Bujar Leskaj/

3 ditë u valvit Flamuri Kombëtar pa yll nga heronjtë antikomunistë në Spaç (21-23 Maj 1973).

41 vite nga revolta e Qafë Barit (22 maj 1984).

Nëse nuk munda brengës t’i bëj ballë,

zjarr përsëri unë kam në shpirt të djegur,

Nëse m’i vdekur jam se çdo i gjallë,

Mirë pra, m’i gjallë jam se çdo i vdekur…

Vilson Blloshmi

52 vite më parë, në pranverën e largët të vitit 1973, më 21 – 23 maj të burgosurit politikë në burgun famëkeq të Spaçit, sfiduan diktaturën edhe në segmentin më të hekurt të saj.

Të lodhur nga puna e rëndë, ushqimi i pakët, dhuna fizike dhe nëpërkëmbja e dinjitetit, shpërthyen në një revoltë masive e cila zgjati tre ditë.

Tre ditë lirie e drite në errësirën e regjimit më të egër komunist në Europë.

Kryengritja e Spaçit përbën një pikë kulmore në historinë e qëndresës antikomuniste, por edhe të lëvizjes për liri e demokraci.

Të burgosurit, në burgun e braktisur nga policët dhe rojet, brohorisnin kundër diktaturës komuniste, kundër ideologjisë marksiste dhe pro demokracisë.

Parullat e hedhura gjatë revoltës ishin: “Ja vdekje ja liri”, “Ju jeni katila”, “Rroftë Shqipëria e Lirë”, “Ju jeni katila dhe keni lyer duart me gjakun tonë”, “Populli është me ne dhe kundër jush”, “Mos u gënjeni se kurrë në botë nuk do të fitojë komunizmi”, “Poshtë komunistët”, “Rroftë Europa e lirë”, etj.

Në atë kryengritje, për herë të parë u artikulua shprehja “E duam Shqipërinë si gjithë Europa!”, shprehje, e cila ishte lejtmotivi i Lëvizjes Studentore Shqiptare në Dhjetor ’90!

Një prej gjesteve më simbolike dhe më domethënës, që shënoi kulmin e revoltës, ishte ngritja e flamurit kombëtar pa yllin komunist, mbi tarracën e njërës prej fjetoreve. Flamuri u improvizua me mjete rrethanore nga të burgosurit.

Revolta e 21 Majit 1973 u shtyp me egërsi nga regjimi, duke përdorur trupa dhe mjete ushtarake.

Për këtë ngjarje janë dënuar me procese speciale në Tiranë, disa grupe, duke u ndarë në grupet e revoltës përgjithësisht dhe ai i flamurit veçanërisht.

U zhvilluan gjithsej 5 procese penale. Dolën në gjyq 66 të dënuar. Nxitësit, organizatorët dhe pjesëmarrësit më aktivë u ndëshkuan me rritje të dënimit, ndërsa katër prej tyre u dënuan me pushkatim.

Katër martirët e revoltës së Spaçit e 3 ditëve të LIRISË ishin: Hajro Pashaj, Dervish Bejko, Pal Zefi dhe Skënder Daja, eshtrat e të cilëve ende nuk janë gjetur as sot, por që me aktin e tyre dëshmuan se regjimi edhe pse i egër rrëzohej, se diktatira nuk e nënshtronte dot shpirtin e lirë të shqiptarit, se për lirinë ia vlen të sakrifikosh.

Pal Zefi, Skënder Daja, Hajro Pashaj dhe Dervish Bejko, 4 martirët e Revoltës së Spaçit, dhe dhjetëra të burgosur të tjerë politikë treguan se edhe në momentet më të zeza, edhe të vetëm, me guxim dhe trimëri mundet të rrëzonin dhe rrëzuan regjimin komunist për 3 ditë lirie dhe se për lirinë ia vlen të sakrifikosh.

U ekzekutuan, dhe eshtrat e tyre nuk gjenden as sot, por akti i tyre është dhe do mbetet i gjallë për të sotmen dhe të ardhmen!

21 Maji është dhe duhet të jetë dita e qëndrestarëve, dita e disidentëve të vërtetë antikomunistë shqiptarë. Dhe 21 maji duhet të vendoset me ligj si dita e përkujtimit publik, krahas 5 majit-Ditës së Dëshmorëve, 4 dhjetorit-Ditës së Forcave të Aramatosura dhe 8 dhjetorit – Ditës së Rinisë.

21 maji i vitit 1973 i parapriu revoltës së Qafë Barit në 22 maj 1984, kur përsëri disidentët, antikomunistët e vërtetë sfiduan dhëmb për dhëmb regjimin komunist, pavarësisht pasojave.

Ndaj vendosja me ligj e një dite të tillë, si Ditë e Përkujtimit Kombëtar, (Dita për qëndrestarët e vërtetë antikomunistë në vitet 1944- 1990), duhet të jetë Monumenti më i përkryer i NJERIUT dhe i triumfit të lirisë e shpirtit të lirë mbi tiraninë.

Përkujtimi i asaj dite, i atij akti, i katër martirëve të revoltës së Spaçit, i revoltës së Qafë Barit, është nderim jo vetëm i qëndresës së tyre ndaj diktaturës, por dhe respekt ndaj të gjithë antikomunistëve të vërtetë.

 Në përvjetorin e lindjes

Nga Frank Shkreli

                                              Ernest Koliqi (20 Maj,1903-15 Janar,1975)                                 

Me 20 maj, 2025 kujtojmë Prof. Ernest Koliqin në përvjetorin e lindjes. Shkrimtar, studiues, publicist dhe figurën poliedrike Ernest Koliqin, njërin nga intelektualët më të mëdhenj shqiptarë të të gjitha shekullit të kaluar. Ernest Koliqi dha një kontribut të shquar për letërsinë, arsimin e kulturën shqipe në Shqipëri dhe anë e mbanë trojeve shqiptare kur shërbente si ministër arsimi, por edhe gjatë gjithë jetës së tij edhe në mërgim. 

Sa për të kujtuar, me këtë rast, vetëm një aspekt të veprimtarisë së tij shumë dimensionale, gjatë vitit shkollor, 1941-42 në postin e ministrit të arsimit, ai dërgon në Kosovë dhe anë e mbanë trojeve shqiptare nën ish-Jugosllavinë e asaj kohe qindra mësues e mësuese me qëllim përhapjen dhe mësimin e gjuhës shqipe. Gjatë asaj kohe janë hapur, për herë të parë, një numër i madh shkollash fillore në shumë vende të botës shqiptare në Ballkan: në Kosovë dhe vise të tjera shqiptare si në Mal të Zi e Maqedoni. Frank Shkreli: Mirënjohje për mësuesit e shkollës së parë në gjuhën amtare shqipe në rrethin e Ulqinit | Gazeta Telegraf

Ernest Koliqi me fjalën “shqiptar” nënkuptonte, “Njeriun bashkombtar të Shqipnisë së vjetër dhe të Kosovës. E për të qenë krejtësisht të qartë, edhe atë të Malit të Zi e të Maqedonisë. Thërrasim, “Arbëresh”, vëllaznit fisnorë të Italisë, të Greqisë e të Zarës; përdorim skajin Arbnuer – nga Arbri – tue përfshi në të, mbarë gjinden e gjakut tonë, dmth, Arbreshë e Shqiptarë bashkë”, sipas tij, kudo që ata jetojnë.

Gjithashtu gjatë atyre viteve, shumë bursa iu shpërndanë studentëve shqiptarë duke mundësuar dërgimin e tyre në shkolla të Italisë e Austrisë. Sipas të dhënave historike, shkolla e parë u hap me 12 dhjetor, 1941. Siç dihet këto shkolla të hapura nga Ernest Koliqi me bashkpuntorët e tij, kanë vazhduar punën deri në vitin 1944, kur për fat të keq, qielli kombëtar u mbulua nga retë e zeza kur e mbuloi terri gjysëm shekullor i komunizmit anti-kombëtar ndërkombëtar.

Ato shkolla, siç dihet sot, janë bërë baza të rëndësishme të zhvillimit të arsimit, gjuhës dhe të kulturës shqiptare në trojet shqiptare nën-ish Jugosllavi. Ky është mendimi i shumë historianëve sot por edhe i bashk-kohasve të Ernest Koliqit, disa prej të cilëve kanë qenë bashkpuntorë të ngushtë të Koliqit në këtë mision të shënjtë mbarëkombëtar – si Dr Rexhep Krasniqi, ndër të tjerë. Dr. Krasniqi ishte emëruar nga Koliqi si Drejtor i parë i gjimnazit të hapur në Prishtinë në vjeshtën e vitit 1941. Kjo veprimtari arsimore në atë kohë ishte dhe sot konsiderohet – sidomos në Kosovë –si një kontribut vendimtar i Ernest Koliqit në arsimimin e brezave. Një akt ky i këtij burri të madh, fatlum, për Shqipërinë dhe Kosovën, por fatkqesisht, një rol ende i mohuar, në qarqet kryesore politike, akademike e mediatike në Shqipëri. Frank Shkreli: Fletërrufeja kundër Ernest Koliqit dhe Martin Camajt | Gazeta Telegraf  Koliqi shprehej sshpesh se e gjithë bota po ndryshon por Shqiëëria jonë nu ndryshon. Kjo fatkeqsisht vlen edhe për ditët tona.

Sidoqoftë, thuhet se interesimi i Ernest Koliqit për Kosovën, që në rini, ishte influencuar nga miku i tij shkodran, Luigj Gurakuqi, i cili në atë kohë njihej me plakun e maleve, Bajram Currin, por edhe me patriotë të tjerë politikë dhe revolucionarë të Kosovës e që më vonë i ka njohur edhe vet Koliqi, që në hapat e para të rinisë e të veprimtarisë së tij letrare, atdhetare dhe politike. Një prej tyre, Tahir Zajmi ëstë shprehur për Koliqin dhe trajtimin e tij nga të “pandërgjegjëshmit” dhe të “papërgjegjëshmit”:  “Kape kah ta kapish del në shesh si drita e diellit se periudhën e heshtjes a të pushimit të vërtetë letrar prodhues të Koliqit gjatë luftës e karakterizon përkujdesi dhe përhapja e arsimit kombtar, veçanërisht në Shqipninë Ethnike. E kur shohim se Universiteti i Prishtinës sot (1963) me tetë fakultete, do të matet me atë të Tiranës, në një kohë të shkurtë, e se në atë universitet ka mjaft arsimtarë të emnuem nga Koliqi gjatë luftës me shërbye në Kosovë, po për gjuhën shqipe – vetëm kjo duhet t’a qetësojë zemrën e Koliqit dhe t’a bajë me jetue ma gjatë për të mbarën e letrave shqipe. Ndërsa të pa-ndërgjegjëshmit dhe të pa-përgjegjëshmit që nga Tirana lëshojnë lotë krokodili për Koliqin e për Kosovarë, le të shukusin e ta ulin kryet përpara atij që vepron me përgjegjësi kombëtare në momente historike”.  Nga Shëzat, VII, 1963, 5678, Maj-Gusht, faqe 235-241, nënshkruar nga autori me pseudonimin: “Kosovari”.

Vërejtës të paanshëm pra, e kanë konsideruar rolin e Koliqit në arsimimin e brezave të shqiptarëve në Kosovë dhe në trojet e tjera shqiptare, si një rilindje e gjithanshme e gjuhës, kulturës dhe identitetit kombëtar në ato anë deri atëherë të shtypura, mizorisht, nga regjimi i ish-Jugosllavisë mbretërore. Deri atëherë Beligradi u kishte mohuar shqiptarëve të gjitha të drejtat kombëtare, përfshir të drejtën për të mësuar gjuhën shqipe. 

Për këtë arsye shqiptarët e Kosovës – në kohën e Koliqit dhe më vonë — e kanë konsideruar dhe e konsiderojnë edhe sot si një fitore të madhe hapjen e shkollave shqipe në Kosovë nga Ernest Koliqi, në vitet 1941-44, “Të cilat qysh atëherë veprojnë e lulzojnë me një rythëm të shpejtë dhe të pandalshëm duke i falë Kombit pionerë të rinjë që do të jenë garantia më e shëndoshë dhe uzdaja e s’ardhmes së Atdheut. E meritat kryesore të kësaj veprimtarie patriotike të qeverisë shqiptare, pa dyshim, i përket Ministrit të Arsimit të asaj kohe Profesor Ernest Koliqit, i cili me vullnetin dhe me shpirtin e tij prej idealisti nuk kurseu energjitë e tij dhe as mjetet shtetnore në dispozicion për ta pajisë sa më mirë aparatin arsismues në viset e lirueme me elementa të shëndoshë që i dhanë hov e gjallëni shkollës shqipe. E sot pra, për fatin e bardhë të Kombit ashtë formua atje një rini dinamike e cila në çdo fushë të aktivitetit kombëtar e shtetnor po përgatitet e po forcohet për t’a lumnue fatin e vendit, në të ardhëshmen.” (Tahir Zajmi, Kontributi i Ernest Koliqit për Kosovën në Shëjzat VII, 1963, nr. 5-8, faqe 221-222.  

Tahir Zajmi ka shkruar gjithashtu se edhe në mërgim, Koliqi ka vazhduar të mbetej shumë i interesuar për veprimtarinë e tij të frutshme në zhvillimet e Kosovës, sidomos ka thenë ai, për zhvillimet në fushën e arsimit, përparimet në shkollat shqipe dhe të rinisë shqiptare në vise shqiptare nën ish-Jugosllavi, ashtuqë puna e tij në fillim të dyzetave të mos ndërpritej as të ndalej. Ky ishte interesimi i tij për Kosovën, sa ishte në mërgim në Romë. Prandaj sipas Zajmit janë të shumta arsyet që, “Ernest Koliqi zen një vend të naltë në zemrat e dashamirësve të Kosovës, e njëherazi edhe në historinë e përpjekjeve për lartësimin kulturor të saj”.

Ndërsa një tjetër perosnalitet nga Kosova, poeti Nijazi Sulçoglu ka vlersuar  kontributin e Ernest Koliqit për arsimin në Kosovë, duke e cilësuar poetin dhe shkrimtarin e madh shkodran, Ernest Koliqin si “dragoin kombëtar” që përhapi shkollat shqipe në trojet shqiptare, që punoi për Kosovë e për Atdhe e të cilit “i jemi borxhli” për kontributin e tij. Prandaj, para këtij “Vigani të madh kombëtar shqiptar… të përulemi”, është shprehur poeti nga Kosova duke shtuar se, “Ndër zemrat tona kosovare emni i Ernest Koliqit gjithmonë ka me qenë i gjallë, ndërmjet të gjallëve”, ka shkruar Nijazi Sulçoglu në revistën Koha Jonë nr.1,2,3, janar-Shkiurt-mars, 1975, faqe 50)

Ky shënim modest i imi në përkujtim të Ernest Koliqit në 122- vjetorin e Ernest Koliqit pasqyron në vazhdimsi  amanitin e mbajtur – “mos harro auktorët që regjimi komunist i ka përjashtue nga historia e letërsisë shqipe…”.- Frank Shkreli: Amanetin e mban toka – gëzuar ditëlindjen Prof. Ernest Koliqi | Gazeta Telegraf

Ernest Koliqi, për fat të keq të tij dhe të Vërtetës historike kombëtare, vazhdon (jo për faj të tij) të sulmohet rëndë, sidomos, nga pseudo-historianët e ish-regjimit komunist në Shqipëri, përfshir apologjetët aktualë politikë e akademikë të regjimit të Enver Hoxhës. Siç thashë më lartë, duke qenë i vetdijshëm se si trajtohej figura dhe vepra e tij në nga regjimi enverist në Shqipëri, është shprehur me një rast se “kudo gjanat ndryshojnë, por jo në Shqipëninë tonë”. Por, për fat të mirë, falë vlerave dhe kontributit kombëtar të trashëgimisë së veprimtarisë së tij, në Republikën e Kosovës sot vihet re në një interesim më i madh e më i sinqert për punën dhe veprat e Ernest Koliqit.  Koliqi meriton ta ketë një përmendore në qendër të Prizrenit apo të Prishtinës”, ishte thirrja që bënte i ndjeri Profesor Ahmet Qeriqi, ish-drejtor i Radios Kosoav e Lirë – Zëri i UÇK-ës gjatë luftës,  për një përmendore në nder dhe në kujtim të Ernest Koliqit si shpërblim për “dhuratën e tij më të madhe që mund t’i jepej një kombi… Frank Shkreli: Thirrje për njohjen e rolit të Ernest Koliqit në përhapjen e arsimimit kombëtar (1941-1944) anë e mbanë trojeve të robëruara shqiptare | Gazeta Telegraf  Sa vizionar që ishte! Sa i kënaqur do të ishte të shihte realtzimin e ëndërres së tij të një Shqipnie etnike — sot Kosovën e lirë, shtet të pavarur, fara e të cilës ishte hedhur prej tij me hapjen e shkollave shqipe në Kosovë, Tetovë, Dibër dhe në krahinat bregdetare të Ulqinit.

Frank Shkreli 

                              At Gjergj Fishta, Aleksandër Stavre Drenova (Asdreni), Lagush Poradeci, Ernest Koliqi – Shkodër, 1938 

Foto e Ernest Koliqit, circa 1938 –2-3 vjetë para se të bëhej Ministër i Arsimit dhe të merrte vendime strategjike kombëtare për ruajtjen e gjuhës, kulturës dhe identitetit shpiptar në Kosovë dhe anë e mbanë trojeve shqiptare nën ish-Jugosllavi, 1941-1944.

                                                   Autori me Ambasador Flamur Gashi në Nju Jork, 2022: “Në çdo qytet të Dardanisë, Maqedonisë, në Preshevë, Medvegjë, Bujanoc, në Mal të Zi dhe kudo ku ka dhe jetojnë shqiptarë është meritore të ketë shkolla, rrugë, sheshe dhe shtatore me emrin e themeluesit dhe përhapësit të arsimimit kombëtar në këto anë… Ministrin e Arsimit Ernest KOLIQI”.

Kriledjan Çipa/

Dita Ndёrkombёtare e Muzeve dhe Siteve Arkeologjike, si dhe nevoja pёr ngritjen e njё Muzeu Arkeologjike nё qytetin e Vlorёs.

Sot, nё kёtё ditё tё rёndёsishem pёr muzetё nё mbarё botёn, si institucione shkencore me misjon edukues, mё shumё se ditё feste, ёshtё ditё reflektimi pёr rolin e muzeut, nё raportin qё ai duhet tё ketё me shoqёrinё. Sigurisht qё, muzeu e tejkalon rolin thjesht edukativ, si ndёrmjetёs midis shoqёrisё modern me shoqёritё, kulturat dhe vlerat historike tё sё shkuarёs. Si mbartёs i kёtyre vlerave tё shprehura nёprmjet kulturёs materiale dhe artefakteve, muzeu, ka gjithashtu rolin aktiv tё institucionit qё i studion dhe interpreton kёto vlera historike dhe kulturore, nёpёrmjet punёs kёrkimore shkencore. Jo rastёsisht, kёto institucione dhe koleksionet e para private apo laboratorike, u shёndruan nё vatrat e para tё zhvillimit tё shkencave si arkeologjia, etnografia etj, nё shumё vende tё Europёs, duke pёrfshirё edhe vendin tonё. Pak a shumё kёshtu ka nisur muzeologjia sё bashku me shkencёn e arkeologjisё nё vendin tonё, ku njё rol prej pjonieri nё kёtё drejtim ka luajtur qyteti i Vlorёs. Ishin dy premisa kryesore, tё cilat e kthyen Vlorёn nё njё nga vatrat e para tё Muzeologjisё Shqiptare, me orientim specifik nё arkeologji. Vetё Gjiri i Vlorёs, por edhe hinterlandi i tij, kryesisht lugina e Shushicёs ёshtё njё nga zonat me pёrqёndrimin mё tё madh tё qendrave arkeologjike.

Nё gjithё hapsirёn e Gjirit tё Vlorёs, ruhen rrёnojat e tre qyteteve shumё tё rёndёsishme antike tё Orikumit, Kaninёs, Triporti, por dhe rrёnojat e Aulonёs antike, qё ndodhen nё qendёr tё Qytetit. Pёrgjatё luginёs sё Shushicёs gjenden rrёnojat e qendrave tё tjera tё rёndёsishme arkeologjike si Amantia, Olympe, Cerje, Armeni, Hadёrraj, Nivica etj. Tё gjitha kёto qytete antike tё marra sё bashku, shto kёtu me qindar e ndoshta mijra site arkeologjike tё shtrira nё mёnyrё diakronike nga Prehistoria e deri nё periudhёn Osmane, pёrbёjnё njё pasuri tё jashtёzakonshme arkeologjike. Kjo premisё, plus prania e familjes Vlora, antarёt e tё cilёs tё iluminuar qё herёt rreth nocionit tё komb-shtetit, filluan tё parёt mbёledhjen e artefakteve antike, duke krijuar tё parin koleksion privat (krahas atij Françeskan e Jezuit tё Shkodrёs), duke zhvilluar nocionin e antikuariatit, si hap i parё drejt fillimit tё arkeologjisё sё mirfilltё. Surja dhe Eqerem Bej Vlora, baba e bir, deri nё fillimet e vitit 1920, kishin mbёledhur njё numёr tё madh artefaktesh me prejardhje nga qyteti antik i Orikumit dhe nga vetё Aulona antike. Duke qenё se, Pashalimani ka qenё prona e tyre private, krahas koleksionimit tё gjetjeve arkeologjike tё rastёsishme me prejardhje nga Orikumi antik, nuk pёrjashtohet tё kenё kryer edhe gёrmime arkeologjike, po tё nisemi nga disa objekte tipike me prejardhje nga nekropoli.

Gjithёsesi, prania e kёtij koleksioni, si dhe vendimarrja nga qeveria e atёhershme pёr ngritjen e Muze Arkeologjik nё vitin 1936, nё ish selinё e qeverisё sё Ismail Qemalit, krijoi premisa dhe nxiti formimin e arkeologёve tё parё Shqiptarё si Tahsin Jonusi dhe Yzeir Ismaili, tё dy nga Vlora, madje ky i fundit edhe drejtori i parё i kёtij muzeu. Ky vizjon i Zogut dhe arkeologut francez Leon Rei, nuk lidhej vetёm me nevojёn pёr ekspozimin e pasuris arkeologjike tё Vlorёs dhe objekteve tё pёrftuara nga gёrmimet nё qendrёn arkeologjike tё Apolonisё, por duke qenё se Vlora ishte qytet portual, synohej gjithashtu dhe zhvillimi i turizmit, jo rastёsisht u zgjodh pёr kёtё funksion godina e qeverisё sё Ismail Qemalit, e cila ndodhej pikёrisht pranё portit. Pra, kёto premisa e kthyen Vlorёn kryeqytetin e muzeologjisё dhe arkeologjisё Shqiptare, deri nё Luftёn e Dytё Botёrore, kohë kur muzeu arkeologjik u shkatёrua dhe grabit, ndёrsa shumё nga objektet e koleksionit tё Vlorajve humbёn. Me inisiativё tё shtetit Shqiptar tё pasluftёs, si dhe me pasioni e pashtershёm tё Llambi Durrollit, u ngritёn muzetё e parё tё Vlorёs, me profile tё ndryshme, ndёr tё cilёt edhe Muzeu Historik, ku nё prezantimin diakronik tё historisё, nё pavionin e arkeologjisё ekspozoheshin artefakte me prejardhej nga Orikumi, Amantia, Shpellat e Velçёs, Kanina, Triporti, Mavrova etj.

Ky koleksion, u pasurua ndjeshёm jo vetёm nga puna e Llambi Durrollit, por dhe nga puna e arkeologёve Perlat Kulla e Ilia Çano, tё cilёt punuan pranё kёtij muzeu. Gjithёsesi, pas viteve 1990 pavarёsisht punёs sё admirueshme tё drejtuesve dhe punonjёsve tё kёtij muze ndёr vite, ai ngelet i parikonceptuar mbi bazat e zhvillimeve moderne nё shkencёn e muzeologjisё, ku jo vetёm mungon aplikimi i teknologjive moderne, por mungojnё edhe hapsirat e domosdoshme pёr prezantimin dinjitoz tё pasurisё sё jashtёzakonshme dhe objekteve tё panumёrta me prejardhje nga qendrat arkeologjike tё Vlorёs. Kjo sigurisht ёshtё e kuptueshme, po tё kemi parasysh problemet dhe nevojat jetike qё ka patur Vlora dhe gjithё Shqipёria gjatё 30 viteve tё fundit.

Ekspeditat e panumurta arkeologjike nё Amantia, Triport, Orikum, Kaninё, Aulonё, Olympe, si dhe gjetjet e shumta rastёsore ndёr vite, kanё krijuar njё koleksion gjigand objektesh arkeologjike, por fatkeqёsisht tё shpёrndara nё muzetë e ndryshёm tё Tiranёs dhe nё fondet e Institutit tё Arkeologjisё. Kёto objekte me vlera unikale, janё pasuri qё flenё tё pashfrytёzuara. Nё kёto kushte, ku pasuria e jashtёzakonshme arkeologjike e Vlorёs duhet prezantuar pёr publikun dhe duhet administruar nё funksion tё edukimit, kёrkimit shkencor dhe zhvillimit tё turizmit, kthimi tek tradita e lavdishme e kёtij qyteti ёshtё zgjidhja e vetme pёr tё ardhmen e kёsaj pasurie. Ngritja nё qytetin e Vlorёs e njё Muzeu tё profilizuar nё arkeologji ёshtё njё zgjidhje jo vetёm pёr administrimin dhe promovimin e kёsaj pasurie, por njёkohёsisht pёr zhvillimin e qёndrueshёm turistik tё qytetit, i cili mё shumё se çdokush tjetёr, tё shkuarёn, tё tashmen dhe tё ardhmen e ka tё pandashme nga identiteti i fortё kombёtar Shqiptar, si pjesё e identiteti Europian.

Hazir Mehmeti, Vjenë/

Willi Mernyi: Niemals wieder! Kurrë më!

Mauthuazeni i çliruar nga brigada amerikane tetëdhjetë vjet më parë, sot shënon ditën e lirisë nga barbaria fashiste. Vite me radhë Komiteti i Mauthausenit organizon ceremoni kujtimi dhe nderimi të viktimave me pjesëmarrje delegacionesh nga shumë vende. Në ceremoninë përkujtimore morën pjesë më shumë se 20 mijë veta nga shumë vende të botës, një rekord i shënuar. Vend nderi të veçantë iu rezervohet atyre që e përjetuan vuajtjet në kampin ku vuanin gra, burra e fëmijë. Mizoria e ushtruar nga puna e rëndë e dhunshme, uria dhe vrasjet masive mizore krematoriumeve, mbeten njolla më e zezë e njerëzimit. Të burgosurit u morën me dhunë nga e gjithë bota dhe përjetuan urrejtje çnjerëzore e racizëm të pa parë nga të cilat vdiqën dhe u torturuan mizorisht rreth 200 mijë njerëz, regjistër që nuk mbyllet asnjëherë. Këtë fat e përjetuan edhe shqiptarët si aleat kundër fashizmit. Me 5 maj 1945 forcat aleate dhe pikërisht brigada tankiste amerikane i lirojnë të burgosurit në Mauthausen duke shpëtuar mijëra jetë, mes tyre edhe shumë shqiptarë.

Kësaj radhe moto e shënimit ishte “Kurrë më ” – “Gemeinsam für ein Niemals wieder“. Në shënimin e 80 vjetorit të çlirimit të Mauthausenit, mori pjesë kryetari i Austris Alexander Van der Bellen, qeveritarë austriak. Ishin të pranishëm mysafir vendesh të ndryshme, mes tyre Vjosa Osmani, kryetare e Republikës së Kosovës e shoqëruar nga Albinot Bimbashi, Ambasador dhe stafi i ambasadës në Austri, Mbreti i Spanjes Felipe VI etj. Ishte hera e parë që Kosova nderon viktimat e përfaqësuar në nivel të lartë.

Kryetari i Komitetit të Mauthauseni Willi Mernyi në fjalën e tij rikujtoi: “ Krahasimit mes vitit 1938 dhe sot: Edhe pse shumë njerëz, përballë armiqësisë, tendencës për teori konspiracioni si dhe rritjes së ekstremit të djathtë, bëjnë krahasime me atë kohë, ka një diferencë të madhe – mund të jetë që shumë aderues në pushtetin e Hitlerit duke u shprehur se, “Nuk dinin ose nuk donin të dinin”, ku e çonte urrejtja dhe nënçmimi. Por, sot ne e dimë këtë. Niemals wieder!” – tha ai mes tjerash.

Pjesëmarrësit që shpëtuan nga Mauthauseni janë gjithnjë e më të rrallë. Përjetimet e tyre janë shumë preke që trishtojnë. Ja një bisedë nga manifestimin e vitit 2016 me Jan Wojciech Topolowsik me rrobat e tij burgu dhe numrin e tij majtas në gjoks mes tjerash tha: “Ishim bashkë me tim et në kamp. Një ditë derisa bartnim gurë Shkallëve të Vdekjes, ditë e fundit e takimit, ishte disa shkallë para meje, u ndal dhe më priti duke me parë nën gurin e rëndë në kurrizin e lodhur që mezi e mbante. ”Ndoshta nuk do të shihemi më, unë nuk kam forcë më tutje, takohemi para Pavilonit 24, aty ku takoheshim fshehurazi. Nuk u takuam më kurrë ai vdiq dhe unë vij këtu çdo maj të takohem ja aty para nesh si dikur”.

Në hapësirat e kampit tani ngrihen 52 monumente të vendeve viktima e aleate kundër fashizmit. Mes tyre edhe pllaka e shtetit më të ri në Evropë, Kosovës. Pllakat me 84.270 mijë emra të njohur deri sot, mes tyre dhe 133 nga trevat shqiptare që u mbyten aty në format më barbare. Mauthauseni shoqërohet me 49 kampe tjera jashtë tij, secili më i zi se tjetri.

Si anëtar i Komitetit të Mathausenit dhe bashkautori i dy librave kushtuar kujtimit dhe nderimit të viktimave, hulumtova dokumente, nga shtypi dhe dëshmitarë të burgosur nga disa vende. Nga Shqipëria takova Avdullah Krutanin në Tiranë në moshën e tij 94 vjeçare. Intervista e tij ishte emocionuese që nuk harrohet. Ishte projekt i sjelljes së tij në shënimin festiv përkujtues në Mauthausen, por mosha nuk e mundësoi të realizohet. Hulumtimet e mia rreth shqiptarëve në Mathausen dhe nënkampet afër tij janë pjesë e Komiteti dhe shënimet e mia të publikuara O-line në Muzeun përkujtues. Jam krenar që vite të tëra vullnetarisht punova në ndriçimin e atyre që përjetuan tmerrin nazist. Projekti nisi nga Ambasada e Repulikës së Kosovës në Austri i mbështetur, me ide nga Sabri Kiçmari, Ambasador. Shpresoj se do mbështet realizim i botimit të librit dhe dokumentarit. Viktimat e pafajshme e meritojnë kujtimin.

Shqiptarët

Aty gjetën vdekjen 133 shqiptarë nga trevat shqiptare, në mesin e tyre edhe Xhevdet Doda e Kozma Nushi, hero të popullit. Në shenjë përkujtimi ndaj tyre do japim emrat: Abaz Dine, Abaz Sullaj, Abdulla Tabaku, Adil Alushi, Ahmet Ramzoti, Alem Tafili, Ali Ashimi, Ali Biduli, Asti Gogoli, Azem Toska, Bedri Agalliu, Beg Nushi, Besim Liku, Buharedin Mitarja, Cane Çaçi, Cane Rapushi, Dalip Meminaj, Demir Bardhi, Dervish Hoxha, Dilaver Kamberi, Dhimiter Konduri, Dhimiter Kulla, Ejup Kondo, Emanuel Hasdurian, Enver Velja, Faik Haruni, Faslli Lelaj, Faslli Zoga, Feim Mustafaj, Fejzo Toska, Ferik Buzi, Fizo Spahiu, Gani Kokli, Gjysh Duraj, Hajdar Shameti, Hajredin Kerkova, Hakim Veliu, Halil Shyri, Hamit Roseni, Hamit Xhyheri, Hamza Laperi, Hasan Doci, Hekuran Novruzi, Hysen Shtufi, Ibrahim Skendaj, Ibrahim Xhatufa, Ilo Çomi, Isa Rapushi, Ismail Zyma, Isuf Berberi, Isuf Ibershimi, Izet Mema, Jani Kosta, Jani Nathanaili, Jani Popa, Jano Maska, Jorgji Ziu, Koro Çoni, Kostandin Simaku, Kozma Nushi ,Late Bregu, Mehmet Dauti, Mehmet Sulo, Mihal Koçi, Mihal Pema, Minella Gogo, Muhamed Velaj, Muhamet Bino, Muhamet Dine, Muhamet Kabashi, Musa Gorishti, Mustafa Kotherja, Mustafa Zahaj, Myslym Nelaj, Mystehat Malaj, Naun Thanasi, Neim Gjoni, Nexhip Hekurani, Nexhip Himçi, Novruz Abazi, Novruz Dine, Novruz Hajdini, Pandeil Dimo, Pavllo Papingji, Piro Papalilo, Qazim Çakerri, Ramadan Nebiu, Ramadan Ramo, Ramazan Myrto, Rapo Kapllani, Rapush Çarçani, Rasim Hamzaraj, Refat Ismajli, Rexhep Bani, Sabri Habibaj, Sadik Asnjoku, Sali Dibra, Sami Karriqi, Selim Çarçani, Senusi Nota, Sofokli Dhimitriadhi, Stavri Havale, Sulejman Cenoimeri, Sulejman Doko, Sulejman Rukja, Sulejman Zakja, Sulo Gorishti, Shefqet Leka, Shefqet Shyti, Sherif Nuredini, Shyqyri Buzi, Taqo Dino, Tefik Skilja, Telat Noga, Teme Alushi, Thimio Nathanaili, Thoma Kuqali, Vangjel Shkurti, Vangjel Vasili, Vangjel Xhani, Vasil Dushku, Vasil Gjata, Vasil Mojsiu, Vehbi Vrashtazi, Xhafer Kodra, Xhafer Skilja, Xhafer Zera, Xhemal Kasa, Xhemal Myhdari, Nuredin Memishaj, Xhemal Shasho, Xhevdet Doda.

Histori e zezë

Kampi i përqendrimit në Mathausen u ngrit nga njësia SS në vitin 1938. Reparte të tij ishin edhe Kampet në Gusen dhe Melk. Gjendet në Austrinë e Epërme afër qytetitLinz dhe ishte vend gurëthyese e cila i takonte Kampeve të kategorisë 3. Ky ishte lloji i vetëm i kësaj kategorie në hapësirat e Raichut, ku njerëzit mbyteshin nëpërmjet punës së rëndë. Deri më 5 maj të vitit 1945, kur u çlirua nga ushtria amerikane u mbyten në format më çnjerëzore rreth 120 mijë të burgosur, kurse kaluan nëpër tmerret e tij më shumë se 200 mijë njerëz nga 30 kombe të botës. Gratë e sjella aty nga Kampi tjetër Ravensbryk përbënin 2,5 për qind, u detyruan në prostitucion, ato shtatzëna u përdorën për eksperimente medicinave duke përdorur format shtazarake. Kishte po ashtu fëmijë e të rinj jeta e të cilëve nuk zgjate shumë brenda këtij ferri. Mesatarja e jetës në te 6 muaj deri në 15 muaj e jo më shumë. Në vitin 1944 kishte 128 komando të SS dhe 475 ushtarë mbikëqyrës.

Prof.as.dr. Hasan Bello

Në një memorandum të Eqrem bej Vlorës drejtuar Vjenës nga Stambolli më 14 prill 1904 trajtohej gjerësisht gjendja dhe pozita politike e kombit shqiptar në raport me shtetet fqinjë dhe fuqitë e interesuara. Ai ishte i bindur se e ardhmja e sundimit osman në Shqipëri nuk e kishte të gjatë. Kjo do të shoqërohej me pasoja të rënda për kombin e papërgatitur shqiptar. Sipas tij, atyre i mungonte forca mendore dhe vullneti, mbështetja morale dhe ndoshta fizike e një përkrahje të jashtme, për t`i imponuar fatit të vet një të ardhme më të mirë. Në fund, ai parashtronte disa pika, të cilat lidheshin me të drejtat e kombit shqiptar. Një prej tyre ishte liria për të shkruar dhe lexuar në gjuhën shqipe; që shqiptarëve t`u jepeshin të njëjtat të drejta si të gjithë nënshtetasit e Perandorisë Osmane. Një pikë tjetër mjaft interesante ishte kufizimi i shkollave të huaja, që ishin hapur në Shqipëri për qëllime propagandistike. Me këtë, ai kishte parasysh të gjitha institucionet arsimore që përpiqeshin për helenizimin, bullgarizimin dhe serbizimin e kombit shqiptar.

Eqrem bej Vlora kërkonte që reformat të mos aplikoheshin vetëm në vilajetet që përfshinin rajonin e Maqedonisë, por edhe në Janinë e Shkodër. Në qoftë se kjo kundërshtohej nga shtetet fqinj, atëherë ai propozonte që të krijohej një njësi e re administrative e banuar vetëm nga shqiptarët. Kjo, sipas tij, nuk duhej konsideruar si një dëshirë e ekzagjeruar, nëse kihej parasysh plotësimi i kërkesës bullgare për formimin e vilajeteve maqedone. Këto dhe pikëpamje të tjera të pasqyruara në këtë memorandum ishin kërkesa legjitime për të përgatitur terrenin politik, që në momentin kur të largohej Perandoria Osmane shqiptarët të mos gjendeshin në befasi.

Në një memorandum tjetër që Syrja dhe Eqrem bej Vlora botuan në një gazetë vjeneze disa muaj më pas me titull “Qëllimet dhe e ardhmja e Shqipërisë”, kritikonin politikën austro-hungareze në Shqipëri. Kjo për shkak të pikëpamjeve që ishin përhapur pothuajse në të gjithë Shqipërinë e Jugut, se fatin e saj austriakët e kishin lënë në dorë të Italisë. Në fakt këto pretendime kishin një bazë faktike. Në kuadër të kultusprotektoratit, Austro-Hungaria interesohej më shumë për ngritjen dhe forcimin e mirëqenies kombëtare, sociale dhe ekonomike të Shqipërisë Veriore. Për këtë arsye, ishte krijuar bindja se në të ardhmen Shqipëria e Jugut do t`i përkiste Italisë. Influenca austro-hungareze në jug ishte më e vogël se në veri. Prandaj, i vetmi mjet për ekuilibrimin e saj ishte rritja e veprimtarisë ekonomike; riorganizimi i transportit detar; themelimi i përfaqësive tregtare në Vlorë, Berat etj.