollat në gjuhën shqipe, në Dedaj mësues ishte Gjergj Vata ndërsa në Muriq Qazim Kraja. Ishte koha e  lirisë  së munguar dhe të  shpalosjës së identitetit kombëtar shqiptar.

Vula e Komitetit  dhe nënshkrimi i kryetarit Lekë Përkolaj

Në rrethan të tilla shoqërore, me 10 prill 1942 një delegacion i Komitetit të Shestanit shkon për vizitë në Tiranë të ministri i Punëve të Brendshme Maliq Bushati  dhe i paraqesin  Memorandumin nga paria dhe kleri i Famullisë së Ljarës dhe Shestanit i nënshkruar nga 13 persona që ishin paria e këtyre fshatrave. Kemi të bëjmë me kërkesa të ligjshme të popullsisë shqiptare të kësaj zone, të drejta të mohuara nga viti 1878, kur kjo zonë në sajë të vendimeve të Kongresit të Berlinit iu dhurua Malit të Zi. Në këtë Memorandum prej tetë pikash  në mes tjerash kërkohet edhe bashkimi me Shqipërinë(VI). 

Ndonëse gjatë Luftës së Dytë Botërore nga komunistët për të përfituar mbeshteje popullore  kundër pushtuesëve theksohej se si të  përfundoj  lufta do të lejohet deklarimi i lirë i qytetarëve se me cilin vend do të bashkohën. Madje një ide e tillë garantohej  edhe nga  Karta e Atlantikut,  por realiteti dëshmoj të kundërtën sepse të gjithë ata që kërkonin realizimin e idesë së tillë akuzoheshin  dhe janë ndjekur si armiq të pushtetit komunist. 

Burgosja dhe dënimi

Se pushtetit të ri i pëngonin  personat me autoritët e në veçanti paria e Komitetit të Shestanit  u dëshmu   me 29.6.1945,  ku OZN-a arrestoi fillimisht kryetarin e Komitetit, Lekë Perkoliqin, e dy shestanas tjerë prej Gjuraçit , Vuk Pjetër Malaj dhe Gjon Zef Malaj anëtar të Komitetit dhe i dërguan në burgun e Cetinës. Ndërsa  pas disa ditësh OZN-a përsëri  në Shestan  arrestoi dhe i dërgoi në burgun e Cetinës edhe katër shestanas të tjerë. Të gjithë këta u mbajtën në qeli e u torturuan plot katër muaj, duke u munduar t’i bëjnë të pranonin se kanë punuar për shkëputjen e Shestanit nga Jugosllavia dhe bashkimin e tij me Shqipërinë.

Ndonëse pushteti i ri ishe civil dhe udhëhiqej nga komunistët, realisht drejtohej nga policia politike, përkatësisht sigurimi i shtetit OZNA(UDBA). Ishte pikërisht UDBA e cila kishte përgatitur aktpadinë për prokurorin publik të qarkut kundër Lekë Macit Përkolaj dhe të akuzuarëve të tjerë(nr.197/133, 31.X.1945). Pas dëgjimit të të pandehurve dhe shumë dëshmitarëve të rrejshëm, në mesin e të cilëve shquhej shqiptari Vasi Pjetrit Macit, gjegjësisht Vasilije Llukiq, i cili veten nuk e konsideronte shqiptar, më 26 maj 1946 Gjykata Popullore e Rrethit në Cetinë shpalli aktgjykimin me të cilin Lekë Perkolaj, Gjon dhe Vuk Malaj u dënuan me vdekje,  ndërsa Kolë Nrekoviqi me 20 vjet burg, Palë Margjonoviqi me një vit burg, Pjetër Gjokgjuriqi me 18 muaj burg, ndërsa Gjon Vuçetiqi u lirua nga aktakuza.

Populli ishte në mbrojtje të Lekës

Duke marrë parasysh se kishte të drejtë në ankesë në këtë aktvendim, djali i Lekës Zefi për të paraqitur ankesën mbledh  280 nënshkrime nga shestanas, ljaras e muriqas e shestanas që jetojshin në Tivar dhe përgatitet për ta dërguar në  gjyq në Cetinë e ata me tutje në Gjykatën Supreme në Beograd. Por, një ditë para se  Zefi  të shkojë në Cetinë,  nga komiteti i Tivarit  e ftojnë dhe e kërcënojnë se ke vepruar gabim sepse nuk duhet të mbrohet një trathtar i popullit. Ishte ky një kërcënim, ku me pas ia morën lutjen, por, Zefi kishte pasur kopje të lutjës dhe një ditë më pas shkon në gjyq në Cetinë, duke i treguar gjyqtarit për ngjarjën e ndodhur. Nga gjyqi i Cetinës lutja është dërguar në Beograd, e ata më pas e kanë dërguar në Komitet të Tivarit  për të vërtetuar nënshkrimet e qytetarëve. Me të ardhë kërkesa nga Beogradi, nga komiteti i Tivarit angazhohen nga UDBA, dhe bashkëpuntorët e tyre vendas, duke friguar popullin dhe kërkuar nënshkrimin nga ana e tyre për të dënuar Lekën, ku arritën të mbledhin vetëm 20 nënshkrime(!?). Ishte kjo një dëshmi se populli ishte në mbrojtje të Lekës, se ai nuk kishte bërë krime por ka mbrojtë popullin si në Shestan dhe me gjerë. Por, gabimi i tij  ishte se ka qenë shqiptar, demokrat e  antikomunist dhe ndikoi në zgjimin e vetëdijës kombëtare shqiptare  në këtë zonë, që ishte e pa pranueshme për pushtetin e ri.  

Dhe nga një gjyq i tillë politik i dirigjuar nga OZNA në bashkëpunim me pushtetin komunist të instaluar, gjyqi la në fuqi vendimin për vdekje të cilin e realizoi me 16.9.1946, duke i pushkatuar të tre në Cetinë  në vendin Bjellashka Papratina. Ishte ky vendi i kobshëm për shqiptarët sepse dy ditë më parë aty ishte pushkatuar dom Nikollë Tusha, prifti i kishës së Shën Zefit në Ulqin.

Rivarrimi pas 56 viteve 

Ndonëse ka pasur nisma edhe më parë në lidhje mbi  rivarrimin e Lekë Macit në vendlindje,  deri më rënien e sistemit komunist ishte e pamundur! Por, në sajë të kërkesës së familjarëve me së fundit pas 56 viteve, pikërisht në vjeshtë të vitit 2002, u realizua rivarrimi në vendlindje në varrezat e kishës së Tuçilës në Gjuraç! 

Pasojat për popullsinë e Shestanit.

Vendosja e pushtetit të komunistëve në këtë  mjedis dëshmoi  se populli u ballafaqu me një realitet të ri të  imponuar. Shkolla shqipe e hapur në vitin 1941-44 u mbyll, duke u hapur në gjuhën serbe, njëjtë si në kohën e mbretnisë jugosllave. Se propaganda politike ishte kundër identitetit të shqiptarëve  u dëshmu edhe në sajë të regjistrimit të popullsisë të mbajtur më 1948. Të dhënat e publikuara se në Shestan nga  popullsia e përgjithshme prej 1461 banorëve si shqiptar    janë deklaruar vetëm 6 persona, ndërsa të tjerët  malazez, është dëshmi e politikës shkombëtarizuese, kundër  shqiptarëve në Mal të Zi e dirigjuar nga pushteti komunist! Dhe një politikë e tillë me pas pati efektet e veta negative  sepse popullsia shqiptare u asimilu në heshtje  duke u deklaruar si malazeze apo kroate kryesisht në Tivar.

Pikërisht duke marrë parasysh një qendrim të tillë të pushtetit deri më tash nuk kemi dëgjuar se ndonjë person nga Shestani është shkolluar  apo  ka bërë emër në profesionin e tij. Ndërsa e kundërta ka ndodhë me shqiptarët në pjesën tjetër të Krajës, ku është zhvilluar arsimi në gjuhën shqipe. Nuk ka dilemë se  eliminimi i parisë së Komitetit të Shestanit kishte këtë mision, ku pushteti ia ka arritur qëllimit, ku të dhënat e prezantuara në vitet më pas e dëshmojnë një konstatim të tillë! 

Përfundim 

Gjatë LDB(1941-1944) Shestani ishte me status të veçantë  që  drejtohej nga Komiteti i zonës neutrale duke qenë rast i veçantë, në viset shqiptare. Roli i tij ishte mbrojtja e popullsisë vendore nga sulmet e ndryshme serbo-malazeze e cila nga e kaluara ka pasur përvojë të hidhur nga viti 1918-1929, si dhe mos lejimin e pranisë së çetnikëve e partizanëve në këtë mjedis. Pikërisht ky status dhe qeverisja autonome nuk është pritur mirë nga komunistët të cilët këtu nuk kanë pasur mbështetjen e tyre ideologjike. Andaj pas përfundimit të luftës u realizua plani djallëzor i tyre për të eliminuar udhëheqësit e Komitetit të Shestanit, ku pasi i burgosën iu organizuan procesin gjyqësor politik duke i dënuar me pushkatim si armiq të pushtetit komunist. Eliminimi i parisë së Shestanit pati pasoja të mëdha për popullsinë vendore  që u dëshmu  sidomos në procesin e asimilimit  kombëtar.     (Dhjetor 2021)

Lekë Maci Përkolaj(1890-1946)

Përgatiti: Eneida Jaçaj

Një dorëshkrim i vitit 1652, me autor Fra Giacinto nga Sospello e Francës, në atë kohë Vikar Apostolik i Albanisë”, i cili do të vijë në formën e një libri vitin që vjen, dëshmon se sa e vjetër është gjuha shqipe. Studiuesi Mark Palnikaj bën të ditur lajmin ekskluzivisht për gazetën “Dielli”. Libri është shkruar në gjuhën italiane afro 380 vjet më parë, dhe në të janë gjetur dy fjali në gjuhën shqipe me germa latine, me alfabetin e përdorur nga Buzuku dhe Bogdani. Përpos vjetërsisë së gjuhës shqipe, ky dokument ka edhe një rëndësi tjetër, ku autori francez banorët e vendit ku ai ishte i caktuar si Vikar Apostolik i Vatikanit, nuk i quan arbër, por shqiptar. Është thënë se termi shqiptar është përdorur i shkruar për herë të parë në fjalorin me titull “Dittionario Italiano – Albanese” nga Françesko Maria da Leçe në vitin 1702, por dorëshkrimi dëshmon të kundërtën. Libri është i ndarë në gjashtë kapituj, ku gjenden të dhëna historike me rëndësi të jashtëzakonshme, për historinë e Shqipërisë, për zakonet, traditat, kushtet sociale dhe problemet e asaj kohe. Libri është përfunduar në qytetin e Kotorrit në vitin 1652, por i shkruar rreth pesëmbëdhjet vite më pare se viti 1652. Më poshtë do të gjeni intervistën e plotë me studiuesin Mark Palnikaj.

Fjalitë në gjuhën shqipe

Në faqen 189 të tij, janë të shkruara edhe dy rreshta në gjuhë shqipe me këtë përmbajtje:

“otune mose astè maa baam turco, maa paara Mordie….”.

“Zotyne mos e dhashtë me u bam turk, ma para Mordie”, ku me fjalën mordie sinjifikon vdekjen.

Dhe më poshtë shkruhet:

“Ah bregdis Chauuri iȣȣ schiepatar anst per pertembytunè…..”

“Ah bregdis Kaurri ju shqiptarët asht për përtembytune”, pra shqiptarët ishin për t’u vrarë.

Ky shkrim, foton e të cilit po e publikojmë më poshtë, është shkruar nga një francez, që frëngjishten e kishte gjuhën e nënës dhe librin me përjashtime të vogla me disa shtesa në gjuhë latine, e ka shkruar në gjuhën italiane. Prandaj është e pritshme që ky autor, të mos e shkruajë me korrektësi gjuhën shqipe, qoftë edhe të asaj kohe. Sipas dokumentit, të cilin po e publikojmë në origjinal, në rreshtin e parë, lexohet qartazi viti 1639.

Rëndësia e këtij dokumenti është fakti që ai në shkrimin e tij, banorët e vendit ku ai ishte i caktuar si Vikar Apostolik i Vatikanit, nuk i quan arbër ose me ndonjë emër tjetër, por shqiptar.

Studiuesja e njohur për studime për shkrimet e vjetra shqipe, Profesore Anila Omari, ishte e para që reagoi menjëherë pas publikimit të dokumentit nga ana ime dhe vuri në dukje rëndësinë e këtij dokumenti për studimet mbi gjuhën shqipe të shkruar dhe për dokumentimin 63 vjet para Da Leçes të përdorimit të emrit “shqiptar”.

Dorëshkrime, shek XVII

Para gjysmës së parë të shek XVII, pra deri në vitin 1650, kemi fare pak dorëshkrime në gjuhën shqipe, në ato dorëshkrime që njihen deri sot, te asnjëri nuk shkruhet fjala “Shqiptar”.

Autori i shkrimit, Fra Giacinto nga Sospello e Francës, në atë kohë Vikar Apostolik i Albanisë”, siç e quan ai veten në faqen Cr (C recto), në fjalën përmbyllëse të shkruar me datën 12 qershor 1652 në qytetin e Kotorrit, librin e tij me 513 faqe dorëshkrim, na e paraqet si një historik të 16 misioneve të kryera nga ai për rreth pesëmbëdhjet vjet, nga viti 1634 deri në vitin 1649.

Mbetet disi e pashpjegueshme që në faqen 506 , e cila, sipas radhitjes është faqja e fundit e dorëshkrimit, mbas një shkrimi liturgjik prej 8 faqesh në gjuhën latine të shkruar në dy kolona, shënohet viti 1644 dhe firma e Padre Paulos nga Mantova dhe si vend i shkrimit shënohet famullia e Perastit në Mal të Zi. Në pjesën e përparme të dorëshkrimit dallohet qartas që janë shtuar dy fletë me 4 faqe të shkruara në formën e një dedikimi ku shënohet si vend i shkrimit Kotorri dhe si datë 12 qershori i vitit 1652.

Biografia e misionarëve

Në kapitullin e gjashtë dhe të fundit, ai na paraqet një biografi të shkurtër të të gjithë misionarëve të asaj periudhe, rreth 38 të tillë nga vende të ndryshme jashtë territorit të Arbërisë, kryesisht nga provincat nga Veriu i Italisë së sotme. Informacionet që jepen të shkruara në këtë libër, japin të dhëna me shumë rëndësi për studimin e historisë së trevave që ai ka përshkruar me detaje gjatë ekspeditave të tij, nga Veriu në Gug të vendit tone.

Pushtuesit turq

Duke folur për dhunën e jashtëzakonshme që ushtronin pushtuesit turq për ndryshimin e besimit të besimtarëve në trojet tona, ai na ka dhënë në faqen 189 të librit të tij katër rreshta të shkruar në gjuhën shqipe me germat që ai kishte në përdorim, duke e folur gjuhën tonë ashtu si ai ka mundur ta shqiptojë. Është e njohur vështërsia e shkruarjes dhe e shprehjes nga të huajt në gjuhën shqipe, sepse sllavët dhe latinët, gjuhët e tyre i shkruajnë me më pak karaktere sesa ne. Ata kanë nga 27 shkronja, kurse gjuha shqipe ka 36. Germat dhe tingujt që mungojnë në gjuhën e tyre, kur shkruajnë ose lexojnë fjalë të gjuhës tonë, ata ose nuk mund t’i shqiptojnë, ose i tjetërsojnë duke u munduar t’i riprodhojnë per lexuesit e tyre. Karakteret dhe fonemat, ata i tjetërsojnë duke e vështërsuar kuptimin e asaj që ata shkruajnë në gjuhën shqipe.

Në rastin tonë, autori deri diku ka qenë korrekt me shkrimin në gjuhë shqipe dhe puna e tij meriton të lavdërohet, nëse marrim parasysh kushtet kur u shkrua ky shkrim.

Me gjithë këtë vështirësi, rëndësia e këtyre shkrimeve, gjetja, publikimi dhe studimi i tyre, ka një rëndësi të jashtëzakonshme për studimin e gjuhës shqipe nga studiuesit e fushës.

Besoj se me gjetjen dhe publikimin e këtij dokumenti, të kem sjellë një ndihmesë sado të vogël në këtë fushë.

Rexhep Shahu/

Askush, asnje media e Tiranes nuk reagoi pse e zhduken memorialin ne nderim te viktimave serbe ne Kukes dhe u be keshtu deshira serbe…Ky memorial, kjo Murane, ky gur varri u ngrit tre vjet me pare ne qytetin e Kukesit ne kujtim te mbi 2 mije kuksianeve te masakruar nga ushtria serbe ne nentor 1913. U inagurua ne Kukes me 14 dhjetor 2018. Para pak ditesh u shemb, u rrafshua, u zhduk nga administrata aktuale e bashkise Kukes. Anash memorialit eshte deshmitari, siper te cilit eshte e shkruar nje pllake te cilen mund ta lexoni. Jane fragmente shqip anglisht nga shkrimi i tmerrshem Masakrimi ne Lume i shkruar nga serbi me i madh proshqiptar Dimitrije Tuceviq ne ato dite te krimeve serbe.Patriotat e medhej e zhduken kete shenje, kete gur varri, kete kujtese. Kjo gje, i intereson shume Serbise e cila nuk deshiron te kete gjurme te krimeve serbe ndaj shqiptareve pasi ajo don te shfaqet si viktime. Krimet serbe ne Lume jane holokausti i pare ne Europe i njohur e deshmuar e shkruar nga autore boterore. Asnje shqiptar mik i serbeve nuk i zhduk dot ato krime edhe pse e zhdukin nje memorial i cili tashme eshte ne memorie e ne kujtese, ne fotografi e ne histori.Vaso Cubrilloviqi akademiku serb qe ka bere dekalogun apo traktatet e shfarosjes e zhdukjes se shqiptareve, librin Shperngulja e shqiptareve, te cilen e kam botuar une per here te pare, thote ne liber se ne Tirane Serbia punet i zgjidh me pare. Ndoshta edhe heshtjen e politikes ne Tirane per zhdukjen e Memorialit ne kujtim te mbi 2 mije viktimave serbe ne Kukes serbet e kane blere me pare. Po heshtja e mediave te Tiranes eshte uleritese.Une jam ne nje fare mase propozues e inicues i ndertimit te asaj vepre. Luftova qe te ndertohej dhe u ndertua. Nuk mbaj pergjegjesi per krimet qe ndodhin, nuk kam fuqi ti ndaloj krimet e shemtuara si shembja e Memorialit, por kam fuqi ta bej te pavdekshme ne libra ate memorial dhe krimin e shembjes e te zhdukjes se tij. Edhe heshtjen e mediave te Tiranes.Kukesi eshte pasaporta morale e shqiptareve, familja kuksiane se pari e beri te njohur Shqiperine ne bote me shume se cdo gje. Ne kohen e luftes per Kosoven Kukesi u be me i famshem se Uashingtoni, do te thoshte Sadako Ogata. Dy emra nga bota shqiptare njohu bota, Kosova dhe Kukesi. Shembeni kete madheshti nese keni koqe ju jarana te serbeve.

NGA  NDUE  BACAJ  

 Qyteti i Tuzit  që e shohim sot si qëndrën administrative të trojeve shqiptare  të Malesise Madhe  e më gjerë  të mbetura jashtë kufirit politik të  Shqiperisë  të vitit 1913, ka historinë e tij qindra -vjeçare. Kjo histori, ndonse disi e  “mbetur” në kapercyejt e shekujve ka lënë  gjurmet e saj në këtë truall shqiptarie , që “jeton” sot  nën  juridiksionin  e  Malit  të Zi , me statusin e Komunës. 

 TOPONIMI  TUZI …

Megjithse Tuzi në dokumente të shkruara gjindet vetem në vitin 1335 (pra disi i vonë)  , keto troje kanë pasur emer pasi kanë qënë të banuara nga banoret autokton ilir  qindra vite para toponimit Tuzi , Tussis apo ndonjeherë Tushena (Tuscena )… Madje  duke qënë në afersi të qytetit  historik të Diokles (Dukles), e më vonë pjesë e komunes së njohur të Zetës (Superiore), Tuzi ka qënë një qender urbane  mjaft e njohur për kohën. Në dokumentin e Deçanit të vitit 1335 permendet “Katuni Arbanas” kryetari i të cilit  ishte  Llesh Tuzi . Ky ishte fshati Tuz  i kadastres  së Shkodres të vitit 1416 mbi bregun lindor të liqenit të Shkodres me 16 shtepi të vetë tuzeve. Por krejt  fisi i Tuzit ,vendi i të cilit  shkonte prej lumzit të Rrjollit në bregun lindor e deri në Vir (..kullot dimerore), mbi bregun perendimore të liqenit kishte në vitin 1416 , 150 shtepi  e 500 luftëtarë…1.  Me 1485  vellazeria e tuzeve  gjendet e vendosur  në disa fshatra  që ruanin ende emrin e fisit nga rridhnin  si: Damniç-Tuz  , Bgur-Tuz , Kuqik-Tuz , Istulush-Tuz , Petroshan-Tuz  , Pistull-Tuz (i braktisur me 1485), Gjon -Tuz (truallisht) ,  Gradec -Tuz  ,  Shukovik -Tuz , dhe Podol -Tuz . Zgjerimi dhe shtimi i madh i kunoreve  në fisin e Tuzeve duhet të jetë  bërë me kohë  ,perderisa në vitin 1485 banoret e fshatrave  ku u ngulit vellazeria  mbanin kryesisht  mbiemra të ndryshem ,me perjashtim të shumë pakë familjeve që kishin ruajtur mbiemrin Tuz …2.  Në vitin 1582 Tuzi gjindet  në trajten e një emrit  të “shquar” Tuza , ku siç do ta shohim më poshtë popullsia e tij kishte filluar të perqafonte besimin e  pushtuesit  otoman…

BANORET  E  TUZIT …

Trojet e Tuzit ndër shekuj kanë qënë të banuara nga banoret autokton  të fiseve Ilire (kryesisht nga fisi  Labeat ) . Megjithse  gjurmet e ketyre banoreve të hershem  gjinden në trashigimi gojore , dhe ndër dokumente të ndryshme , e deri në libra të studiuesve të huaj e vendas, mjegullnajat e mesjetare  na kanë fshehur shume nga historia e banoreve të asaj kohe të Tuzit (qender urbane apo fshat..). Është pikrisht kjo  “arsye” që ne detyrohemi ta fillojme historinë  e banoreve të Tuzit  vetem në vitet 1416-1417 ,duke u bazuar në regjistrin e kadastres dhe  koncensioneve …të perpiluar ,kryesisht per qelllime taksash  nga (pushtuesit ) venedikas. Nga ky regjister në fleten 42/b  shkruhen emrat e ketyre kryefamiljareve:

Jurko  Tuzi  , krye

Leo      Tuzi

Nikolla  Tuzi , i madhi

Petro     Tuzi

Nikolla  Tuzi , i vogli

Pali       Tuzi , i madhi

Benko   Tuzi

Pali       Tuzi , i vogli

Pando    Tuzi

Tanush  Tuzi

Petan     Tuzi

Vigjec    Tuzi

Nika       Tuzi

Bogosklav  Tuzi , i madhi

Gjergj     Tuzi

Bogosklav   Tuzi , i vogli. 3.  

Siç shihet ketu kemi vetem 16 kryefamiljare e per rrjedhoje 16 shtepia , por në  ketë regjister rikonfirmohet siç shkruam më siper se  me “mbiemrin”e vendbanime  Tuzi  janë rreth 150 shtepi në fshatra të ndryshem të Malesisë  të asaje kohe…Duke ditur se shkruesi i  punsuar nga venediku ,ishte një sllav ,merret me mend edhe deformimi i disa emrave të kryefamiljareve  shqiptar , që  deformohen nga  Lekë në  Leo  , nga Pjeter në Petro ,nga Paulin në Pandi  apo perseri nga Pjeter në Petan e tjer ,gjë që  të bënë të “dyshosh” per emra sllav ,që në fakt janë  në shumicë emra katolik shqiptarë , ketë e verteton më së miri edhe mbiemri i perbashket TUZI. Natyrisht që  me fqinjet kemi marrë e dhënë ,duke perfsire edhe Homonime (emra njerzish)… Nga një deftere regjistrimi  i vitit 1485 (të  bërë kryesisht per grumbullimin e taksave nga pushtuesi i ri Otoman ) mesojmë se :  Fshati Tuz ,varej nga Zhabjaku dhe ishte timari i Hasan  Arnautit .Në  defter janë të shenuar emrat e kryefamiljareve si më poshtë:

1.Dimtri , i biri i Marinit

2.Leka  , i biri i Marinit

3.Leka  ,  i biri  Gjergjit                          

4.Ujku  ,  vellai i tij                                 

5.Gjoni   , i biri i Koles                           

6.Dedri  , i biri i Brankos                        

7.Ilia  ,  i vellai i tij                                 

8.Kola  , i  biri i Dimitrit                         

9.Dimitri  , i  biri i Petrit                         

10.Leka  , i biri i tij                                 

11.Jovani  , i biri i Bores (Bures)            

12.Bojkashi , i biri i Mirashit                  

13.Bardoshi  Siromah                             

14.Deda  , i biri i Palit                             

15.Nika  , i biri i Petrit                            

16.Vladi  , i biri i Tuzit 

17.Deda  , i biri i Maroshit

18.Tuzi  , i biri i Bjeles 

19.Andrija , i biri i Mihalit

20.Petri  , i biri Lazerit 

21.Nuna (Nona) , i biri i Nikes  

22.Deda  , i vellai i tij 

23.Marini  , i biri i Gjergjit

24.Marashi  , i biri i Lazerit 

25.Deda    , i biri i Bojkos 

26.Dosheri (Dusheri) , i biri i Bojkos

27.Tuzashi  , i biri i Nikes

28.Lazari , i biri i Andrijes

29.Pali  , i biri i Lleshit

30.Kola  , i biri i Nikes

Nga  30 kryefamiljarë ,që do të thotë  30 shtepia , gjashtë janë beqarë.4.  

Në defter janë  të shenuara  edhe të ardhurat që vilte shteti nga taksat, e prodhimeve  që  grumbulloheshin në Tuz edhe  nga katundet perreth.. Nga  Produktet  bujqesore  taksoheshin drithrat , perimet, rrushi etj.  Ndersa nga produktet blegtorale taksoheshin leshi ,lekuret ,mishi ,djathi e gjalpi. Gjithshtu ketu shenohen edhe taksat e prodhimeve të dyllit , mjaltes e alkolit…  Nga defteri  mesojmë se të  gjithë kryefamiljaret  ishin te besimit kristian ,me shumicë  të ritit katolik. Gjithashtu në defter shihet qarte se  otomanet nuk e vlersonin mbiemrin, ndaj  thuajse të gjithë kryefamiljaret nuk kane mbiemer real ,dhe per pasoje edhe mbiemri “TUZI” i trashiguar nga viti 1416 tashma nuk ekzistonte. Në regjistrimin e rreth njeqinde viteve më vonë  (1582) Tuzi  shkruhet nën juridiksionin e Potgorices.  Popullsia e Tuzit tregohet mjaft e madhe per kohen , dhe  kishte filluar të islamizohet. Konkretisht  shenohen  16 shtepia muslimane  kundrejt 138 shtepiave Kristiane …5. Mendojmë se  ky numer kaq i madh shtepiash nuk  i perket vetem  Tuzit  si fshat në vehte ,por është e mbartur nga viti 1485 ,ku perfshihen me “mbiemrin” Tuz  dhjetë fshatra të tjer të Malesisë dhe  kishin gjithseit 150 shtepia. Kjo vertetohet  nëse u referohemi  burimeve të tjera  të vitit 1614 ,ku per Tuzin shenohen vetem 30 shtepi me 70 burra të aftë per armë. Edhe në  kronikat e vitit 1671 dhe 1688 numri i shtepiave  është thuajse i njejtë (30 shtepia),por emri del disi i deformuar  nga Tuzi në Tushena ( Tuscena) dhe  shenohet si fshat që i mbeshtetej  Traboinit  të Hotit…6.  Duke qenë se Tuzi  ndodhej në fushe ,pa aleatet natyrore  (malet e kodrat),rezistenca  antiotomane ishte shumë më e veshtirë . Është edhe kjo një aresye qe ky vendbanim  nuk gjeti stabilitet zhvillimi per shumë dekada ,duke mbetur nje fshat i cili braktisej vazhdimisht nga banoret e tij. Një pjese leviznin pasi kishin  pranuar të hynin nën ombrellen joshese të pushtetit ,i cili i dergonte më në “gji” të hyqametit , duke kerkuar keshtu të joshte të tjeret. Ndersa qendrestaret  shpronsoheshin , vriteshin , ose u “qepeshin” maleve dhe kodrave per të shpetuar lekuren…  Deri në shekullin e XIX ,Tuzi  më shumë ishte thuajse  një qender  e ringritur kryesisht per  infrastrukturen shtetrore osmane ,ku binin në sy  vendkomanda , garnizoni  ushtarak , ndonjë vendbanim i administrates dhe hierarkeve ushtarak , magazina e pak shtepi të shqiptareve që kishin “guxuar” të afroheshin me  pushtuesit otoman. Në Tuz u afruan  tregtarë  të mallrave ushqimore dhe veshmbathjeve që furnizonin  strukturat e ushtrrise e administrates , por  krijuan edhe rrjetin e tregtise me zonat e fshatrave perreth…Ta themi hapur deri në fillimet e shekullit XX ,në Tuz nuk banonte thuajse asnjë familje katolike. Është interesant se perkunder ketij kontrolli “fanatik” otoman në Tuz  (sipas dokumenteve) kishin të ndertuar  objektin e kultit musliman vetem në vitin 1907, me emrin xhamia e “Qazim Beut” ,që pavaresisht nga rikonstruktimet e viteve ekziston edhe sot në fillimet e shekullit XXI.  Se si ishte katandisur  Tuzi per shekuj e pershkruan  në korrik te vitit 1918 fetari dhe filozofi  At Anton Harapi  kur shkruante : “ Tuzi qytet ! Po ,as katund  se ma qytet jo se jo ; një grumbull 15 – 20 shtepiash disi më të afrueme se ato ndër male. Shtatë –tetë dugajë, e shumë pijetore ,vetem dy-tri shtepi pak si kush, të ndertueme per zyre ,të tjerat shpernda mbarë e  mbrapshtë pa kurrfarë  lidhnije njera me tjetren. Perball tyre udha e madhe e gjanë për nji log a boulevard, por as ajo krejt e drejtë, veç disi e lakueme  duke ndjek vinë e mullirit ,uji i së ciles  dahet prej Cemit  e hupë që në Stanaj të Grudes  e vjen e del dhe perbri Tuzit ,ku perdoret per me blua ndër mullinjë  e per me ujitë toket. Aty nuk sheh  veç malsorë të Hotit ,Grudes , Trieshit  e të Kojes. Katundarë të fushes ,ndonjë malazez, kokrra kokrra ndonjë shkodranë a podgoriçan ardh aty per tregti,ata pakë zyrtare e mandej ushtarë . Vendi ka një gjysem jete…7.  Sipas trashigimise gojore vellazerite më të vjetra  të cilat u vendosen  në Tuz  janë; Axhoviq ,Kerniq  ,Tuzoviq ,Deceviq ,Dresheviq ,Koqiq ,Pepiq ,Lekiq ,Muleshkoviq ,Paleviq , Nikoviq dhe Peceviq…8.  Siç shihet mbiemrat e ketyre fiseve shqiptare  kanë marrë  prapashtesen sllave “IQ”.. Gjithsesi ne menduam që ketu ti paraqesim fiset  me mbiemrat e tyre shqiptarë , duke i “kthyer” në identitet..të cilet janë : Haxhaj , Dreshaj , Tuzaj , Decaj , Pepaj , Lekaj , Palaj , Nikaj , Pecaj e tj.. Një studiues tjeter malsore shkruan se derisa në Tuz nuk kishin filluar të zbresin  nga rrethi i ketyre aneve , kanë jetuar dhe vazhdojnë të jetojnë  edhe sot keto fise :

1.Palaj   ,bajraktar

2.Skorraq ,Tuzoviq

3.Haxhaj

4.Treshaj ,vojvod

5.Decaj

6.Dakaj

Perveç ketyre fiseve në Tuz jetojne edhe  Peceviqet ,që rrjedhin nga Lulgjurajt , Sukoviqet që rrjedhin nga Pikala–Kalaj ,Kerkanoviqet fis nga Lulgjurajt , Lekiqet nga vellazeria Nikaj të Ksheves, Qetkaj  (Qetkoviq); Puraj te Llaparit (Luhar) (Nga Gruda N.B.), Tuzoviqet janë një gjak me Gojçajt e Skorraqit. Ma të afermen  kanë shtepin e Pjeter Gjonit në Skorraq.  Deri vonë janë thirr Skorraq (Hot) , sipas vendit  prej të cilit janë ulur e pastaj që nga viti 1945 ,Tuzi ( Tuzoviq… Haxhajt jane prej Rapshes Hotit ..Decajt jane fis prej Gurit Zi (Shqiperi) , Dreshajt prej Temalit…Muleshkajt jane vellazen me Lejçajt e Bozhajve të Hotit , Fisi Koqiq janë nga fisi i Ulajve të Kojes ,por i Islamizuar  e tjer ,që janë  me origjinë të pakontestuar  shqiptare ,pavaresisht nga  gjurmet (herë të forta e herë të buta) të sllavizimit ndër mote…9.  Pas luftes Dyte  Botrore  individ  dhe familje nga Tuzi dhe nga lagjet e tij migruan në qytete të ndryshme të Malit Zi  si në  Potgoricë ,Nikshiq , Tivar e tjer…Popullsia e Tuzit  në vitin 1948 shenonte 244 banesa me 1118 banore , në vitin 1953 – 262 banesa  me 1286 banorë  , ne vitin 1961 – 326 banesa me 1609 banorë  , në vitin 1971 – 385 banesa  me 2059 banorë  , në vitin 1981 – 469 banesa me 2720 banorë , në vitin 1991 – 542 banesa me 2722 banorë . Në vitin 1998  Tuzi kishte gjithseit  676 banesa me 3237 banorë , nga të cilat  vete Tuzi (pa lagjet e veta) kishte 494 banesa me 2424 banorë  ,ndersa lagjet : Shipshaniku me  92 banesa dhe 403 banorë  ,  Rraxa e Vulajve me 7 banesa dhe 57 banorë  ,Karabushko Pole ( Fusha e Badrave) , si lagje e re me 69 banesa dhe 305 banorë…. Po në vitin 1998  sipas besimeve në Tuz numroheshin 1735 besimtarë musliman ,  1488 banorë katolik dhe veten 14 banorë ortodoks….10.  Qyteti i Tuzit  regjistron mbi gjashtë-mijë  banorë, ndersa  si komunë urbane ka gjithseit rreth dymbëdhjetë-mijë banorë, ku dhjetë-mijë nga këta janë shqiptare dhe vetëm rreth dymijë janë  jo shqiptare.. Qyteti i Tuzit tre dekadat e fundit ka pasur një zhvillim demografik mjaft të madh , ku kanë ardhur për të jetuar mjaft familje nga trevat  shqiptare të Malesisë së Madhe e më gjerë të mbetura nën Republiken e Malit Zi ..Tuzi është sot vendi ku mund të takosh pjesë të familjeve , fiseve apo të  Maleve të Malesisë ,të cilet janë edhe qytetarët e këtij qyteti të vjeter e të ri…

“SIMBOLE” TË TUZIT: 

-Xhamia e “Qazim Beut” e ndertuar  në vitin 1907…

–Kisha famulli e “Shen Antonit” (Shna Ndout) e ndertuar në vitet 1929- 1930 nga At Marjan Prela, por  edhe me ndihmen  financiare të  grudasve ; Tom Bishi Ivezaj  , Pjeter Pretashi Berishaj , Tom Baci  Prekoçaj e tjer.  Në ketë famulli mbledhen për të parë meshë e per tu lutur  perveç besimtareve katolik të qytetit edhe të fshatrave perreth ,ku të gjithë se bashku  janë  më shumë se 5000 besimtare katolik. Në oborrin e  kishes shendrisin edhe dy shtatore –shenjëtorësh shqiptarë (hyjnorë  e toksorë),ajo e shenjëtores hyjnore Nënë Tereza ,dhe  e shnjëtorit toksorë të shqiptarisë Dedë Gjon  Luli… 

-Mulliri i vjeter , një pjesë e të cilit ende “funksionon” .

-Prroni i Urreles që dikur  me rreshjet e shumta të dimrit  apo vjeshtes  permbyste  pjesë të Tuzit . Disiplinimi i prronit  ka filluar  që në vitin 1914 , ku sot Urrela ka shtratin e vet të sistemuar.

-Ndër shekuj  banoret e Tuzit edhe pse të pakt në numer ,kanë marrë pjesë në shumë ngjarje historike në mbrojtje të trojeve shqiptare.

Edhe në rezistencen ndaj pushtuesve Tuzi është shquar ndër shekuj ,ku si shembull po marrim Venedikun i cili nuk guxonte të merrte  masa të dhunshme ndaj 500 shtepiave të Tuzit (Tuzenit)…11.  

Por ne po veçojme vetem disa nga evenimentet më sinjifikative  që    lidhen me emrin e Tuzit në kohë më të vona si :

-Protesten e dates  2  maj 1880, kunder aneksimit të trojeve shqiptare nga Mali i Zi ,ku  perveç perfaqesuesve të Hotit ,Grudes, Kelmendit  me Bogen marrin pjesë edhe perfaqesuesit e Tuzit..

-Me daten 16 korrik 1880 në Tuz nenshkruhet  deklerata  e vendosmerisë të krerve të Malesisë së Madhe per mbrojtjen e trojeve të tyre  nga sulmet e Malazezeve , pavaresisht nga qendrimi i pushtuesit shekullore otoman  dhe fuqive  të medha të Europes së kohes.. Me 19 shtator 1880  në Tuz u mblodhen kreret e Hotit e tjer  të cilet i rikonfirmojne konsullit austrohungarez, Lipih, qendresen kunder Malit të Zi.12.  

–Çlirimi i perkohshëm i Tuzit nga pushtuesit turko-osman me daten 28 mars 1911, kur  kryengritësit malësorë të udhëhequr nga trimi i urtë i atdhetarisë Dedë Gjon Luli me shokë e tij të shqiptarisë arriten të çlirojnë  “kryeqendren” e Malësisë nga pushtuesit otoman , duke shkaterruar infrastrukturen  ushtarake e civile si ; dy kazermat  , furren e bukes per ushtrinë turke , magazinat dhe  ndertesen  e kajmekamit (nenprefektit) e tjer..

-Deçiqi “kunora” e Tuzit , ku trimat shqiptare ngriten flamurin e Gjergj  Kastriotit Skenderbe me 6 prill 1911. Sot simbolin e Deciqit e mban ekipi i futbollit të Tuzit.. 

-Në vitin 1941 ,Tuzi me dekretin  e  7 gushtit behet qendra e Nenprefektures së  Malesise së Madhe Etnike.Megjithse ky  dekret vinte nga pushtuesi fashist edhe  per qellime propogandistike , ”aroma” e  ribashkimit të trojeve të ndara  ne vitin 1913 , nuk u shua asnjeherë…

-15 dhjetori i vitit 1944 ,”njihet” edhe sot  si dita e çlirimit të Tuzit nga pushtuesit nazi-fashist, por për çdo shqiptarë të vertet ajo është njekohesisht edhe dita e ripushtimit sllavo-komunist…

-Tuzi  pas ripushtimit sllavo-komunist (nën Malin e Zi e ish Jugosllavi) ishte Komunë në vehte deri në vitin 1958… Më pas në çdo lloj organizimi (edhe komunë urbane) ishte e mvarur nga Potgorica deri në zgjedhjet lokale të vitit 2019, kur fitoi statusin e Komunës me të drejta të plota si të gjitha komunat e tjera në Mal të Zi…

-Shkolla e parë  që  është hapur në Tuz  i ka  “rrenjet” në vitet 1907-1912 , në mejtepin 4 vjeçarë ,ku mesohej vetem turqisht. Pas viteve 1913-1916 ketu u mesua vetem në gjuhen serbo-kroate. Në vitet 1916–1918 ,nën pushtimin austrohungarez  u mesua  në gjuhen shqipe. Pas vitit 1918 deri në vitin 1941 u rikthye  mesimi vetem në gjuhen sllave. Shkolla ka funksionuar gjithnjë me sistemin kater vjeçare. Mbas vitit 1945 në Tuze  filloi të ringrihet sistemi arsimore fillore , e deri tek ai 8 vjeçarë ,në dy gjuhë ; serbish dhe shqip. Në vitin 1979-1980 filloi të ndertohet godina e shkolles së mesme  në Tuz  po në dy gjuhë (shqip dhe Serbisht)…

-Në vitin 1978 u hap një sallë leximi e cila dalngadal u transformua në Bibliotekë.

-Pasi renies të regjimit komunist edhe në Tuz kanë “fryrë erërat” e pluralizmit politik, ku spikatë themelimi i disa partive politike shqiptare e më gjërë, nën siglen e të cilave konkurohet si në zgjedhjet parlamentare e ato lokale…Gjithashtu u krijuan disa shoqata  me karakter politik , kulturor, patriotik dhe etnik si shoqatat “Iliricum”,  “Don  Gjon  Buzuku”, “Dedë Gjon Luli”, “Rapsha”, “Gruda”, “Dinosha” e tjerë…

-Në vitin 1998 per herë të parë në historinë e Tuzit  themelohet Radiostacioni  “Mir”-Studio Teuta ..13.  

-Me një maj të vitit 2002 fotografi  profesionist nga Gruda , Shtjefen  Ivezaj (në shtepin e tij ) krijon Muzeun Etnografik (Lekaj-Tuz ). Me matrialin e  sistemuar në dhomat e muzeut  zotri Shtjefni  ka “ndertuar” një histori  autoktonie mbi  2500 vjeçare të ketyre  trojeve etnike shqiptare e më gjërë. 

-Me daten 28 nentor 2001 (në diten e 89 vjetorit  të shpalljes së pavaresisë) së Shqiperisë i paharruari Tom Bojaj  themelon Televizionin “BOIN”, dritaren e hapur për të gjithë shqiptaret e Malesisë e më gjërë, ”dritare” që  shperndan papushim rreze të drites e jetës europerendimore të ketyre trojeve. 

–Tuzi sot , është  qendra e komunes  me të njejtin emer , ku “administrohen” malet,  “fiset”, katundet apo fshatrat e  gjysmës së Malesisë së Madhe Etnike e më gjërë të mbetura nën shtetin e Malit të Zi.  Këtu “takohen” shumica e emrave dhe mbiemrave të trashigimtareve , të fiseve të Grudes, Trieshit, Traboinit, Kojes  e tjer…të cilët mbi të gjitha ruajnë  vlerat më sinjifikative të shqiptarisë, ndonse jo rrallë në një ambient politik – shtetror  të republikes së Malit të Zi, që megjithse jemi në shekullin e XXI  ai shpesh ngjason me shekujt që kemi lënë pas. Tuzi deri në vitin 2019 ka qënë në nivelin e një komune urbane (komunë rrence), me varësi nga Potgorica . gjë që shqiptarëve autokton u kishte ndaluar thuajse krejtesisht flamurin shqiptar , ndersa në vend të tij në Tuz mund të valonte edhe flamuri Kinez , gjë që ne shqiptarëve na kujton kohen e komunizmit tonë që  shqiptaret e Kosoves e viseve të tjera të Shqiperisë Etnike kishim të drejtë, maksimumi ti quanin miq , ndersa kinezet vëllezer… Por sot kohrat kanë ndryshuar edhe për Malit Zi i cili sado te mundohet nuk mundet ta bajnë mbas krahut kohën… Nga viti 2019 Tuzi është komunë me të drejta të plota ligjore si të gjitha komunat e tjera në Malin e Zi, ku ka fituar edhe disa të drejta të promovimit të simboleve të historisë e trashigimisë kombëtare shqiptare…

REFERENCAT: 

1.Milan Shuflaj, Serbet e Shqiptaret ,fq.152…Shtypyr në shtypshkronjën KUMI, Tiranë 2002. 

2. Defteri i Regjistrimit te Sanxhakut te Shkodres  i vitit 1485 , fq.37. 

3.Regjistri i Kadastres dhe koncensioneve…fq.53.  

4.Defteri i  Regjistrimit te Sanxhakut te Shkodres i vitit 1485,fq.397. 

5.Perparime  Huta , Fshati ne  Sanxhakun e Shkodres ne shek.XV-XVI , fq.155. 

6.Giuseppe  Valentini , Il Diritto delle Comunita ,fq.361. Citim nga F.Bolica dhe  Gaspri..Firence 1956.  

 7.Anton  Harapi ,Vale  mbi Vale ,fq.96- 97 .

 8.Zef Kalaj ,Levizja mekanike e popullsisë së Malesisë Madhe 1948-1998, fq.205.

9.Lulash N.Palushaj ,Malesia dhe Fiset e Saj ,fq.359 – 361 ,pjesa e I-re. 

10.Zef Kalaj , po aty , fq.204-206. 

11.Oliver Jens Schmitt ,Arberia Venedike-1392 – 1479 , fq.562.

12.Akte të Rilindjes Kombetare  Shqiptare…1878-1912 ,fq.100-114.

13.Zef  Kalaj ,po aty fq.200.

Saimir Z. Kadiu

Më 1937 u kthye në Shqipëri nga Bukureshti pas 48 vjetesh për t’u çmallur me atdheun. U prit me dashuri të jashtzakonshme. E paharruar qe vizita që bëri në Shkodër, së bashku me Lasgushin e ri, me këngëtaren Tefta Tashko dhe pianisten Lola Aleksi. Ditët kremtore, organizuar në Kinema Rozafat nga Ernest Koliqi, vunë në kontakt me intelektualët më të lartë të qytetit të Veriut, dy breza poetësh të mëdhenj: brezin e parë, përfaqësuar nga Atë Gjergj Fishta e Asdreni dhe brezin e dytë, nga Ernest Koliqi e Lasgush Poradeci. Ky takim u përjetësua përmes aparatit fotografik të Marubit. Fotografitë, të cilat sot na paraqiten si të rralla e të panjohura, qenë tepër të njohura për kohën, sepse u botuan në të gjitha organet kryesore të shtypit. Ishte ky një rast i jashtëzakonshëm për të dy poetët e mëdhenj të Toskërisë, që u njohën së afërmi me dy të mëdhenjtë e Gegënisë, e sidomos me Atë Gjergjin. Mbresat e jashtëzakonshme këtyre takimeve, ende të panjohura, do t’i shtonin faqe të reja jetëshkrimit të katër të mëdhenjve të letërsisë shqipe.Pas shtegtimeve plot mall nga Jugu në Veri, Asdreni u kthye rishtas në Bukuresht, ku vijoi jetën e tij prej murgu, kushtuar krejtësisht bashkësisë së shqiptarëve të Rumanisë, e jo më pak, gjithë shqiptarëve për të cilët, siç e tregojnë titujt e veprave të tij: ëndërroi, derdhi lote, dëshiroi rreze dielli e lirie. E mbylli sytë në një shtëpi që i ngjante më shumë kasolles, në rrethinat e Bukureshtit me 11 dhjetor 1947.