Arian Galdini/

Patër Anton Harapi është një ndër figurat më të ndritura të mendimit dhe veprimit shqiptar, një prift, filozof, publicist dhe patriot i cili i dedikoi jetën e tij çështjes shqiptare. Përmes veprave të tij, publicistikës dhe mendimit filozofik, Harapi trajtoi me guxim çështje madhore të identitetit kombëtar, edukimit dhe unitetit shqiptar. Ai e pa kombin shqiptar si një trup të pandarë, ku vlerat fetare, morale dhe kombëtare duhej të harmonizoheshin për të ndërtuar një shoqëri të drejtë dhe të fortë. Në kuadrin e Neoshqiptarizmit, trashëgimia e Patër Anton Harapit përbën një shtyllë kryesore, sepse mendimi i tij rrezaton përtej kohës dhe përfshin nevojën për një ripërtëritje kombëtare, morale dhe shpirtërore.
Patër Anton Harapi e ndërtoi filozofinë e tij kombëtare mbi tre shtylla kryesore: lirinë individuale, ndershmërinë morale dhe përkushtimin ndaj bashkësisë kombëtare. Në publicistikën dhe fjalimet e tij, ai u përpoq të ndërgjegjësonte shqiptarët për rëndësinë e identitetit të tyre dhe nevojën për t’u bashkuar rreth vlerave të përbashkëta.
Në veprën e tij më të famshme, “Andrra e Pretashit”, Harapi krijoi një narrativë që shkon përtej një rrëfimi letrar. Kjo vepër përmban një analizë të thellë filozofike mbi moralin dhe shpirtin shqiptar, duke trajtuar tematikat e besimit, bashkimit dhe sakrificës për kombin. Në të, Harapi shkruan: “Një komb nuk rron veç me bukë, por edhe me shpirt. Kur shpirti kombëtar rrënohet, edhe buka e humb kuptimin.” Kjo ide thelbësore përkon me parimet e Neoshqiptarizmit, që kërkon të rikthejë shpirtin kombëtar të shqiptarëve përmes vlerave dhe parimeve morale.
Një nga aspektet më të rëndësishme të mendimit të Patër Anton Harapit ishte theksi që ai i vuri harmonisë ndërfetare si një shtyllë për ndërtimin e një kombi të fortë. Duke qenë një prift katolik, Harapi kishte një vizion përtej kufijve fetarë dhe përpiqej të ndërtonte ura bashkëpunimi midis komuniteteve fetare shqiptare.
Në fjalimet dhe shkrimet e tij, ai shpesh thoshte: “Fetë tona janë si dritaret e një shtëpie, të ndryshme në formë, por që ndriçojnë të njëjtën dhomë. Dhe ajo dhomë është kombi shqiptar.”
Ky mendim është një shtyllë qendrore e Neoshqiptarizmit, i cili promovon unitetin kombëtar mbi ndarjet e vogla dhe të ngushta, duke theksuar rëndësinë e bashkëjetesës dhe bashkimit rreth identitetit shqiptar.
Patër Anton Harapi e kuptoi shumë herët rrezikun që komunizmi paraqiste për kombin shqiptar. Ai e denoncoi ideologjinë komuniste si një formë të asgjësimit të shpirtit dhe moralit të individit. Sipas tij, komunizmi nuk ishte vetëm një regjim politik, por një mekanizëm që kërkonte të shkatërronte vetë bazën e kulturës dhe identitetit kombëtar. Në një nga predikimet e tij më të njohura, Harapi paralajmëroi: “Komunizmi asht vdekja e shpirtit kombëtar. Ai vjen me prem time për barazi, por lë pas skllavëri. Kombet që e pranojnë, humbin fytyrën e tyne dhe kthehen në turmë të verbët.”
Ky paralajmërim mbetet aktual edhe sot, si një thirrje për të ruajtur vlerat kombëtare dhe morale përballë ideologjive që rrezikojnë të shkatërrojnë identitetin shqiptar.
Mendimi i Patër Anton Harapit përkon në mënyrë të përkryer me parimet e Neoshqiptarizmit, që promovojnë një ripërtëritje kombëtare dhe shpirtërore. Ai e pa kombin shqiptar si një orga nizëm të gjallë, që kishte nevojë për një themel të fortë moral dhe kulturor për të mbijetuar dhe përparuar. Tri shtyllat e kontributit të tij për Neoshqiptarizmin:

1. Shpirti kombëtar si bazë e çdo përparimi

Harapi argumentonte se çdo përpjekje për zhvillim duhet të fillojë nga ndërtimi i një morali të fortë kombëtar. Ai besonte se pa një ndjenjë të thellë të përkatësisë dhe dashurisë për atdheun, çdo përpjekje politike apo ekonomike do të dështonte.

2. Edukimi moral dhe kombëtar

Patër Anton Harapi ishte një mbështetës i fuqishëm i edukimit si një mjet për ripërtëritjen kombëtare. Ai theksonte rëndësinë e edukimit që bashkon vlerat morale dhe patriotizmin, duke u shprehur: “Një brez i edukuar në dashuri për kombin e në respekt për Zotin, është një brez që nuk mund të thyhet.”

3. Bashkimi përmes diversitetit

Harapi promovonte idenë se forca e kombit shqiptar qëndronte në diversitetin e tij. Ai pa në harmoninë ndërfetare dhe në bashkimin e energjive të ndryshme, një burim të fuqishëm për ndërtimin e një të ardhmeje të ndritur për shqiptarët. Trashëgimia e Patër Anton Harapit mbetet e gjallë dhe frymë zuese për shqiptarët edhe sot. Mendimet e tij mbi edukimin, bashkimin kombëtar dhe ruajtjen e vlerave morale janë më aktuale se kurrë në një kohë kur Shqipëria dhe shqiptarët për ballen me sfida të mëdha kulturore, ekonomike dhe politike.
Neoshqiptarizmi, si një doktrinë që kërkon të ndërtojë një të ardhme mbi bazat e vlerave kombëtare dhe shpirtërore, gjen në
mendimin e Harapit një burim të pashtershëm frymëzimi dhe udhërrëfimi. Siç thoshte vetë Harapi: “Një komb nuk mund të qëndrojë përjetësisht mbi themele të lëkundshme. Ai duhet të ngrihet mbi gurin e fortë të shpirtit dhe dashurisë për atdheun.”
Patër Anton Harapi mbetet një figurë kyçe në historinë e mendimit shqiptar, një mendimtar i cili e kuptoi në thellësi nevojën për të harmonizuar vlerat fetare, morale dhe kombëtare në funksion të një kombi të fortë dhe të bashkuar. Kontributi i tij për shqiptarizmin dhe Neoshqiptarizmin është një thesar që duhet ruajtur dhe zhvilluar më tej. Përmes mendimeve dhe veprave të tij, Harapi na mëson se për të ndërtuar një të ardhme të ndritur, ne duhet të rikthehemi te vlerat më të larta të shpirtit dhe kulturës sonë kombëtare.

Prof. Asoc. Dr. Bernard Zotaj/

Për gruan shqiptare në vite e shekuj është shkruar e folur dhe përsëri e përsëri do të shkruhet e flitet. Në këtë rrjedhë të jetës, për rolin e gruas shqiptare në histori është rreshtuar me dinjitet dhe kulturë dhe një historiane, një mësuese, një edukatore e përkushtuar në jetë për formimin dhe edukimin e brezit të ri me historinë e gruas shqiptare në shekuj. Nefize Hoxha me guxim dhe kurajo sjell para lexuesit emblem të gruas shqiptare të cilat nën qiellin e Europës kanë lënë gjurmë të thella në histori ndër shekuj. Pas librit “Gra që i bëjnë dritë Shqipërisë”, historiania Nafize Hoxha del para lexuesit me librin “Gra shqiptare nën qiellin e Europës”. Është një libër për gratë shqiptare, të cilat në histori kanë lënë dijet, punën, sakrificat dhe trimërinë e tyre, për arsimin, kulturën, edukimin dhe përparimin e shoqërisë, por në veçanti të gruas dhe vajzës shqiptare.

Të gjithë e dimë që gruaja shqiptare në historin e luftërave shekullore të popullit tonë ka luajtur një rol të rëndësishëm për liri dhe pavarësi, si dhe për ruajtje të individualitetit të vet. Nga burime historike dhe folklorike kemi mësuar dhe mësojmë për heroizmin e gruas shqiptare, e cila në rrugën e historisë ka dhënë kontribut të çmuar në mbrotjen e vendit, në të drejtat njerëzore dhe në përparimin shoqëror.

Me këtë mision dhe qëllim të madh për gruan shqiptare, në një këndshikim ndryshe, vjen natryrshëm nga Nefize Hoxha një rrëfim për disa grave të shquara në jetë, që kanë lënë gjurmë në qiellin blu të Europës. Në këtë tribunë me të drejtë janë vendosur me plot dinjitet dhe ëmbëlsi gra që kanë bërë emër dhe kanë lënë gjurmë të dukshme në jetën e popullit shqiptar, por dhe në popuj të tjerë të Europës, ku ato kanë punuar, jetuar dhe luftuar për të drejtat dhe liritë e gruas.

Duke u shtyrë në vite e shekuj gjenden dëshmi, gojëdhana, kronika dhe ngjarje, nxjerrin krye dhe ja përcjellin kohëve tona moderne rolin e madh të gruas shqiptare në luftërat dhe përpjekjet për mbrojtjen e trojeve amëtare, si dhe jetën zakonore, tradicionale, familjare e sociale, në shërbim të shoqërisë njerëzore.

Në ngjarjet madhore të vendit tonë shfaqet princesha Donika Araniti Kastrioti dhe një varg grash në Veri e Jug të viseve shqiptare, si luftëtare të shquara popullore në qëndresën kundër pushtuesve otomanë. Deri në ditët tona, këngët dhe kronikat e kohëve të largëta, përcjellin një informacion të pasur, se si në krahë të luftëtarëve shqiptar, gratë dhe vajzat gjendeshin në ballinat e luftimeve, apo në prapavijat e luftëtarëve, për të transportuar ushqimet dhe armët e luftës.

Ishte Bubulina, kjo arvanitase me gjëmime të mëdha në historinë e Greqisë e të Mesdheut, që u bë një shenjë e shpërthimit të ndjenjave të lirisë. Laskarina Bubulina në penën e Nefize Hoxha sillet si një figurë që ia shton respektin racës shqiptare, duke dëshmuar kështu për personalitetin e një gruaje, që mbi të gjitha mbetet një shembëlltyrë e madhe në universin e së drejtës së popujve për liri.

Elena Gjika në këndvështrimin e autores vjen si një urë lidhëse midis kulturës lindore dhe perëndimore. Ajo qëndron si një figurë e madhe e Rilindjes Kombëtare, si një grua erudite dhe atdhetare, duke dhënë kontribut në folklorë, në studime arti, në letërkëmbime, në fushën estetike dhe në studimin e etnogjenezës shqiptare. Penën e saj deri në fund ajo e përdori për të mbrojtur nderin dhe të drejtat e Shqipërisë, Atdheut të saj të nderuar…

Urani Rumbo në penën e historianës vjen si një poete, publicist dhe pioniere e arsimit kombëtar shqiptar. Si një grua e shkolluar, e civilizuar, poliglote dhe publicist, e cila u bë shembull frymëzimi i dijes dhe guximit, me bindjen e thellë se gjithsesi dija çan rrugën përmes errësirës. Duke shpalosur kulturën dhe botën e grua shqiptare, në gjysmën e parë të shek. XX, Urania vjen si një punëtore e shquar e shkollës shqipe dhe jep kontributin e saj për zhvillimin dhe përparimin e Atdheut.

Motrat Qiriazi në libër paraqiten si një model i shkëlqyer në historinë e kulturës dhe arsimit shqiptar, duke dhënë shumë në drejtim të ndërgjegjësimit të kombit përmes dijes dhe arsimit. Motrat Qiriazi treguan për shoqërinë, atdheun, njerëzit, për gruan e lirë, pa paragjykime, e mbi të gjitha, diturinë e tyre që nga vlera individuale të çojnë e materializojnë në vlerë kolektive, duke i dhënë dimension shoqëror, atdhetar dhe universal. Ato kanë ngelur yje në qiellin e kulturës dhe të atdhedashurisë shqiptare.

Shote Galica ishte një heroinë legjendare e heshtur, që mbante brenda vetes luftëra, plagë, dhimbje për mbrojtjen e trojeve shqiptare. Ishte guximi i Shotës që theu një koncept të fortë patriakal për gruan, por shpirti liridashës i saj përparoi mbi çdo gjë. Ajo doli në mal përkrah burrit, si një akt trimëror, por dhe dashuri për burrin. Trimëria e saj përflak qiellin e Dukagjinit, ku malësoret dhe malësorët i bëhen krah në luftime. Ajo në jetë shfaqi madhërishëm genin e fortë të rracës shqiptare, e frymëzuar nga ideali i jetës dhe i lirisë.

Bule-Persefoni janë heroina që mbetën në altarin e lirisë. Jeta dhe veprimtaria antifashiste e tyre dëshmojnë qartë shpirtin liridashës që ato kishin. Të dyja u torturuna në qelitë e kalasë së Gjirokastrës, pushtuesit nazistë dhe bashkëpunëtorët e tyre i varën te Rrapi i sheshit të Çerçizit. Edhe në kohët tona, të derdhura në bronz, të dy heroinat duket sikur na flasin dhe përcjellin mesazhe të mëdha lirie dhe atdhedashurie.

Zonja Çurre, heroina e Labërisë shtegëton në mjaft vende të betejave kundër nazifashistëve në Zagori, Përmet, Skrapar, Gramsh, Kurvelesh, Mesaplik, Dukat, Tiranë e gjetkë. Akti i Zonja Çurres dëshmon për qëndresën e lartë morale, për trimërinë e rrallë që dëftoi në luftë. Nëpërmjet kujtimeve të luftëtarëve të lirisë heroina vjen e gjallë në shkrimin e historianes.

Tefta Tashko është artistja që solli artin europian në Shqipëri, ndaj sa herë dëgjojmë këngët lirike e ato popullore të saj, portreti i kësaj këngëtarje të madhe shqiptare në shfaqet madhërishëm. Autorja shkruan se Tefta Tashko deri në në fund të jetës së saj të re mbeti një zë i artë i muzikës shqiptare, dhe bashkë me Vaçe Zelën e Nexhmije Pagarushën ngelën meteor në qiellin e kulturës sonë kombëtare e europiane.

Nënë Tereza në shkrimin e Nefize Hoxha vjen thjeshtë e me një pasuri të madhe informacioni, për jetën e shenjëtores së madhe shqiptare, ku jetën e saj e vuri në dispozicion të njerëzve të mjerë. Nënë Tereza shëndrit dhe i jep lartësi humanizmit përmes ndihmës si sakrificë dhe guxim për të shpëtuar njerëzit nga luftërat, padrejtësitë, egot dhe diferencat e mëdha sociale.

Vaçe Zela përshkruhet me tërë ngrohtësinë e zërit të saj të magjishëm, që i bëri shqiptarët dhe europianët të ngrihen në këmbë e të adhurojnë artisten e madhe. Zëri i saj jehon në sfondin e artë të çdo skene shqiptare dhe kulmon në Lushnje e Tiranë për të ngelur përjetësisht në kujtesë…

Edit Durhani është anglezja që zbuloi botën zakonore e kulturore të shqiptarëve dhe ja bëri të ditur të gjithë Europës, dhe askush si tjetër njeri. Ajo ishte intelektuale, publiçiste, diplomate, studiuese, albanologe, që mori informacione konkrete dhe shkroi e botoi për doket, zakonet, jetën dhe historinë e shqiptarëve. Me nderime për Mis Durhanin, për veprën e saj, shqiptarët ndihen krenarë për miken e tyre të pazëvendësueshme, analizon autorja.

Gruaja smokthinjote në LANÇ është një syth i veçantë, por konkret dhe me fakte tregohen përpjekjet e gruas fshatare në luftë. Ishin mbi 250 gra dhe vajza smokthinjote që u përfshinë në luftë, që dhanë kontribut në ndihmë të partizanëve, ndihmuan në prapavijë, por dhe u rreshtuan në çeta, batalione e brigade sulmuese. Ranë në luftë nga Smokthina Heroina e Popullit Qeriba Derri, partizania Rakibe Dervishaj, si dhe u masakruan e tani janë dëshmore të Atdheut: Sartë Gabaj, Male Kokallaj, Hajdine Zogaj dhe Rubie Shyti (Bocaj).

Libri është një prurje e re për gruan shqiptare e cila me fuqinë e saj, ka bërë që zëri i Shqipërisë të dëgjohet në Europë, duke u rreshtuar kraha për krah, e plot dinjitet e merita me burrat. Këto gra dhe qindra të tjera Shqipërisë i kanë rritur dinjitetin dhe kanë bërë që zëri i saj të dëgjohet në të gjitha fushat e jetës shoqërore. Libri vjen si një pikënisje për gratë që kanë bërë dhe shkruar histori në jetën shqiptare. Në këtë madhështi të gruas shqiptare, Nefize Hoxha vjen si një zë i veçantë dhe me përmasa, që lartëson dhe i jep dinjitet gruas shqiptare, ku fama e saj është dëgjuar dhe në kontinentin Europian dhe më gjerë.

Nga Evarist Beqiri*

HISTORIA E ZONJËS SË PARË TË SHQIPËRISË

Nga Evarist Beqiri*

Me rastin e 8 marsit Ditës Ndërkombëtare të Gruas, po përkujtojmë me anë të këtij shkrimi një grua që historia jonë e ka harruar krejtësisht. Ajo është gruaja që i qëndroi në krah Themeluesit të Shqipërisë moderne Ismail Qemal Vlorës, për plotë pesëdhjetë e një vite, si në ditët e bukura ashtu edhe në ato të vështirat.

Më 1864, Ismail Qemali u martua me një grua nga Konica, e cila vdiq në vitin e parë të martesës, së bashku me vajzën (ndoshta gjatë lindjes). Pas vdekjes së bashkëshortes së parë, Ismail Qemali u martua sërish në vitin 1867, me Kleoniqi Surmeli, vajzën e Antonit, një fisniku grek nga krahina e Edërnesë, i cili banonte në Rusçuk, Bullgari. Nëna e saj quhej Anastasia Misirli. Gruaja, me të cilën u dashurua Ismail Qemali, rridhte nga familja e Vezirit të Madh, Ali Pasha Surmeli (Vezir i Madh 1694-’95). Kleoniqi Surmeli u lind në qytetin Rusçuk (Ruse), Bullgari, më 15 gusht 1850.

Ismail Qemali, ishte vetëm 23 vjeç, kur u dashurua me këtë zonjushë të re. Ai shërbente asokohe në Ruse, si zyrtar i Perandorisë Osmane. Ndryshimi në besimin fetar ishte bërë pengesë për realizimin e kësaj martese. Ismail Qemal Vlora ishte një djalë i ri tepër i hijshëm asokohe. Ai vinte nga dera e madhe shqiptare e Vlorajve. Natyrshëm joshet nga një vajzë e bukur, që e ka parë në pazar. Por, njerka e vajzës e kundërshtonte me ngulm këtë bashkim. Prandaj, një natë, Ismail Qemali me mirëkuptimin e vajzës dhe pëlqimin e heshtur të të atit të saj, e rrëmbeu vajzën. 

Në vijim, Ismail Qemali thirri dëshmitarët në shtëpinë e tij dhe nënshkroi “kontratën e martesës” në prani të dëshmitarëve, njëri prej të cilëve konsulli belg. Akti i martesës ishte hartuar në mënyrë të tillë që e përjashtonte përgjithmonë çdo mundësi për një martesë të dytë nga ana e bashkëshortit. Ky akt fisnik i Ismail Qemal Vlorës, ishte prova më sublime e dashurisë së tij të vërtetë.

Martesa e Ismail Qemalit me gjithë bujën që kishte shkaktuar, i dha atij prova simpatie nga ana e miqve të tij. Martesa me Kleoniqi Surmelin i dha Ismail Qemalit qetësinë dhe lumturinë e duhur. Nga kjo martesë ai pati 10 fëmijë, gjashtë djem: Mahmud bej Vlora (1871 – 1920), Tahir bej Vlora (1875 – 1932), Et’hem bej Vlora (1885 – 1937), Xhevdet bej Vlora (1888 – 1910), Qazim bej Vlora (1893 – 1953), Qamil bej Vlora (1895 – 1950) dhe katër vajza: Mevedet (1873 – 1954), Alije (xx – 1955), Ylvije (xx – 1934), një vajzë vdiq pak pas lindjes.

Beqir Velo Kanina sjell një dëshmi origjinale pak pas Shpalljes së Pavarësisë: “Kur u kthyem në Vlorë, më thirri Smail beu një mbrëmje me Ali Dautin e më tha, të shoqëroja zonjën e tij Kleoniqi dhe gruan e Pashko Vasës me dy djemtë e saj, për të pjekur në Kaninë Isa Boletinin. Hera e parë dhe e fundit që u poqa me znj. Kleoniqi. Në bisedë me të në Kaninë mësova se ishte e mbesa e Kapedan Siqeca nga arvanitasit e Sulit. Ajo qëndroi veç pak muaj në Vlorë. Ajo fliste një shqipe të kulluar, që e kishte edhe gjuhën e nënës.”

Me krijimin e familjes dhe martesën me një femër të një kombësie dhe feje tjetër, Ismail Qemali shfaq sërish konceptet e tij përparimtare. Për Ismail Qemalin, në themel të institucionit të martesës qëndronte dashuria e çiltër dhe e dëlirë midis bashkëshortëve. Ai e sfidoi mjedisin e prapambetur, i cili e kundërshtonte martesën midis të krishterëve dhe myslimanëve. Ky veprim i Ismail Qemalit ishte shumë i guximshëm për kohën. Ai tregon se, Ismail Qemali ishte zhveshur nga çfarëdolloj paragjykimi, fanatizmi dhe mungesa e tolerancës. Historia e martesës së tij të pazakontë, shumë kohë përpara se ai të bëhej i njohur, u shfrytëzua më pas prej shtypit të kohës për të hedhur baltë mbi atë vetë, e natyrisht mbi shtetin e porsathemeluar.

Zgjedhja e bashkëshortes është një moment i rëndësishëm për jetën e çdo njeriu dhe në veçanti të një lideri. Ajo është zgjedhje intime, personale dhe private, por që ka shumë ndikim në jetën publike, pasi, siç thuhet shpesh, “pas çdo burri të madh, qëndron një grua madhështore” dhe “madhështia e një burri matet me madhësinë e bibliotekës dhe vlerat e gruas së tij.”. Kjo përzgjedhje është vendimtare për ecurinë e karrierës së mëtejshme të liderit. 

Nënvleftësimi i këtij momenti mund të ketë pasoja shumë negative për të ardhmen tuaj si lider, ashtu si edhe vlerësimi dhe përzgjedhja e duhur mund t’ju sjellë shumë avantazhe. Historia ka plot shembuj grash, të cilat jo vetëm e kanë kryer me sukses rolin e bashkëshortes, por kanë shërbyer edhe si këshilltaret më të mira të liderëve. Vlen të përmendim këtu rastet e bashkëshorteve të Uinston Çurçillit, Xhon F. Kenedit, Bill Klintonit, Barak Obamës, Volodymyr Zelensky etj.

Martesa mund të rrisë ndjeshëm efektivitetin e një lideri duke ofruar mbështetje, vizion të përbashkët dhe një ekuilibër të shëndetshëm midis jetës personale dhe profesionale. Një partneritet i fortë mund të kontribuojë në suksesin e një lideri dhe në përmbushjen e misionit të tij. Martesa e Ismail Qemalit dhe Kleoniqi Surmelit ndikoi si në jetën e tij personale ashtu edhe në udhëtimin e tij politik, duke theksuar rëndësinë e mbështetjes familjare në udhëheqësi. Partneriteti i tyre mishëroi angazhimin e përbashkët ndaj idealeve të pavarësisë dhe unitetit kombëtar. Më 5 mars 1918, në moshën 68-vjeçare, pas një jete me plotë sakrifica në krah të bashkëshortit të saj, Kleoniqi Surmeli do t’i mbyllte sytë njëherë e përgjithmonë në Rue Tonduti de l’Escarene 26, Nicë, Francë, ku edhe prehet. Sot, po publikojmë për herë të parë edhe dokumentin zyrtar të vdekjes së saj në Nicë.

* Nuk lejohet publikimi i këtij shkrimi pa lejen e autorit. Çdo portal, gazetë online apo e shtypur, që merr këtë shkrim duhet të citojë autorin në fillim të shkrimit (Nga Evarist Beqiri). Falenderojmë Darling Ismail Vlorën dhe Qamil Ismail Vlorën (stërnipat e Ismail Qemal Vlorës) për vendosjen në dispozicion të dokumentit.

Akti i Vdekjes së Kleoniqi Surmeli Vlora, Nicë, Francë, më 5 Mars 1918.

Nga: Besim Muhadri

Të shkruash për Zekeria Canën, për këtë veteran të historiografisë shqiptare por njëherësh edhe një nga figurat e rëndësishme të kësaj historiografie, është e vështirë. Jo pse nuk ke çfarë të shkruash, por duhet tëhulumtim, informacion, dhe para së gjithash, korrektësi për të shpërfaqur brenda një shkrimi gjithë kontributin e tij të dhënë dekada me radhë. Ikja e tij fizikenga kjo botë vite më parë, përkatësisht më 10 janar të vitit 2009 ishte shumë e dhimbshme, ndonëse kishte 75 vjet të jetës, sepse profesor ZekeriaCana kishte për t’i dhënë akoma historiografisë shqiptare, ashtu siç i dha gjatë dekadave të tëra të jetës dhe të krijimtarisë së stij.

Kur lexojmë biografinë e tij, shohim se ai ishte njëpedagog i përkushtuar, një gazetar po ashtu i përkushtuar, por edhe një aktivist dhe entuziast i madh i aktiviteteve të cilat do të ishin në favor të njohjes se shqiptarëve në një kohë kur ata diskrimoheshin në të gjitha aspektet. Sa e shohim mësues, sa e shohim korrespodent të gazetës “Rilindja”, sa themelues i shoqatës së studentëve shqiptarë që studionin në vitet pesëdhjetë dhe gjashtëdhjetëtë shekullit të kaluar në Universitetin e Beogradit, në kohën kur në Kosovë nuk kishte universitet, sa profesor historie, sa të pushuar nga puna e të përndjekur, sa punonjës arkivi, instituti, themelues Këshilli për Mbrojtjen e të Drejtavedhe Lirive  të Njeriut, sa të rrebeluar ndaj padrejtësive që regjimi jugosllav e ai serb i bente popullit të tij.

Interesimet e tij për çështjen shqiptare dhe zbardhjen e të vërtetës për të i shohim që herët, por më theksueshëm do t’i hasim te punimet e tij shkencore. Herën e parë me rastin e përgatitjes dhe mbrojtjes se temës së magjistraturës dhe herën e dytë me rastin e punimit dhe mbrojtjes së disertacionit të doktaraturës. Që të dyja kishin të bënin me çështjen shqiptare, përkatësisht me përpjekjet dhe lëvizjet e vazhdueshme të shqiptarëve për liri dhe pavërësi, në kohë dhe periudha të ndryshme. E para ka të bëjë me Lëvizjen Kombëtare Shqiptare në Kosovëgjatë viteve 1909-1912 dhe qëndrimin e Serbisë ndaj kësaj lëvizje, ndërsa e dyta me qëndrimet e socialdemokracisë serbe në krye me DimitrieTucoviqin ndaj çështjes shqiptare.

Pra siç shihet, rruga jetësore dhe shkencore e profesor Zekeria Canës ishte e përcaktuar që herët. Nuk kishte asnjë dilemë se ai do të punonte, gjurmonte vazhdimisht, jo vetëm në ndriçimin, por edhe në mbrotjen deri në fund të çështjes shqiptare, të të drejtave të shqiptarëve të Kosovës dhe në përgjithësi të atyre që jetonin mbrenda hapësirës së të ashtuquajturës Federatë Jugosllave, ku në vazhdimësi dhe egërsisht shkeleshin të drejtat kombëtare të shqiptarëve. Puna dhe hulumtimet shkencore të profesor Zekeria Canës, ku trajtohen probleme të mprehta politike, sociale, ekonomike, arsimore etj., kanë“Bottom of Form

mbështetje të gjerë burimore, arkivore dhe bibliografike”. Si të tilla ato natyrisht se përbëjnë njëkontribut të rëndësishëm tëtij.

Gjatëleximit dhe studimit të veprave të Zekeria Canës, shohim se studimet e tij, reagimet dhe hulumtimet e tij janë të bazuara nëanaliza shkencore, ku asnjëherë nuk mungon qëndrimi kritik ndaj ngjarjeve të viteve të fushës së interesimit. Në shkrimet dhe studimet e veta profesor Zekeria Cana, përveç shpjegimit historik të dokumenteve, ai arrin që me njëmaturi, thellësi dhe guxim intelektual dhe me fakte të demaskojë dhe të hedhë poshtë pikëpamje dhe qëndrime pseudoshkencore dhe shoveniste tëhistografisë serbosllave lidhur me Shqipërinë Etnike dhe të shqiptarëve në përgjithësi.

Në studimet e profesor Canëspërveç pasqyrimit objektiv të ngjarjeve me rëndësi të madhe për popullin shqiptar dhe historiagrafisë së tij në tërësi, vërehet edhe një stil i veçantë, dhe i rrjedhshëm i të shkruarit, i të trajtuarit dhe i të argumentuarit. Profesor Cana ka një gjuhë tejet të pastër, e cila karakterizohet nga një sintaksë dhe leksik i rrallë, që do t’ia kishin lakmi edhe gjuhëtarët dhe letrarët më në zë të kohës.

Shikuar në tërësi, interesimet studimore të profesor Zekeria Canës, veçanërisht ato qëkanë të bëjnë me Lëvizjet Kombëtare Shqiptare, janë një kontribut shumë i çmuar që japin mundësi thellimi në këtë fushë dhe të njohjes së këtyre periudhave të cilat trajtohen nga ai. Po ashtu aty kemi edhe qartësime të shumë çështjeve historiagrafike, veçanërisht të periudhës së dhjetvjetëshit të parë të shekullit të kaluar.

Profesor ZekeriaCana fushën e interesimeve dhe kontributeve të tij e ka shtrirë edhe në periudha të tjera historike, ndërsa aktivitetet e tij gjatë viteve të okupimit serb të Kosovës, sidomos në Këshillin për Mbrojtjen e të Drejtave dhe Lirive të Njeriut në Kosovës, janë një kontribut i jashtëzakonshëm që mbahet mend nga gjeneratate atyre viteve, për të cilat profesori ishte bërë një simbol i mbrojtjes të të drejtave kombëtare shqiptare, por edhe një shpresë e luftës për liri në Kosovë.

Prof. Asoc. Dr. Zaho GOLEMI/

Ditët e epopesë së madhe të UÇK-së, filluan me betejën historike tre ditore të Jasharajve të Prekazit 27 vite më parë. Ishte dhe mbeti beteja historike e ditës së të vërtetës dhe krenarisë kombëtare, ditët e Jasharajve të shqiptarizmës. Adem Jashari dhe oxhaku i Jasharajve shkruan tre ditëtët epope të UÇK-së, shpëtimtarës së shqiptarëve të përtej Drinit, ditëtët simbolike të shekujve që shqiptarët e Kosovë e pritën jo pak por një shekull. UÇK-ja është krenari e të gjithë shqiptarëve që nisi si forcë e sigurisë kombëtare, si një burim i pashtershëm lirie. Në fakt janë tri ditë të përkujtuese të Epopesë së madhe të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, sepse më 5, 6, e 7 Mars të 1998-ës ishtë zhvilluar njëra ndër betejat më vitale dhe më të rëndësishme të UÇK-së kundër agresionit brutal ushtarak të pushtuesve serbë. Trupat militare serbe sulmuan familjen e Adem Jashari dhe pas një përballjeje heroike në Prekazin e atdhetarisë u shkrua epope qëndrese, u vranë 55 vetë nga të cilët 20 fëmijë e gra. Këtu në këtë luftë ra legjendari i UÇK-së Adem Jashari, vëlla i tij Hamëz Jashari dhe babi i tyre, Shaban Jashari. Prekazi u bë kthesa madhore e zgjidhjes së çështjes të Shqiptarëve përtej Drinit, e Dardanisë sonë.

Adem Jashari komandant i paepur ishte lindur në ditën e flamurit më 28 Nëntor 1955, në një ditë që u trupëzua me flamurin dhe shkroi histori të re të gjakut, të besës dhe të shkresës për Dardaninë kreshnike. Ai gjithë jetën punoi e luftoi për flamurin, që kërkoi një Kosovë të pavarur, por edhe një ëndërr që ta shihte Shqipërinë të bashkuar. Ai u trupëzua më flamurin kombëtar dhe ra për këtë flamur në epopenë e madhe heroike të 5 deri në 7 mars 1998. Kombi shqiptar ka sot një nderim të vecantë për komandantin legjendar Adem Jashari, prijësi i heronjve të pavdekshëm të kombit. Gjenealogjia e familjes Jashari është e vjetër Prekazi i Poshtëm përbëhet prej katër lagjeve: lagjia Jasharaj, Kodra, Meha dhe Lushtaku. Tri lagjet e para janë krijuar prej tre vëllezërve: Jasharit, Kadriut dhe Mehës, prandaj edhe janë të një gjaku, ndërsa Lushtakët janë të ardhur më vonë në Prekaz. Jashari ka pasur tre djem, ndërsa familja e Adem Jasharit, rrjedh prej djalit të tretë të Jasharit, Muratit, prej të cilit pastaj janë krijuar brezat e tjerë të familjes tonë: Fazliu, Murati, Shabani. Shabani (Murat) Jashari, ishte martuar me Zahiden, dhe i kanë lindur tre djem: Rifati, Hamza dhe Ademi. Kështu, trungu i familjes Jashari vazhdon të zgjerohet dhe të shtohet dita ditës duke u ripërtërirë breza të tërë. Shaban Jashari dashurinë për komb e atdhe e kishte shfaqur që në vitet 50 të shekullit të kaluar, por rezistenca më serioze, më publike e familjes Jashari që do të mirrte dhenë ndodh në dhjetor të vitit 1991, kur me armë u ndeshën me forcat policore serbe.

Marsi i vitit 1998, ishte rrethimi i tretë i kullës së Jasharëve në Prekaz, ku përgjakja e tre ditrëve është pjesë e martirizimit të shqiptarëve. Fakt është se rreth e përqark Fabrikës së Municionit në Skënderaj, më 3 e 4 mars 1998, ishin dislokuar forca të shumta ushtarake por edhe forca e mjete të artilerisë së rëndë. Gjithashtu policia serbe kishte bërë përforcime të shumta nëpër të gjitha postblloqet e saj në Drenicë. Në orën 5.30 minuta të datës 5 mars, artileria serbe, nga Fabrika e Municionit, fillon gjuajtjet në drejtim të Kullës së Shaban Jasharit, por dhe të gjithë Jasharëve të tjerë. Krismën e armëve dhe sidomos kundërpërgjigjen e dëgjoi gjithë shqiptaria. Qëndresa ishte heroike titanike e kryetrimave në Prekaz, por kushtrimi ishte dhënë tashmë në mbarë shqiptarinë, në të gjitha trojet e Shqipërisë dhe në diasporën shqiptare. Legjendari Adem Jashari, kishte marrë vendimin historik, tepër të vështirë, ndër më të dhembshmit të pakrahasueshëm në historinë shqiptare, për të qëndruar trimërisht përballë sulmit dhe për të mos u dorëzuar për së gjalli. Adem Jashari kishtë thënë “Vrastarët nuk do të kalojnë, veçse mbi trupin tim të vdekur!” dhe historia më e re e Prekazit ishte bërë flamur frymëzimi për brezat. Ai ngeli pishtari i pashuar që udhëhiqtë luftën si frymëzues betejash, i cimentuar njësh me lirinë. Lajmi për rënien e legjendarit Adem Jashari dhe të njëzetë pjesëtarëve të familjes së ngushtë të Shaban Jasharit, por edhe të 39 të tjerëve nga familja e madhe e Jasharajve, që gjendeshin në Prekaz, kishte prekur shpirtin e çdo shqiptari liridashës.Dhimbje dhe krenari për një akt ekstrem të sakrifikuar për lirinë e një kombi të tërë, një veprim frymëzues i pakrahasueshëm. Prekazi u kthye në kullën e përjetshme të lirisë së shqiptarizmës, flakadani i qëndresës, prushi i përjetshëm i atdhetarisë, që përbashkon shqiptarinë, anembanë trojeve etnike të Shqipërisë dhe në diasporën shqiptarë të shpërndarë në të katër anët e globit. Akti vetëflijues i Adem Jasharit, Hamëz Jasharit, Shaban Jasharit, Osman Gecit, Hamit Jasharit, Salë Jasharit, Faik Jasharit, Halil Jasharit, Ali Jasharit, Sherif Jasharit, Hajzer Jasharit, Ramiz Jasharit, Kajtaz Jasharit dhe i sa e sa të tjerëve, i kishte dhënë frymëzim dhe impulse flakës së luftës për liri. Oshëtima e shekujve “O, prite Azem Galicën…”, u shndrua “Prite, prite Adem Jasharin!”, devizë për të cilën u luftua dhe u fituan betejat, nga bijtë e bijat e Kosovës martire, luftëtarët dhe luftëtaret e Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, e ushtrisë-shpresë të popullit dhe tmërrit për armikun. Gjatë luftës emrin e Adem Jasharit, e mbante Brigada 111 e UÇK-së. Në përvjetorin e pavarësisë shqiptare, por dhe datëlindjen e kryeheroit, më 28 nëntor 1998, Shtabi i Përgjithshëm i Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, Adem Jasharin e shpall Komandant Legjendar të UÇK-së, ndërsa sot këtë emër të ndritur “Adem Jashari” e mban Garda e Republikës së Kosovës. Ka hyrë në histori thënia e kryeadministratori i parë i Kosovës francezi Bernard Kushner, që me rastin e një vizite në Prekaz, kishte deklaruar: “Po të kishte çmim Nobel për liri, ai çmim do t’i takonte familjes Jashari të Prekazit”. Për komandantin Adem Jashari janë shkruar libra, drama, broshura, jetëshkrime nga shumë intelektualë shqiptarë dhe të huaj, ka dhjetëra e qindra shkrime të autorëve të ndryshëm, është objekt hulumtimi në dhjetra e qindra Konferenca shkencore e sesione shkencore brenda dhe jashtë Kosovës, janë emërtuar shumë sheshe dhe rrugë qytetesh në Prishtinë, në Tiranë, në Gjirokastër dhe kudo në trojet e Shqipërisë Etnike, është realizuar kompleksi memorial “Adem Jashari”, në Prekaz. Adem Jashari është përjetësuar në institucione të shumta edukative, arsimore e shkencore, në trojet shqiptare. Adem Jashari është emri më i frekuentuar shqiptar në mediat shqiptare dhe botërore. Portreti i Adem Jasharit gjendet kudo në Kosovë, Shqipëri, tek shqiptarët në emigracion. 

Amanetin e Adem Jasharit e përmbushi UÇK-ja me luftën e saj të drejtë për çlirim kombëtar. Vepra më heroike e shqiptarëve ishte UÇK-ja dhe lufta e saj ajo e cila e ndërkombëtarizoi si kurrë më parë çështjen kombëtare shqiptare në arenën botërore. UÇK-ja diti që me sigurinë dhe vendosmërinë e saj të detyronte Fuqitë më të Mëdha të globit, që të mblidheshim në një konferencë ndërkombëtare, në kështjellën e Rambujesë, në Francë në shkurtin e 1999, posaçërisht për çështjen shqiptare. Përfaqësues të shqiptarëve bënë të njohur botës të vërtetat mbi tragjedinë me shqiptarët dhe me trojet e tyre, tragjedi që kishin ndodhur më parë në Shën Stefan, në Berlin, Londër, etj, por këtë radhë më ne shqiptarët ishte edhe aleati ynë strategjik, Fuqia më e Madhe e botës SHBA.

UÇK-ja e të gjitha trojeve shqiptare e organizuar, dinjitoze dhe e vendosur u bë struktura e një force tokësore të NATO-s në teren, ndërkohë që NATO ndërhyri ushtarakisht më 24 marsin e 1999-ës. Ushtria e Kosovës ishte një misionare lirie me karakter clirimtar gjithëkombëtar. UÇK-ja u kthye në aktorin dhe faktorin misioinar për çlirimin e Kosovës. NATO u shndrua në Forca ajrore e UÇK-së, ndërsa UÇK ishte këmbësoria solide dhe zbulimi në teren i forcave të NATO-s. Faktori NATO nën drejtimin e SHBA-s, dhe Ushtria Çlirimtare e Kosovës, janë misionarët e së drejtës, në një mision historik të kryer bashkëpunues, të njohur dhe legjitimuar botërisht, dhe sa herë kujtohet epopeja e madhe e kreshnikëve të Prekazit përkujtohet NATO dhe UÇK-ja të lidhur në funksion të lirisë dhe të drejtës së kombeve të shtypur, që tashmë janë pjesë e historisë sonë Kombëtare. Ky unitet do të shpaloset padyshim edhe në kërkimet shkencore të elitës intelektuale historiografike këtej dhe matanë Drinit, që do të mblidhen për sesionin shkencor me temë: “Ushtria Çlirimtare e Kosovës – vlerë kombëtare”. 

59 Dëshnorët e Prekazit, Drenicës, Dardanisë, Shqiptarizmës

Familja Jashari ka rol të veçantë e të papërsëritshëm, jo vetëm në historinë tonë kombëtare, por edhe në atë të përbotshme, për përgatitjen e gatishmërisë popullore në luftën çlirimtare, ka rolin e papërsëritshëm e të pakrahasueshëm për organizimin e UÇK-së, ka rolin e pashembullt për mobilizimin e masivizimin e popullit në luftën çlirimtare, për mbështetjen e kësaj lufte nga faktori ndërkombëtar si dhe ka merita të pakrahasueshme për lirinë, dhe mbarësinë kombëtare, për Republikën e Kosovës shtet të pavarur, sovran e demokratik. Familjet e tilla nderojnë secilin komb, por jo të gjitha kombet kanë madhështi të tilla. Për çdo përvjetor, Jasharët që mbijetuan, Jasharët e ripërtërirë, në fytyrat e tyre nuk kanë ngrysje, lot e zhgënjim; në çdo fytyrë të Jasharëve sheh dashuri, bujari krenari për fitoren e arritur kombëtare. Edhe në këtë rrafsh, edhe në Kosovën e re Jasharët dëshmojnë dhe rrezatojnë veçantinë e tyre familjare të trashëguar, që është për tu lakmuar nga të gjithë shqiptarët kudo që janë. Anëtarët e familjes Jashari të rënë gjatë luftës së UÇK-së: Adem Shaban Jashari (42), Udhëheqës legjendar i Kosovës; Shaban Murat Jashari (74-vjeçar), babai i Ademit; Zahide Geci – Jashari (74-vjeçare), nëna e Ademit; Zarife Jashari (49) gruaja e Rifatit; Hidajete Rifat Jashari (18), vajza e Rifatit; Valdete Rifat Jashari (15), vajza e Rifatit; Igball Rifat Jashari (13), djali i Rifatit; Igballe Rifat Jashari (11), vajza e Rifatit; Hamëz Shaban Jashari (47), vëllai i dytë i Adem Jasharit; Feride Mecini – Jashari (43), gruaja e Hamëz Jasharit; Selvete Hamëz Jashari (20), vajza e Hamëz Jasharit; Afete Hamëz Jashari (17), vajza e Hamëz Jasharit; Besim Hamëz Jashari (16), djali i Hamëz Jasharit; Lirie Hamëz Jashari (15), vajza e Hamëz Jasharit; Blerim Hamëz Jashari (12), djali i Hamëz Jasharit; Fatime Hamëz Jashari (9), vajza e Hamëz Jasharit; Blerinë Hamëz Jashari (7), vajza e Hamëz Jasharit; Adile Rama – Jashari (40), gruaja e Adem Jasharit; Fitim Adem Jashari (17), djali i Adem Jasharit; Kushtrim Adem Jashari (13), djali i Adem Jasharit. Por në betejën treditëshe të fillimmarsit dhanë jetën për lirinë e shqiptarizmës edhe dëshmorët sepse janë 59 jetë të martirizuara, janë dëshmorët e trupëzuar njësh me lirinë me emrat e dëshmorëve të Zonës Operative të Drenicës, të rënë në betejën e madhe të shekullit më 5, 6 dhe 7 marsit 1998 të familjes Jashari në Prekaz. “Epopeja e UÇK-së”, në Prekazin e gjakut, trimërisë dhe gjakut është epopeja e 59 dëshmorëve, të rënë në betejën e familjes së komandantin legjendar Adem Jashari. Janë të gjithë dëshmorët e Ademjasharëve, që shkruan lëvdi në përjetësinë shqiptare: 1.Adem Sh. Jashari; 2.Adile B. Jashari; 3. Afete H. Jashari; 4.Afije A. Jashari; 5.Ajvaz K. Jashari; 6.Ali R. Jashari; 7.Avdullah Z. Jashari; 8.Bahtije M. Jashari; 9.Beqir B. Jashari; 10.Besim H. Jashari; 11.Blerim H. Jashari ; 12.Blerim Z. Jashari; 13.Blerina H. Jashari; 14.Bujar Z. Jashari; 15.Elfije S. Jashari; 16.Elheme U. Jashari; 17.Faik T. Jashari; 18.Fatime H. Jashari; 19.Fatime S. Jashari; 20.Fatime Xh. Bazaj; 21.Feride R. Jashari; 22.Fitim A. Jashari; 23.Hajrije Z. Jashari; 24.Hajzer Z. Jashari; 25.Halil B. Jashari; 26.Halit I. Jashari; 27.Hamdi S. Jashari; 28. Hamëz Sh. Jashari; 29.Hamide A. Jashari; 30.Hamit H. Jashari; 31.Hanife Z. Jashari; 32.Hidajete R. Jashari; 33.Igball R. Jashari; 34.Igballe R. Jashari; 35.Isak F. Halili; 36.Kajtaz M. Jashari; 37. Kushtrim A. Jashari; 38. Lirie H. Jashari; 39. Mihrije F. Jashari; 40. Murtez Z. Jashari; 41. Nazmi Z. Jashari; 42. Osman Sh. Geci; 43. Qazim O. Jashari; 44. Qerim H. Jashari; 45. Ramiz S. Jashari; 46. Sabrije Z. Jashari; 47. Sadik H. Jashari; 48. Salë Sh. Jashari; 49. Selvete H. Jashari; 50. Shaban M. Jashari; 51. Shahin Q. Jashari; 52. Sherif B. Jashari; 53. Sinan R. Jashari; 54. Smajl A. Jashari; 55.Smajl Xh. Bazaj; 56.Ukshin Q. Jashari; 57. Valdete R. Jashari; 58. Zahide Sh. Jashari; 59. Zarife B. Jashari. Nuk janë emra, por lumenj gjaku për lirinë, janë krenaria e përjetshme shqiptare e Shqipërisë ketej dhe matanë Drinit, prandaj meritojnë gjithë respektin e të gjithë shqiptarëve dëshmorët e Prekazit të martirizuar, dëshmorët e përjetësisë së shqiptarëve. Janë lumenj gjaku në themelet e lirisë. Janë  Dëshmorët e Prekazit, të UÇK-së, të Dardanisë të mbarë kombit shqiptar.

-&-