Gazeta DIELLI nga korrespondenti në Kosovë Behlul Jashari

PRISHTINË, Shkurt 2025/ Kosova shtet 17 vjet me Axhendë Shtetërore feston në këtë 17 Shkurt 2025 Ditën e Pavarësisë së shpallur në 17 Shkurtin historik 2008, pas Ditës së Lirisë – 12 Qershorit 1999, kur nisën të hyjnë forcat paqeruajtëse shpëtimtare të NATO-s, prirë nga Shtetet e Bashkuara të Amerikës, pasuar me vendosjen e Misionit të Administratës së Përkohshme të Organizatës së Kombeve të Bashkuara.

“Ne, udhëheqësit e popullit tonë, të zgjedhur në mënyrë demokratike, nëpërmjet kësaj Deklarate shpallim Kosovën shtet të Pavarur dhe Sovran”, theksonte Deklarata e Pavarësisë, e cila hartës së botës ia shtoi një shtet, e lexuar nga atëherë Kryeministri Hashim Thaçi, të dielën e 17 Shkurtit 2008 – të para 17 viteve, në Kuvendin e Kosovës në mbledhjen e jashtëzakonshme solemne, të nisur në orën 15:00.

Pak para kësaj ore, parase 109 deputetë të pranishëm në Kuvend të votonin në unanimitet shpalljen e Pavarësisë së Kosovës, Presidenti i atëhershëm i Kosovës Fatmir Sejdiu në zyrën e tij, ku na priti në atmosferë feste e përzemërsie drejtorin e përgjithshëm të Agjencisë Telegrafike Shqiptare Artur Kopani dhe mua korrespondentin në Kosovë të kësaj Agjencie Shtetërore-Zyrtare të Lajmeve të Shqipërisë, në intervistën ekskluzive deklaronte se “ne nuk kemi frikë nga e ardhmja” dhe se “nga kjo ditë do të jetë një Kosovë e bekuar”…

17 Shkurti 2008 i Pavarësisë së Kosovës, dita më e madhe shqiptare pas 28 Nëntorit 1912 të Pavarësisë së Shqipërisë, e vlerësuar kështu në faqen e parë të botimit të jashtëzakonshëm festiv të gazetës historike Rilindja, në festën e madhe të gjithë shqiptarëve u përmbyll me fishekzjarret më të shumta e më të shkëlqyera që janë parë ndonjëherë mbi Prishtinë, kryeqytetin e shtetit të ri evropian, të saposhpallur.

Kosova deri tani është njohur nga 117 shtete, ndërsa njohjet e para iu bënë në orët e para – ditën e parë pas shpalljes së Pavarësisë, nga Mbretëria e Bashkuar, Franca, Shtetet e Bashkuara të Amerikës, Turqia, Shqipëria, Afganistani dhe Kostarika.

Dy ditë para se të mbusheshin katër muaj pas 17 Shkurtit të shpalljes së Pavarësisë, në 15 Qershor 2008 hyri në fuqi Kushtetuta e Republikës së Kosovës, e cila ishte miratuar në Kuvend në 9 Prill, dhe që në nenin 1 përcaktonte se,“Republika e Kosovës është shtet i pavarur, sovran, demokratik, unik, dhe i pandashëm”.

Flamuri shtetëror i Kosovës ishte shpalosur që në ditën e shpalljes së Pavarësisë në seancën solemne të Kuvendit, i cili në një seancë të veçantë në 11 Qershor 2008 miratoi edhe Himnin Shtetëror të Kosovës.

Gjatë 17 viteve, Republika e Kosovës ka vendosur marrëdhënie diplomatike me mëse 90 shtete, është anëtarësuar në më shumë se 60 organizata rajonale, evropiane dhe ndërkombëtare, ka hapur mëse 40 misione diplomatike dhe poste konsullore dhe ka të akredituar ambasadorë jo-rezidentë në rreth 60 shtete.

Vitet më të rëndësishme e më të suksesshme të Kosovës pas shpalljes së Pavarësisë ishin 2010-ta, 2012-ta, së bashku 2015-ta e 2016-ta dhe 2018-ta.

Në vitin 2010 ishin dy ngjarje shumë të rëndësishme drejt njohjes së plotë ndërkombëtare të shtetit më të ri evropian: Legjitimimi i Pavarësisë së Kosovës nga Gjykata Ndërkombëtare e Drejtësisë në 22 Korrik dhe Rezoluta e 9 Shtatorit e Asamblesë së Përgjithshme të OKB-së, e cila me respekt e merr në konsideratë opinionin e Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë.

Kuvendi i Republikës së Kosovës në seancën e veçantë të datës 23 Korrik 2010 ka miratuar solemnisht një deklaratë ku shprehte kënaqësinë dhe aprovimin për opinionin e Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë për legalitetin ndërkombëtar të shpalljes së Pavarësisë së Kosovës dhe zotohej për respektimin e tij.

Gjykata Ndërkombëtare e Drejtësisë kishte filluar të shqyrtojë legalitetin e shpalljes së Pavarësisë së Kosovës pasi Asambleja e Përgjithshme e OKB-së kishte miratuar një kërkesë të Serbisë në Tetor të vitit 2008.

Menjëherë pas këtij zhvillimi me rëndësi historike, në një deklaratë të anëtarëve të Grupit Drejtues Ndërkombëtar për mendimin këshillues të Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë rikonfirmohej mbështetjetja e palëkundur për pavarësinë e pakthyeshme të Kosovës dhe bëhej thirrje për njohje.

“Grupi Drejtues Ndërkombëtar rikonfirmon mbështetjen e palëkundur të tij për Pavarësinë e pakthyeshme të Kosovës demokratike dhe shumetnike në kufijtë e saj të tanishëm dhe i bën thirrje shteteve tjera që të njohin Kosovën. Ai po ashtu përshëndet përkushtimin e vazhdueshëm të Kosovës dhe progresin e konsiderueshëm në zbatimin e Propozimit Gjithëpërfshirës për Statusin dhe do të vazhdojë të mbështesë Kosovën në punën për realizimin e perspektivës së saj evropiane”, theksohej në deklaratë.

Grupi Drejtues Ndërkombëtar (ISG) për Kosovën, i cili përbëhej nga vendet që e kanë njohur Pavarësinë, ishte formuar më 28 Shkurt të vitit 2008 dhe synonte të orientojë dhe mbikëqyrë zhvillimin demokratik të Kosovës, të nxisë qeverisjen e mirë dhe shumetnicitetin, bazuar në Propozimin Gjithëpërfshirës të emisarit të posaçëm të OKB-së – kryenegociatorit për statusin, Martti Ahtisaari.

Në vitin 2012 Kosova përmbylli fazën e Pavarësisë me Mbikëqyrje Ndërkombëtare dhe hyri në një fazë te re të perspektivës euroatlantike. Në 7 Shtator Kuvendi kosovar miratoi amendamentet në Kushtetutë, të propozuara nga qeveria, që kishin të bëjnë me përfundimin e mbikëqyrjes ndërkombëtare të Pavarësisë së Kosovës.

Në 10 Shtator Grupi Drejtues Ndërkombëtar deklaroi përfundimin e mbikëqyrjes së Kosovës. “Përmbyllja e mbikëqyrjes është vlerësimi më i lartë ndërkombëtar, që i është bërë shtetit të Kosovës pas shpalljes së Pavarësisë”, u vlerësua atëherë.

Më herët, në 2 Korrik 2012 është mbajtur në Vjenë takimi i pesëmbëdhjetë i Grupit Drejtues Ndërkombëtar për Kosovën, i cili “ka konstatuar se Propozimi Gjithëpërfshirës për Zgjidhjen e Statusit është zbatuar në mënyrë substanciale dhe me këtë autorizohen hapat përfundimtarë për përmbyllje të Pavarësisë së mbikëqyrur dhe mbyllje të Zyrës Civile Ndërkombëtare (ICO)”.

Në vitin 2016, në 1 Prill, nisi zbatimi i Marrëveshjes së Stabilizim Asociimit në mes të Kosovës dhe Bashkimit Europian, e nënshkruar në 27 Tetor 2015 në Strasburg dhe e ratifikuar në Parlamentin kosovar pas pak ditësh, në 2 Nëntor. Marrëveshja për Stabilizim Asociim, e cila krijon për herë të parë marrëdhënie kontraktuale me BE-në, është vlerësuar ngjarja më e rëndësishme e Kosovës që nga shpallja e Pavarësisë.

Programi Kombëtar për zbatimin e Marrëveshjes së Stabilizim Asociimit me Bashkimin Europian është miratuar në 10 Mars 2016 nga Kuvendi i Republikës së Kosovës.

Komisioni Parlamentar për Stabilizim Asociim BE-Kosovë për herë të parë është mbledhur në Prishtinë në 16-17 Maj 2016…

Në 2018-tën Kosova u bë me ushtri dhe kjo ishte edhe ngjarje viti dhe shumë e rëndëishme e shtetit të pavarur gjatë 17 viteve. Pakoja e tre projektligjeve për Forcën e Sigurisë së Kosovës Ushtri është miratuar me unanimitet në shqyrtim të dytë nga Kuvendi i Republikës së Kosovës 120 anëtarsh me 107 deputetë në sallë në seancën e 14 Dhjetorit 2018.

Kosova në vitin 2023 me Buxhetin për Mbrojtje – Ushtrinë e vet arriti nivelin e kritereve për shtetet anëtare të NATO-s dhe kjo ishte ngjarje e vitit.

“Arritja e këtij niveli, për herë të parë në historinë e re të Ushtrisë sonë, tregon se si Qeveri jemi të përkushtuar drejt arritjes së synimit tonë të përbashkët për t’u bërë shtet anëtar në Partneritetin për Paqe, drejt anëtarësimit në NATO”, tha në 13 Dhjetor 2023 Kryeministri Albin Kurti në mbledhjen e Qeverisë së Republikës së Kosovës.

Pas shpalljes së Pavarësisë së Kosovës në 17 Shkurt 2008, Forca e Sigurisë së Kosovës është aktivizuar nga Janari 2009, kur u deaktivizuan Trupat Mbrojtëse të Kosovës, të cilat lindën nga transformimi i Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës dhe lujtën rolin e tyre shumë të rëndësishëm në nëntë vitet e pas luftës së përfunduar në Qershorin 1999.

E ngjarja e vitit 2022 e Kosovës ishte kjo: Në 15 Dhjetor, Kryeministri Albin Kurti, në emër të Republikës së Kosovës, i dorëzoi Presidencës Çeke të Këshillit të Bashkimit Evropian, në Pragë, aplikimin e Kosovës për anëtarësim në Bashkimin Evropian.

Në 2025-tën festohet edhe 26 vjetori i Ditës së Lirisë – 12 Qershorit 1999 kur nisi të hyjnë në Kosovë NATO – forca ushtarake më e madhe planetare, prirë nga Shtetet e Bashkuara të Amerikës.

Në Kosovë liria po vinte më pak se tre muaj pas 24 Marsit 1999 të fillimit të ndërhyrjes së aviacionit të NATO-s me bombardimin e pozicioneve të forcave kriminale serbe të kasapit të Ballkanit, Milosheviç, i cili përfundoi në Gjykatën Ndërkombëtare për Krime Lufte në Hagë. Lufta e përfunduar kishte bilanc tragjik të masakrave, spastrimit etnik e gjenocidit kundër shqiptarëve: Mëse 12 mijë të vrarë, rreth 6 mijë të zhdukur, shumë prej tyre të groposur në varreza masive, edhe të fshehura në Serbi, e afër 1 milion të dëbuar – shumica drejt Shqipërisë…

Kosovës i vinte era tokë e djegur, forcat serbe ua kishin vënë flakën mëse 400 fshatrave e qyteteve, 120 mijë shtëpive të shqiptarëve…

Lufta përfundoi me Marrëveshjen e Kumanovës (qytet në Maqedoni i banuar edhe me shqiptarë), ndërmjet NATO-s dhe RFJ-së, që u nënshkrua në 9 Qershor e hyri në fuqi në 11 Qershor 1999.

Sekretari i përgjithshëm i NATO-s në atë kohë, Havijer Solana, në 10 Qershor 1999 kishte lëshuar urdhërin për ndalimin e bombardimit dhe Këshilli i Sigurisë së OKB-së miratoi Rezolutën 1244, sipas të cilës në Kosovë u dërguan 37.200 ushtarë të forcës paqeruajtëse e shpëtimtare të NATO-s – KFOR-it nga 36 shtete.

Misioni ishte i ndarë në pesë zona të përgjegjësisë, që i përkisnin KFOR-it Amerikan, Anglez, Francez, Gjerman dhe Italian. Gjenerali britanik Michael Jackson ishte komandanti i parë i forcës paqëruajtëse të NATO-s në Kosovë – KFOR.

GAZETA RILINDJA PËR 17 SHKURTIN HISTORIK 2008: KOSOVA SHPALLI PAVARËSINË BOTA E NJEH SHTETIN MË TË RI

Gazeta tradicionale e Kosovës Rilindja, Kryeredaktor i së cilës isha, për 17 Shkurtin historik 2008 doli numër i jashtëzakonshëm festiv me kryetitullin me shkonja ngjyrë ari: KOSOVA SHPALLI PAVARËSINË BOTA E NJEH SHTETIN MË TË RI.

Po në ballinë, nën imazhet e nënshkrimit të Deklaratës së Pavarësisë së Kosovës, të Flamurit e Stemës së shtetit të ri evropian dhe fishekzjarreve të festimeve në Prishtinë, Rilindja shkruante poashtu me shkronja ngjyrë ari: 17 SHKURTI 2008 DITA MË E MADHE SHQIPTARE PAS 28 NËNTORIT 1912 TË PAVARËSISË SË SHQIPËRISË.

Lart te logoja po në faqen e parë shkruante: RILINDJA JU URON SHPALLJEN DHE NJOHJEN E KOSOVËS SHTET I PAVARUR.

Fotoja e ballinës së gazetës Rilindja e fishekzjarreve mbi Prishtinë në mbrëmjen e 17 Shurtit historik 2008 të shpalljes së Pavarësisë së Kosovës u bë nga shtëpia e vëllait tim Demë Jashari në Laxhen Taslixhe 4 – Rruga Fatmir Gjata Nr. 9, ku po festonim bashkë me ekipin e Agjencisë Shtetërore – Zyrtare të Lajmeve të Shqipërisë, fotoreporteri i saj Florian Abazaj është autori i fotografisë…

Dr. Lulzim Nika/

Sot kujtojmë Avdullah Nikën në 27-vjetorin e rënies heroike për lirinë e Kosovës, nën emblemën e Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës.

Rënia e tij shënoi një moment historik në luftën për çlirimin e Kosovës, duke u bërë simbol i sakrificës dhe përkushtimit ndaj atdheut. Në vitin 1998, kur dhuna dhe represioni serb ndaj popullsisë shqiptare arritën kulmin, njerëz si Avdullah Nika u rreshtuan në frontin e rezistencës për të mbrojtur popullin dhe të ardhmen e vendit.

Përkushtimi dhe guximi i tij frymëzoi shumë të tjerë që të bashkoheshin në luftën për liri. Sot, pas 27 vitesh, kujtimi i tij mbetet i gjallë në zemrat e gjithë shqiptarëve, si një dëshmi e sakrificës dhe guximit të atyre që dhanë gjithçka për një Kosovë të lirë dhe sovrane.

Viti 1998 shënoi një kapitull vendimtar në historinë e Kosovës, ku shqiptarët intensifikuan përpjekjet për organizimin dhe forcimin e radhëve të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës (UÇK). Në çdo cep të Kosovës, njerëzit u bashkuan në mbështetje të luftës për liri, ndërsa Drenica u shndërrua në një kështjellë të lavdishme të mobilizimit vullnetar dhe të qëndresës ndaj okupatorit serb.

Brutaliteti i forcave serbe ndaj banorëve të Drenicës filloi të intensifikohej, duke përdorur të gjithë makinerinë ushtarake dhe policore për të shtypur rezistencën shqiptare. Vrasja e mësuesit Halit Geci në nëntor të vitit 1997 dhe sulmi mbi familjen Jashari më 22 janar 1998 ishin sinjal i qartë se forcat kriminale serbe do të përdornin të gjitha metodat për të shkatërruar UÇK-në dhe për të ndalur përpjekjet për liri.

Një tjetër dëshmi e kësaj dhune ishte edhe sulmi mbi Avdullah B. Nikën, i cili u vra vetëm sepse ishte në krah të ushtarëve të UÇK-së.

Shkurti i vitit 1998 ishte një nga periudhat më të përgjakshme në historinë e Kosovës. Makineria ushtarake serbe intensifikoi dhunën dhe represionin ndaj popullsisë shqiptare, veçanërisht në Drenicë. Megjithatë, në vend që të shuante përpjekjet për liri, terrori serb vetëm sa e ndezi edhe më shumë flakën e rezistencës.

Rënia heroike e Avdullah B. Nikës shënoi një pikë kthese në luftën për çlirim. Ai u bë simbol i sakrificës për lirinë e Kosovës, duke hyrë në historinë kombëtare si një dëshmor që ndriçoi rrugën e brezave të ardhshëm. Pas tij, mijëra të tjerë u rreshtuan në luftën e shenjtë për liri, duke e shndërruar gjakun e derdhur në themelin e shtetit të Kosovës.

Sot, 27 vite pas asaj sakrifice, kujtimi i Avdullah B. Nikës dhe i të gjithë dëshmorëve të rënë për lirinë e Kosovës mbetet një frymëzim i përjetshëm. Amaneti i tyre vazhdon të jetojë në çdo shqiptar që punon për një Kosovë të lirë, sovrane dhe të zhvilluar.

Lavdi e përjetshme dëshmorëve të kombit!

Hysen S.Dizdari/

NË KUJTIM TË 25 VJETORIT VDEKJES – AT VINҪENS MALAJ

At Vinçens Malaj ishte një dijetar i madh, historian, bibliograf, folklorist, piktor, skulptor, studies i gjuhës e letërisë shqipe, lindi me 1 dhjetor të vitit 1928 në fshatin Ljare (Krajë), të komunës së Tivarit dhe ndërrojë jetë me 4 shkurt të vitit 2000.

Ai rradhitet në plejadën e artë të françeskanve shqiptarë si At Gjegj Fishta, At Leonardo De Martino, At Shtjefën Gjeçovi, At Vinçens Prenushi, At Marin Sirdani, At Anton Harapi, At Bernardin Palaj, At Donat Kurti, At Ndre Mjeda, etj.  të cilët gjatë gjithë historisë i qëndruan besnik fesë, atdheut ,gjuhës shqipe e kombit shqiptarë. Át Vinçenci shkollen fillore e fillojë në vendlindje dhe e kreu në Tivar, kurse të mesmen në Split, e Pazin ku dhe u diplomua. Në vitin 1945-1946 , kreu shkollën fetare në Troshan afër Lezhës, ku dhe veshi petkun e meshtarit françeskan. Kryen nji vit Filozofije në Dubrovnik. Mbas shërbimit të detyruem ushtarak, vazhdon studimet  për Filozofi dhe Teologji në Zagreb ku edhe diplomohet.

Prej vjetit 1957 deri më 1966 shërben në Kotor dhe Dubrovnik, si kapelan dhe kujdestar biblioteket. Nën drejtimin e prof. dr. Ernest Koliqit, mbledh tekste gojore të 31 vendeve shqiptare në Kalabri. Prej vitit 1966 – 1972 studion në letërsi italiane në universitetin shtetëror “La Sapienza” në Romë, ku dhe doktoron nën udhëqjen e Ernest Koliqit me tezën: Kuvendi i Arbënit 1703. Prej vitit 1969 – 1995 merr pjesë në më shumë se dhjetë simpoziume ndërkombëtare me tema të ndryshme albanologjike. Ka botuar më shumë se tridhjetë studime shkencore në fusha të ndryshme, mbi Gjergj Kastriotin, studime historike, bibliografike, folklorike, etj.

At Vinçens Malaj ishte themelues i shoqatës : “Don Gjon Buzuku” që veproi në Ulqin e Tuz dhe ishte kryetar Nderi i saj. Ai ishte Profesor i shkollës së naltë teologjike në Shkodër, ku ligjëroi për histori kishtare. Përveç se e donte librin, ai është marrë edhe me veprimtari kulturore e letrare, me  arkeologji, pikturë, skulpturë, vizatime, etj.

At Vinçens Malaj ka dhanë një kontributë, Madhorë në njohjen e studimin e zbulimin e veprave kushtuar, Gjergj Kastriotin Skënderbeut: 

Në  vitin jubilarë të 500-të  vjetorit të  vdekjes së Heroit tonë Kombëtar Gjergj Kastrioti Skënderbeut, shqiptarët në diasporë organizuan një sërë aktivitetesh në shumë vende si në Romë, Bruksel, Paris,New York, Boston. Në një nga sheshet më të bukura të Brukselit u ngrit shtatorja e Heroit tonë Kombëtar, Skënderbeu, një  sheshi në qëndër të Parisit ju dha emri një sheshi : “Scanderbeg”. Organizime të tilla i shtynë organizatorët (Qendra Ndërkombëtare për Studime Shqiptare në Itali dhe Kryesinë e Federatës Panshqiptare “Vatra”, që të mbahej një Seminar Ndërkombëtar në New York në Nëntor të vitit 1968.

At Vinçens Malaj është një nga studiuesit më të njohur të ikonografisë e përfytyrimit të Heroit tonë Kombëtar, Skënderbeu në artet figurative të cilat gjenden në muzetë e Evropës si në Firence, Milano, Vjenë, Berlinë e Palermo. 

At Vinçensi shkruan:“Skënderbeu është një figurë shumë e njohur në botë”,prandaj  ai është marrë me mbledhjen e shumë veprave biografive e botimeve mbi figurën e Skënderbeut në mbarë Evropën, që nga  shekullit XV e deri në vitin 1969. At Vinçensi i ndihmuar edhe nga shkrimtari patriot, Ernest Koliqi, organizojë një ekspozitë me të gjitha botimet e ribotimet e veprave kushtuar,  Heroin tonë Kombëtar, Gjergj Kastriotit Skënderbeun  në prill të vitit 1969.

 Nxitja që e kish shtyrë At Vinçensin për tu marrë me temën “Cili është portreti i Skënderbeut më autentik, a egziston një i tillë?” ishin pyetjet e ndjeshme për gjithë studjuesit shqiptarët dhe të huaj.

 At Vinçens Malaj shkruan se nuk dihet me siguri, cili është portreti original i Skënderbeut, por portretet e tij  janë kopje të kopjeve të bëra nga ekzemplarë autentikë më të vjetër, apo janë realizime sipas përshkrimit të Dhimitër Frangut, Marin Barletit e biografëve të tjerë.

Gjergj Kastrioti Skënderbeut,  Heroit tonë Kombëtar në kundërshtim me çfarë bënin princat e tjerë evropianë të epokës së tij, nuk kishte kohë që të rrinte duke pozuar përpara piktorëve dhe artistëve, sepse atij  ditë e natë i duhej të organizonte sulme kundër pushtusve  dhe të rindërtonte kështjellat e rrënuara. 

Referuar autorëve G.T. Petrovitch në vepren e tij: “George Castriota Scanderbeg,  Essai de biblographie raisonee, Paris 1881”, Legrand-H.Goys në : “Biblogragraphie Albania, Paris1912”, Marin Barleti e përshkruan me një shtat të lartë e i hedhur, krahët që s’ishin parë kurrë më të bukura tek njeri, gjerësia e supeve e admirueshme, shikimi i syve as i ashpër, as i egër, por shumë i këndshëm.

Paulus Jovius e përshkruan kështu Skënderbeun: “Kishte një shtat të lartë e të hedhur dhe një trup të madh, këtë dukje kemi parë në Apulje tek princat e familjes së tij të cilët zunë vend këtu, sikurse duket edhe prej përfytyrimit që gjendet në muze, i ngjet sidomos Ferdinantit stërnipi markjon i Sant “Angelo” në Gargano, i cili ra në luftën e Ticinos i vrarë nga dora mbretërore.”
Disa studjues theksojnë  se autor i një portreti të tillë mund të ketë qenë piktori i famshëm i kohës veneciani Gentile Bellini(1429-1507) i cili mbas kërkesës së senatit të Venedikut udhëtoi deri në Stamboll dhe bëri një portret të Mehmetit të II(i cili ruhet sot në Londër). At Viçensi shkruan se egzistojnë shumë koleksione të vjetra botërore dhe private me portretin e Skënderbeut, por shumica e tyre janë mjaft të dobët, dhe  janë të gjitha janë kopjeve të shumta të fundshekullit XVI,  XVII e XVIII.

Potreti më i mirë që njohim deri sot për të cilin mund të diskutohet për autinticitetin e tij, është padyshim portreti me ngjyra që sot ruhet në “Galleria degli Uffizi” në Firence. Në këtë portret, të pikturuar nga një piktor i dorës së dytë, Skënderbeu na paraqitet me profil nga e djathta në moshën 60 deri 65 vjeçare, me mjekër të gjatë të thinjur. Një tjetër autorë të cilës i referohet At Vinçensi është edhe zonja Dhorka Dhamo, e cila në materialin, e botuar në revistën “Shqiptarja e Re” Nr.11, Tiranë 1967, fq.26. shkruan : “Rezultatet e deritanishme dëshmojnë se portreti më i vjetër i Skënderbeut është ai i pikturuar në natyrë nga piktori i dëgjuar, Xhentile Belini, gjatë kohës kur Skënderbeu ishte në Itali’.

Veprat e tij më të rëndësishme kushtuar Skënderbeut janë:

1-Necessita D, Un Coordinamento Bibliografico Castriotiano, [Shqip-Nevoja për një kordinim Bibliografik Kastriotian], Palermo,1969

2- Nevoja për një kordinim Bibliografik Kastriotian,Vëllimi I, Të dhëna  Albanologjike,Botimet Françeskane, Shkodër,2016

3- Zbulio:Vepra muzikore “Skanderbeg” të kompozitorit  francez,Antonio Vivaldi, botim i vitit 1718

4- Zbuloi: Vepra muzikore “ Skanderbegu” , të dy kompozitorëve  francez:Rebel e Franceur, botim i vitit 1735.

4-Përfytyrimi i Skanderbegut dhe autenticateti i tij-Mbajtur në 500 Vjetorin e vdekjes Skënderbeut , në nëntor të vitit 1968. Vëllimi I, Të dhëna  Albanologjike,Botimet Françeskane, Shkodër,2016.

Vepra të tjera janë:

–Bibliografia di Giuseppe Valentini, botim,1970

-Biografia e Antonio Baldacci (1867 – 1950), Bibliografski Vjesnik, God. XVI, Br. 1 Cetinje, 1985, është një bashkëpunim me Vukiq Puleviq.

-Kuvendi i Arbënit 1703 , Podgoricë,2017

-Don Gjon Buzuku Ulqin ,Tuz, 1999

– Të dhëna albanologjike, -2 Vëllime, Botimet Françeskane ,Shkodër, 2016

-Bibliografi ilirjane, dorëshkrim

– Në biblotekën At Vinçens Malaj ai ruajti e  koleksionojë libra të rrallë, ky koleksione sot ndodhet në Kuvendin Franceskan, Tuz, të cilat janë :
-Fjalori i parë i gjuhës shqip i Frang Bardhit, botim i vitit, 1635

-Historia e Skënderbeu e Marin Barletit botim i vitit, 1568 dhe shumë vepra të rralla e dorëshkrime etj.

Bibloteka përsonale e At Vinçens Malaj, kjo pasuri e madhe kombëtare, me vepra të rralla në fushën e albanologjisë, duhet të mbrohen dhe të ruhen, jo vetem nga Kuvendi Françeskan, në Tuz por edhe nga Drejtoria e Kulturës e Komunës Tuzit e cila sot drejtohet nga shqiptarët.

Prof. Shefkije Islamaj/

FJALORI LATINISHT – SHQIP I FRANG BARDHIT

Fjalor i madh apo fjalor i vogël?

(Shkrim i botuar në veprën “Frang Bardhi – 400 vjetori i lindjes”, përmbledhje punimesh nga Sesioni shkencor i mbajtur në Institutin Albanologjik më 23 nëntor 2006, botuar më 2007 dhe në veprën: Shefkije Islamaj “Gjuha dhe identiteti”, Toena, Tiranë 2008, f.155.)

Për historinë e kulturës shqiptare, për historinë e shqipes së shkruar, për historinë e leksikografisë shqipe, vepra gjuhësore e fetare e zadrimorit, Frang Bardhi, përbën një ndihmesë me rëndësi të madhe për gjuhësinë shqiptare, që i ka siguruar autorit pavdekësinë. Leximi dhe rileximi i veprës së tij provon se çdo gur që hidhet në ndërtesën e kulturës shqiptare mbetet aty, i palëkundshëm, për të vërtetuar më shumë se vetëm vijimësinë e kësaj kulture nëpër kohë.

Frang Bardhi është autori i fjalorit të parë në historinë e

leksikografisë shqipe, i Fjalorit latinisht-shqip (1635), vepër e rëndësishme e gjuhësisë shqiptare, autori i “Apologjisë” për Skënderbeun (1636), polemikë kjo në mbrojtje të prejardhjes së Skënderbeut, vepër e rëndësishme për letërsinë shqiptare dhe autori i disa relacioneve dërguar autoriteteve fetare në Vatikan – të gjitha këto dokumente me rëndësi të konsiderueshme historike.

Vepra kryesore e tij konsiderohet Fjalori.

Fjalori latinisht-shqip i Frang Bardhit, siç dihet, u botua më 1635 në Romë nga Propaganda Fide. Fjalori doli si fryt i klimës së krijuar nga Reforma Protestante në Evropë, e cila, kishte nxitur e kishte gjallëruar zhvillimin e shumë gjuhëve e traditave letrare vendase të shumë popujve të Evropës, rrjedhimisht kishte nxitur

edhe shfaqjen e librave fetarë shqip. E gjithë veprimtaria e shekujve XVI, XVII duhet të shihet si rrjedhojë e kësaj reforme.

Studimet e bëra për veprën e Frang Bardhit kanë hedhur dritë në shumë anë të saj, megjithatë gjithmonë mbetet diçka e pathënë. Në këtë shkrim të shkurtër do të vështrohet edhe njëherë Fjalori i Frang Bardhit – fjalor i vogël me vëllimin, por i madh me kuptimin, i madh në nismën e leksikografisë shqipe, deri atëherë me vetëm një listë fjalësh të udhëtarit Arnold Von Harfi (1496) dhe një listë fjalësh shqip-italisht të Pjetër Mazrekut (1633), dy

vjet para se të botohej Fjalori i Bardhit. Vështrimi ka për qëllim të shtrojë çështjen nëse fjalori mund të konsiderohet i madh apo i vogël gjithnjë në raport me kohën e rrethanat kur u hartua ai.

Fjalori ka 240 faqe, përmban afro 5000 njësi në gjuhën latine dhe 2500, më saktësisht 2492 fjalë shqipe, prej të cilave, sipas studiuesve të gjuhës së tij, 1300 janë fjalë autoktone, dhe është fjalori i parë në gjuhësinë e në leksikografinë shqipe. Leksiku i fjalorit është kryesisht leksiku i gjuhës kishtare, ndërsa përkatësia dialektore është gegërishtja me afri të konsiderueshme me shkodranishten. Fjalori ka këtë strukturë: Kushtesa në gjuhënlatine, Parathënia shqip, Vlerësimi i Markus Skurës në latinisht, Leja për botim në latinisht, Alfabeti i gjuhës shqipe, Katër poezi kushtuese të klerikëve bashkëkohës, në latinishte, Fjalori dhe Shtojca. Fjalori ka përcaktuesin latinisht-shqip, por shpjegimet brenda tij jepen edhe në italisht e turqisht, ndonjëherë edhe në sllavisht. Kjo dëshmon se autori kishte përgatitje të formuar gjuhësore e profesionale të nevojshme për hartimin e fjalorit.

Fjalori nuk ka karakter shpjegues, megjithëse jo rrallë hetohet një përpjekje për shpjegime, kryesisht, të shkurtra. Kështu krahas leksemave jepen edhe përdorimi i tyre me togfjalësha. Fjalori përmban edhe një shtojcë me lëndë gjuhësore: emra të të dy gjinive, emra farefisnie, emërvende qytetesh e kështjellash kryesore të Shqipërisë, parafjalë, pasthirrma, mënyra

përshëndetjeje, proverba dhe tekste të tjera gjuhësore.

Fjalori është shkruar me alfabet latin.

Në vija të trasha ky është fjalori që mban përcaktorin e të parit fjalor në gjuhësinë shqiptare dhe e gjejmë pothuajse në çdo tekst shkollor tonin.

Numri i studiuesve që do të shkruajnë për Fjalorin latinisht-shqip të Frang Bardhit nuk është i vogël. Studimi i fjalorit nis me parathënien e hollë paraqitëse të Mario Rokut, për të vazhduar me studimin e Gaetano Petrotës në gjuhën italiane, pason me

studimet e Injaz Zamputit, Aleksandër Xhuvanit, Eqrem Çabejt, Kolë Kamsit, Kolë Ashtës, Pashko Gecit, Justin Rrotës, Xhevat Lloshit, për t’u plotësuar edhe me shkrimet shkencore e shkollore të Dhimitër Shuteriqit, me studimet e Mahir Domit, Shaban Demirajt, Idriz Ajetit, Besim Bokshit, Rexhep Ismajlit, Seit

Mansakut, Anila Omarit, Bardhyl Demirajt, Ragip Mulakut, e të autorëve të tjerë. Edhe autorë të huaj si rumuni Demetre Macrea, pastaj Ksilanderi, Franc Bopi, Gustav Majeri, Robert Elsie do të shprehin mendime e qëndrime të vlefshme për fjalorin. Në këtë vazhdë vlen të përmendet edhe studiuesi i palodhshëm Kolë Ashta për botimin e leksikut historik të shkrimtarëve të vjetër në disa vëllime, përshirë këtu edhe leksikun e Bardhit të botuar në vëllimin III. (1)

Punë të vlefshme në studimin e veprës së Frang Bardhit e konsideroj së fundi veprën Frang Bardhi dhe relacionet e tij të Tonin Çobanit (2) dhe përkthimin në anglishte të relacionit të tretë të Frang Bardhit nga Robert Elsie “Mbi Zadrimën dhe zadrimorët”

(“A description of Zadrima, 1641”). (3)

Studimet e bëra jo vetëm për Frang Bardhin, po në përgjithësi studimet për shkrimtarët e vjetër, duke pasur parasysh në radhë të parë studimet e Eqrem Çabejt, por gjithsesi edhe studimet e tjera të studiuesve shqiptarë e të huaj, kanë krijuar një bazë

mbështetëse të qëndrueshme që studimet për autorë e vepra të veçanta të traditës së hershme shkrimore të shqipes të thellohen edhe më tej. Për studimin e Fjalorit të Frang Bardhit një ndihmesë të çmueshme na sjell Leksiku i Frang Bardhit i Kolë Ashtës, sepse me të shtohen mundësitë që këtij fjalori t’i bëhen edhe studime të tjera kritike çfarë i ofron e i meriton ai. Vepra e Frang Bardhit edhe më tej pret syrin e mprehtë të studiuesit gjuhëtar dhe jo vetëm të atij, sepse vazhdojmë të mos kemi një studim të plotë të

gjuhës së tij me kritere të rrepta tekstologjike shkencore ndonëse janë për t’u vlerësuar shumë edhe studimet e bëra deri sot për të.

Fjalori i Frang Bardhit duhet të vazhdojë të studiohet nga ana historiko-kulturore, sepse vepra e tij nuk kreu vetëm misionin e tij pragmatik, duhet të vazhdojë të studiohet edhe nga ana gjuhësore, sepse ofron këndvështrime më të gjera se ç’na paraqiten deri sot në studimet tona bardhiane. Leximi historiko-kulturor i Fjalorit të Bardhit nuk duhet të ketë përqendrime vetëm në planin gjuhësor-historik, por duhet të shihet edhe në ballafaqimet, konfrontimet dhe krahasimet me lëvizjet e mëdha historike evropiane, duke mos u konsideruar i shkëputur prej tyre, as edhe vetëm si pikë referimi historik për studimet filologjike të autorëve të tjerë të mëvonshëm, ndërsa studimet gjuhësore duhet

të drejtohen kah analiza më të holla intertekstuale. Vetëm kështu mund të nxirren përfundime të plota, të drejta dhe me vlerë për autorin dhe veprën e tij dhe për historinë e gjuhës dhe historinë e letërsisë shqipe.

Me gjithë studimet e bëra vazhdon të mbetet dilema nëse Fjalori i Frang Bardhit është i madh apo i vogël, natyrisht i vështruar në raport me kohën. Studiuesit e Fjalorit të Frang Bardhit, historianë të gjuhës e leksikografë, vazhdojnë të shprehin mendime të

ndryshme. Disa e quajnë fjalor të madh e të pasur për kohën, megjithatë të shumtët mendojnë se fjalori është modest.

Lejohem të them se Fjalori i Frang Bardhit është më modest se ç’e lejonin kushtet brenda e jashtëgjuhësore të shqipes së shekullit XVI. Është i tillë sidomos nëse vështrohet i ballafaquar

me zhvillimet leksiko-grafike të kohës, nëse kihet parasysh përgatitja e mirë e supozuar intelektuale e autorit dhe mundësitë që do të mund t’ia ofronte shqipja e kohës së tij.

Tumir mendimin e atyre studiuesve që mendojnë se Fjalori i Frang Bardhit është një fjalor i vogël dhe modest edhe në raport me kohën e rrethanat kur u botua, edhe në raport me tregues të tjerë që na shpërfaqen duke e parë më gjerë çështjen. Por, është e vërtetë, po kështu, se Fjalori i Frang Bardhit del më i mirë se thuaja të gjithë fjalorët e leksikografisë shqipe të botuar përkëtej deri në gjysmën e shekullit XIX, duke filluar prej “Fjalorit shqip-italisht” të Nilo Katalanos të vitit 1694, që ruhet në bibliotekën Det Konligen të Kopenhagës, Fjalorit, po kështu, italisht-shqip, të Da Leçes të vitit 1702, që ruhet në Arkivin e Propagandës Fide, Fjalorit të Nikollë Ketës të vitit 1763, Fjalorit greqisht-arumanisht-shqip të Teodor Kavaliotit e deri te Fjalori shqip-gjermanisht dhe gjermanisht-shqip i Hanit i vitit 1854 (4), por larg nga fjalorët dy e më shumë gjuhësh të hartuar e të botuar asokohe në gjuhë të tjera.

Pse e them kështu?

Them kështu në radhë të parë për arsyen se në shek. XVI e XVII, nën ndikimin e reformave të Martin Luterit, janë botuar një numër i madh fjalorësh në gjuhë të ndryshme, t’i quajmë kushtimisht gjuhë të mëdha e të vogla, ose fjalorë të gjuhës latine përballë gjuhëve të tjera, për arsyet e motivet që janë botuar edhe

në shqipen veprat e Gjon Buzukut, të Lekë Matrangës, të Pjetër Budit, të Frang Bardhit e të Pjetër Bogdanit. Shumica e fjalorëve të botuar asokohe janë dukshëm më të pasur në përmbajtje, në makrostrukturën e në mikro-strukturën e tyre. Duke ndjekur më shumë kureshtjen për ilustrim po përmendim se sipas

Enciklopedisë së gjuhës të Dejvid Kristëll në vitin 1499 është botuar Fjalori latinisht-anglisht i Riçard Pinsonit, në vitin 1539 i Robert Etjenit frëngjisht-latinisht, që të dy këta fjalorë dukshëm më të mëdhenj se fjalori që po e shfletojmë, ndërkaq në vitin 1606 francezët tashmë kishin fjalorin e parë sistematik të gjuhës të Zhan

Niko-s me titullin “Thresor de la langue francoyse” e holandezët fjalorin e madh të gjuhës të autorëve Kovarubijas dhe Orostos që më 1511.(5) Mund të mendohet se kjo është fare e natyrshme, sepse këto gjuhë edhe asokohe ishin gjuhë të kulturave të zhvilluara.

Prandaj po sjell një fjalor tjetër të një gjuhe me shumë më pak folës dhe të një kulture me një zhvillim më modest në raport me gjuhët në fjalë – Fjalorin latinisht-sllavisht të kroatit Jakov Mikal, të quajtur “Blago jezika slovinskog”, botuar më 1651, 16 vjet pas botimit të fjalorit të Frang Bardhit. (6) Fjalori ka 864 faqe e 25.000 zëra, d.m.th. katër herë më shumë zëra se Fjalori i Frang Bardhit.

Por, natyrisht mund të gjenden edhe fjalorë të tjerë dygjuhësh me vëllim sa ose përafërsisht sa fjalori i Bardhit, siç është fjala vjen Fjalori gjermanisht-latinisht i Wörter Büchlein-it, i shtypur në vitin 1722 me 6000 zëra.

Argumentet që jepen në të shumtën e herës si këto në vijim se – fjalori ka karakter thjesht praktik, se fjalori i destinohet një përdorimi të veçantë të gjuhës dhe një shtrese të caktuar përdoruesish, se harresa eventuale e gjuhës shqipe nga ana e Frang Bardhit për shtatë vjet mungese nga vendi, se mosnjohja e shkrimeve të tjera të kohës nga ana e Bardhit, më në fund edhe mungesa e fjalorëve të tjerë në shqipen, mund të kenë luajtur rol në numrin përgjysmë më të vogël të zërave shqip nga ata të gjuhës latine – duhet të merren me rezervë.

E para, nuk duhet të harrojmë se fjalorët në fillimet e tyre kanë pasur kryekëput qëllim praktik. Jo rastësisht të gjithë fjalorët e parë ose kanë qenë lista fjalësh të dy a më shumë gjuhëve, fjalorë dy a më shumë gjuhësh, ose fjalorë shpjegues të fjalëve të

panjohura siç ka qenë, fjala vjen, fjalori i Protagorës, i shekullit V p. e. së re me fjalë të panjohura nga poemat e Homerit. Fjalori i parë i shtypur dygjuhësh mban datën 1499 dhe është fjalor italisht-latinisht i botuar në Venecia. Karakter të tillë praktik dhe destinim për përdorues të kufizuar kanë shumica e fjalorëve të

botuar në kohën e Frang Bardhit.

Studimet e Eqrem Çabejt e të tjerëve pranë tij, dëshmojnë se shqipja e viteve të Frang Bardhit, ashtu si edhe e gjithë shekujve dëshmues të shkrimit të shqipes duhet të ketë qenë shumë më e

pasur se ç’na del në Fjalorin e Frang Bardhit e në veprat e tjera të para e të pasrendësve të tij. Kolë Ashta na sjell pasqyrën e fjalorit të autorëve tanë prijatarë dhe në këtë pasqyrë na del se “Meshari” i Gjon Buzukut përmban 2127 fjalë, vepra e Lekë Matrangës 532 fjalë, veprat e Pjetër Budit – 2216, Fjalori i Bardhit – 2492 fjalë, ndërkaq “Çeta e profetëve” 2720 fjalë. (7) Siç vërehet, rritja e leksikut

prej autorit në autor është tepër e papërfillshme, ndërkaq largesa kohore prej vitit 1555 deri te fundi i shekullit XVII, kur botohen veprat e Bogdanit është relativisht e madhe – afro 150 vjet, kohë e mjaftueshme që të shënonte megjithatë një zhvillim e pasurim të leksikut të shqipes. Diferenca prej vetëm 200 fjalëve qëndron midis Frang Bardhit e Pjetër Bogdanit në të mirë të këtij të fundit.

Duke e ditur faktin se Frang Bardhi ka njohur katër gjuhë që dalin në fjalor, duke i parë relacionet e tij që ka dërguar në drejtim të Vatikanit dhe, sidomos, duke e parë erudicionin e zhdërvjelltësinë e tij gjuhësore e shprehëse në Apologjinë për Skënderbeun, s’ka si të mos na shkojë mendja se fjalori është

hartuar me ngut e me pretendime të ngushta. Edhe vetë autori me keqardhje thekson në parathënien se “duke pasur ditë e përditë, e duke sjellë ndërmend të dashurit e mi, mbasi hyra në

kolegj, se me çfarë libri do të ndihmoja, në njërën anë gjuhë tonë, që po humbet e që po bastardhohet sa më tepër që po kalon koha,

por edhe më fort për t’iu ndihmuar gjithë atyre që janë nën urdhrin e Zotit e të shenjtes kishë katolike, e s’dinë gjuhën latine, … m’u duk fort mirë të marr e të përkthej nga gjuha latine në gjuhën shqipe një fjalor, i cili s’është gjë tjetër, veçse një libër që ka në vete disa fjalë e emra që gjinden në këtë pjesë të botës..”. Frang Bardhi e thotë qartë se me këtë fjalor nuk ka pasur pretendime të përfshijë, natyrisht me mundësitë që ka pasur, pasurinë leksikore të shqipes së asaj kohe,

se hartimi i tij ka pasur për qëllim vetëm “të ndihmoja, në njërën anë gjuhën tonë” dhe “gjithë atyre që janë nën urdhrin e Zotit e të shenjtës kishë katolike, e s’dinë gjuhën latine”.

“Kur e përktheva m’u duk i vogël” e thotë Frang Bardhi, ashtu siç ishte në të vërtetë, dhe siç e dinte edhe vetë ai mirë. Edhe vetë mosribotimi i tij në të gjallë të tij, me gjithë kërkesat që dëshmohen, e provon këtë, ashtu siç mund ta dëshmojë të kundërtën, ndoshta jeta e shkurtër e Frang Bardhit tonë të madh

për ta pasuruar e për ta përsosur atë. Ai kishte mundësi e përgatitje intelektuale, sigurisht edhe gjuhësore, për një ndërmarrje më serioze leksikografike, por historia njerëzore shpesh shkon në vijën që nuk dëshirohet duke sjellë dëme edhe jashtë saj – në jetën shoqërore të kombit.

Vazhdon të mbetet pyetja – nëse, vërtet, të ketë qenë shqipja aq modeste sa duket në fjalorin e Frang Bardhit e në veprat e prijatarëve tanë?

Mund të nxirret një përfundim hipotetik, nëse nuk merren parasysh faktorë të tjerë jashtëgjuhësorë – se varfëria në sasi e leksikut në fjalorin e Frang Bardhit, ashtu si përgjithësisht në shkrimet tona të shekujve XVI, e XVII, është paracaktuar nga karakteri dhe qëllimi i shkrimeve.

Edhe latinishtja në fjalor na del e rrudhur. Fjalori i tij latinisht-shqip dhe Apologjia për Skënderbeun provojnë se Bardhi ka njohur mirë gjuhën italiane dhe sigurisht edhe latinishten. Mund të lidhet edhe ky fakt me qëllimin a destinimin e fjalorit?

A ka pasur Frang Bardhi gjedhe leksikografike për fjalorin e tij? Sigurisht se ai ka njohur shumë të tillë, por sipas asaj që dimë dhe që na ofron Dhimitër Shuteriqi, autori ynë ka pasur një pikëmbështetje. Sipas tij, te Bartolome Zaneti, në Romë më 1622, u shtyp një “Fjalor italisht-greqishte e re”, vepër e Gjirolamo Germanosit, për nevojat e misionarëve të Vatikanit në ishujt e Greqisë. Autori është italian. Shuteriqi në “Shkrimet e vjetra shqipe në vitet 1332-1850” nuk sjell numrin e fjalëve që ka ky fjalor dhe as shënime të tjera për të parë se cilat janë ngjashmëritë midis këtyre fjalorëve. Ndërkaq, Engjëll Sedaj në parathënien e Fjalorit të Frang Bardhit, lë mundësinë që Frang Bardhi së pari duhet ta ketë pasur si pikëmbështetje Fjalorin pesëgjuhësh (latinisht-italisht-gjermanisht-dalmatish-hungarisht (“Dictionarium quinque nobilissimarum Europae linguarum, Latinae, Italicae, Germanicae, Dalmaticae et Ungaricae” Veneci 1595), të prijësit të leksikografisë kroate, Faust Vrançiq (1551-1617), për faktin se tri nga gjuhët e këtij fjalori i ka njohur edhe Frang Bardhi. (

Kjo nuk do të thotë se Bardhi nuk ka njohur edhe fjalorë të tjerë të ngjashëm, botime të kohës. Duke jetuar në Romë, kjo ka qenë shumë e mundshme. Të kujtojmë se “Historia e Skënderbeut” e Marin Barletit vetëm gjatë shekullit XVI njeh përkthime në shumë gjuhë. Rrethanat shoqërore e ekonomike nuk dalin pengesë për përhapjen e librit aq sa e kujtojmë ne. Rrethanat në tokat shqiptare sigurisht kanë qenë krejtësisht të tjera, ndryshe nuk mund të arsyetohej gjendja që na del në shumë fusha të jetës, rrjedhimisht edhe në hartimin dhe botimin e librit shqip.

Edhe fakti i sjellë në studimet tona se Frang Bardhi me gjasë nuk i ka njohur shkrimet e parakohës së tij dhe të kohës së tij, ose, më në fund, edhe ekzistencën e ndonjë vepre tjetër që mund të zbulohet ndërkohë, mund të jenë argument i qëndrueshëm arsyetues, por në ç’masë – kjo është një çështje që vetëm mund të paragjykohet.

Vështirësitë për t’u njohur puna e tjetrit në trojet shqiptare të asaj kohe shpjegohen edhe me faktin se Fjalorin e Frang Bardhin nuk e përmend Pjetër Bogdani, nuk dihet nëse e ka njohur, ndonëse gjithnjë sipas Shuteriqit, fjalorin e Frang Bardhit e kanë njohur P.M. Parrino (“Sciambra, Lettere di De Rada” (12) dhe

Evstrat Vithkuqari, por nuk e dimë nëse edhe jashtë Shqipërisë, hiq Ballkanin, të ketë qenë një situatë e këtillë. (9)

Siç e thashë më lart, përkthimi i “Historisë së Skënderbeut” të Marin Barletit në shumë gjuhë përgjatë shekullit të tij na çon në përfundime të

tjera.

Numri i vogël i autorëve, shkrimet e të cilëve mbajnë vulën e shekullit XVII, mungesa e shkrimeve të tjera të kësaj kohe, të përmasave të këtilla ose të ngjashme, më në fund edhe mungesa e fjalorëve të tjerë të kësaj kohe, japin një përcaktim tjetër për këtë vepër, si rrjedhojë e kësaj edhe mundësia fare e vogël e

identifikimit të një norme gjuhësore të atëhershme, për çka vështirësohet shumë përcaktimi i saktë i gjuhës së Fjalorit – nëse dhe sa i shmanget ajo ligjërimit gjuhësor të kohës, në të vërtetë normës gjuhësore. Kjo vështirësi nuk i lë pa të meta studimet për gjuhën e Frang Bardhit, ashtu si edhe për shkrimtarët e tjerë të

traditës sonë të hershme shkrimore.

Mund të nxjerrim përfundimin se fjalori si çdo fjalor tjetër me karakter thjesht praktik dygjuhësh është një fjalor pa pretendime të mëdha. Kjo nuk përjashton mundësinë që ai të ketë edhe karakterin e një fjalori normativ për kohën. Në fjalor ana krijuese e autorit është privuar shumë, madje mund të thuhet se del mjaft e thjeshtëzuar, por ky konstatim nuk na lejon të sjellim gjykimin @për përgatitjen kulturore, gjuhësore të autorit, sepse ‘Apologjia” e tij për Skënderbeun do të sjellë para nesh një autor shumë elokuent, një autor erudit dhe një autor me ndjenjë e shije të hollë gjuhësore e estetike – e kanë çmuar të tillë studiuesit e veprës së tij, njohës të mirë të latinishtes.

Pavarësisht nga sa u tha, Fjalori i Frang Bardhit, me gjithë përcaktorin fjalor i vogël, me gjithë leksikun e kufizuar që përmban, për kuptimin që ka për leksikografinë shqipe mund të quhet fjalor i madh ose fillim i madh. Pavarësisht se fjalori del modest nga ana gjuhësore, fjalori provon se shqipja e shekulli 17-të

kishte arritur një shkallë zhvillimi, siç e paragjykojnë edhe studimet tona historike-gjuhësore, që ia mundësonte asaj edhe përdorimin jashtë atij përdorimit privat, përdorimin e saj si gjuhë kulture, si gjuhë libri – provë kjo e dëshmuar edhe te Gjon Buzuku e te Pjetër Budi, e dukshëm më shumë te Pjetër Bogdani.

Fjalori provon se këto 2492 fjalët që na sjell Frang Bardhi me këtë fjalor kanë rëndësi të madhe sot për historinë e gjuhës shqipe, për ndërtimin e shqipes historike; kanë rëndësi sepse dëshmojnë

dukuri fonetike të përgjithshme e të veçanta, dukuri morfologjike konservatore dhe risi në përvijimin e leksikut prej autorit në autor, veçori të fjalëformimit të shqipes dhe në këtë rrafsh janë bërë dhe mund të bëhen edhe më tej studime që do të ndriçonin probleme të shumta nga historia e shqipes me refleksione edhe për shqipen e sotme. Hetimi dhe zbulimi i strukturave konservatore gjuhësore të fjalorit, që nuk i janë përshtatur mekanizmave natyrorë dhe zhvillimit gjuhësor të shqipes, mbeten tash për tash kërkimet më frytdhënëse në këtë drejtim, ashtu siç mbeten të rëndësishme edhe hetimi i strukturave të lëvizshme tekstuale që janë zhvilluar në raport me vetë zhvillimin e gjuhës, edhe krahasimi me tekstet e botuara, rrjedhimisht edhe me fjalorët e botuar në gjuhën latine dhe në gjuhë të tjera, jo vetëm në atë kohë, por edhe më vonë.

Fjalori i Frang Bardhit, prandaj, duhet të shihet edhe më tej si dokument historik-gjuhësor, por edhe si monument. Fjalori është hartuar e botuar jo për të mbetur dokument, por për të kryer një funksion, ashtu siç kryen funksion çdo vepër e botuar.

Në këtë vështrim mbetet pa u thënë se Fjalori i Frang Bardhit, ashtu si përgjithësisht veprat e shkrimtarëve tanë të traditës, janë shkruar të nxitura nga dashuria për vlerat kombëtare–identitetin e gjuhën; nga vetëdija për rrezikun që i kanosej gjuhës në rrethanat e krijuara pas pushtimit osman; nga përgjegjësia intelektuale dhe, natyrisht, nga nxitja për të ruajtur identitetin fetar.

Fusnotat:

1. Kolë Ashta, “Leksiku historik i gjuhës shqipe”, III, Shkodër 2002.

2. Tonin Çobani, “Frang Bardhi dhe relacionet e tij”, Shkodër 2006.

3. Robert Elsie, “Mbi Zadrimën dhe zadrimorët” (“A description of Zadrima,

1641”), shih në internet: www.albanianhistory.net/texts/AH1641.html – 64k.

4. Të dhënat për këta fjalorë janë nxjerrë nga “Shkrimet shqipe në vitet 1332-1850” të Dhimitër Shuteriqit, Prishtinë 1978.

5. Dejvid Kristal, “Kembrička enciklopedija jezika”, Nolit, Beograd 1997, f. 108.

6. Jakov Mikal, “Blago jezika slovinskog”, 1651, sipas “Zbornik”, Matica

Hrvatska, Zagreb 2002.

7. Tomor Osmani, “Leksiku i autorëve të vjetër – mbështetje për fjalorin

historik të gjuhës shqipe”, në “Leksikografia shqipe, trashëgimi dhe perspektivë”,

Tiranë 2005, f. 282.

8. Fjalori i Frang Bardhit, Prishtinë 1983.

9. Dhimitër Shuteriqi, “Shkrimet shqipe në vitet 1332-1850” Prishtinë 1978, f. 69.

---

---

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 9 Shkurt 2025

Revista finlandeze “EEVA” ka botuar, me 1 dhjetor 1935, në faqet n°10 – 11, shkrimin e gazetares Irja Spira për Ikbal Çikën dhe rolin e gruas shqiptare, të cilin, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

Motrat tona në Shqipëri

Për Evën, Irja Spira

Para disa vitesh ishte një telegram i shkurtër që më tërhoqi vëmendjen për ekzistencën e femrave shqiptare. Ky tregonte se si këto motrat tona të largëta kishin ngritur një kundërshtim kaq të fortë ndaj zyrtarëve shqiptarë dhe zotërinjve të “shoqërisë” në përgjithësi që kërkonin të martoheshin me gra të huaja, sa që parlamenti kishte ndërhyrë dhe kishte miratuar një ligj që ndalonte këtë stratagjem për çdo zyrtar, ligj që mbreti, i cili përndryshe ishte i angazhuar kronikisht në planet e martesës, dhe që për këtë arsye nuk hyri kurrë në fuqi.

Zot i shenjtë, mendova me vete, atje ka vetëm gra ! Dhe verën e kaluar, kur më duhej të shkelja nëpër fshatrat shqiptare, detyra ime e parë ishte t’i fusja në dylbi.

Por nëse meshkujt shqiptarë, e kam fjalën sigurisht për njerëzit e zakonshëm, që janë shumicë në çdo vend, nuk jetojnë jashtë, ose të paktën nuk e kalojnë pjesën më të madhe të kohës në udhëtim dhe rrugëve, atëherë seksi i bukur i këtij vendi ka një aftësi të mrekullueshme për të mbetur i padukshëm. Makina me të cilën unë dhe diplomati i ri shkuam me shpejtësi nga porti për në kryeqytet kalonte herë pas here pranë një krijese të mjerë me vello (ferexhe), por shoqëruesi im i ri kishte aq shumë gjëra interesante për të folur në atë moment sa as që vura re se krijesa që po kalonim ishte gruaja shqiptare që kërkoja.

Vetëm kur ishim në Tiranën e kuqërremtë, një diplomat më kapi për dore, duke më treguar me gisht një kafene parku që ndodhej në mes të qytetit, pranë bashkisë, ku një kamariere e re, e veshur me rroba të lehta lëvizte nga tavolina në tavolinë.

— Shiko, aty mund të shohësh një shqiptare. Gruaja ishte e mrekullueshme dhe qëndrimi i saj ishte princëror.

Lëvizjet e saj ishin fluide dhe të qeta. Fustani, i cili mbante shenjat e një gërshëre të mirë rrobaqepësi, i mbërrinte deri te kyçet e këmbës. Gjithashtu nuk kam parë kurrë një kamariere të mbante një tabaka kaq lart : në lartësinë e shpatullave, në pëllëmbën e dorës së djathtë, si një vazo.

Po atë mbrëmje u ula në atë kafene dhe së shpejti bisedova me këtë kamariere të bukur, e cila, sinqerisht, ishte si një devijim i kohës në mes të Tiranës mesjetare me xhamitë, pazaret, plisat dhe ferexhet e saj.

— Ah, zonja e hirshme flet gjermanisht !

Pasthirrma erdhi nga thellësia e zemrës sa nuk do të kisha nevojë për ndonjë shpjegim tjetër për të kuptuar se kamarierja e bukur e tipit grek në Tiranë ishte gjermane.

Ishte vetëm një hap i shkurtër për të arritur në përfundimin se në Shqipëri nuk kishte femra “fallxhore”. Edhe pse të gjithë me të cilët kontaktova gjatë gjithë ditës bënë çmos për të më shpjeguar se shqiptaret nuk kanë asnjë arsye për t’i pasur zili motrat e tjera evropiane në asnjë mënyrë : kur janë të pamartuara, asgjë nuk i detyron të bëjnë jetën morale, të vyshkur të një shërbëtoreje të vjetër; kur janë të martuara, kanë të drejtë t’u buzëqeshin pak të tjerëve sesa të dashurit të tyre dhe si një shenjë shumë e veçantë kulture, përmendej se në Shqipëri është një vajzë e re që është vërtet vajzë, në prag të zhdukjes.

Por pavarësisht gjithë këtyre historive, askush nuk dukej i gatshëm të më prezantonte me gruan, vajzat, motrat apo të afërmit e tjerë femra, për të cilat thuhej se të gjitha kishin udhëtuar në një vend të largët në atë kohë.

Nëse nuk do të kisha pasur mundësi të njihja Ikbal Çikën, gruaja shqiptare do të kishte mbetur një mister i përjetshëm për mua. Ikbal Çika është gazetarja e parë dhe e vetme në Shqipëri dhe gjithashtu gruaja e parë myslimane në vend që refuzon të mbajë ferexhenë. Ajo është një vajzë e vogël brune, plot energji, e cila në shikim të parë shihet se është shumë më e aftë me stilolaps sesa, le të themi, me gjilpërën.

S’kaloi shumë kohë, Ikbal Çika më shpjegoi se të gjitha gjërat që nuk më kishin thënë për gratë shqiptare ishin marrëzira. Megjithëse ligjet moderne shqiptare hapin dyert e pothuajse të gjithë sektorëve për gratë, ato nuk kanë të drejta politike – vendi po përjeton një regres të ngjashëm me atë të Turqisë dekada më parë, gjë që e bën të pamundur emancipimin e grave. Përveç mësueses dhe infermieres, në Shqipëri janë edhe disa nëpunëse civile, një mjeke, e cila noton në flori, sepse një mysliman paragjykues nuk lejon që gruaja apo vajza e tij të kontrollohen nga një mjek mashkull dhe më pas, Ikbal Çika. Këto femra shqiptare zakonisht janë rritur jashtë vendit, prandaj nuk janë “objekte” si femrat shqiptare në përgjithësi. Por ato nuk janë të mjaftueshme dhe as të pavarura sa për të krijuar një lëvizje të grave shqiptare. Disa burra, si Nebil Çika, vëllai i gazetares së vetme femër në Shqipëri, janë përpjekur t’i ndihmojnë për këtë, por edhe kështu lëvizja e grave shqiptare u mbyt që në fillimet e saj.

Nga i njëjti burim kam dëgjuar – e dija edhe më parë – se shqiptari është mendjemadh dhe nga mëndjemadhësia është i lumtur të martohet me një grua që ka studiuar. Por pas martesës, ai dëshiron që gruaja e tij të bëhet një “objekt” që nuk tregon shumë pavarësi në rrugëtimin e jetës së tyre së bashku.

Çfarë bën atëherë një shqiptare në shtëpi, pasi nuk shihet kurrë jashtë ? Jo të gjithë kanë fëmijë të vegjël për t’u kujdesur ose punë bujqësore – ju siguroj se një shqiptar mund t’i bëjë ato gjëra me duart e veta, pavarësisht nga vjetërsia e tij e devotshme. Në përrallat popullore shqiptare thuhet se dredhin cigare. Duhani shqiptar është i këndshëm për t’u pirë dhe i lirë për t’u blerë. Për tre marka finlandeze ju merrni njëzet cigare të ambalazhuara bukur dhe me aromë. Gratë e familjes kalojnë ditë dhe mbrëmje të gjata duke përgatitur këto cigare, plotësisht të pavetëdijshme se sa faktor i rëndësishëm janë ato në industrinë shqiptare të duhanit. Ndërkohë, kryefamiljari i së njëjtës familje ulet në pragun e derës, duke nxjerrë shtëllunga tymi nga llulla e tij besnike. Dhe, sigurisht, duke bekuar faktin që ai ka Kuranin për ta mbështetur, në emër të të cilit mund të endesh me dembelizëm në 1935 dhe të kalosh ditë vërtet parajsore…

Jeta e përulur e një gruaje shqiptare mund të mos jetë aq e patëmetë sa i duket një nordiku, por po, të dashur miq, gjëra të mrekullueshme duhet të ndodhin në tokë përpara se ëndrra jonë më e madhe të jetë të jemi shpëtimtarja e një burri shqiptar.