---

---

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 15 Janar 2025

“Carmel Pine Cone” ka botuar, më 24 dhjetor 1970, në faqen n°17, një intervistë asokohe me gazetarin dhe shkrimtarin shqiptaro-amerikan Nelo Drizari, të cilën, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

Besnik i Amerikës, e do Shqipërinë amtare

Nga Judith A. Eisner

Nelo Drizari është një njeri me shtat të vogël, por me praninë dhe dinjitetin e një diplomati karriere. Fakti që ai flet një anglishte të përsosur me një theks të lehtë por të veçantë vetëm sa e përforcon këtë përshtypje.

Drizari, i cili e ka kaluar jetën e tij të rritur si shkrimtar, redaktor dhe mësues, lindi në Shqipëri, djali i Hysen dhe Irenea Drizarit. Babai i tij ishte një udhëheqës gueril, duke luftuar për lirinë e shqiptarëve kundër Perandorisë Osmane.

Për shkak se Amerika ishte prej kohësh simboli i lirisë për babain e tij dhe për shkak se jeta e djemve të tij ishte po aq e rrezikuar sa edhe e tija, Hyseni e dërgoi Nelon, kur ishte shtatë vjeç, të jetonte e të studionte në Amerikë.

Vetëm kontakt

Për më shumë se një vit e gjysmë, Nelo i ri ishte konvikt në një shkollë përgatitore për djem në New England. Kontakti i tij i vetëm me kulturën dhe popullin e vendit të tij ishte nëpërmjet vizitave tek pjesëtarët e kolonisë shqiptare në atë zonë.

Më në fund, ai u sëmur rëndë dhe babai i tij e dërgoi në shtëpi.

“Ishte kryesisht malli për shtëpinë”, thotë ai tani. “Unë u rrita mirë në krahët e familjes sime pa parë ndonjëherë një mjek.”

Nelo kujton se u sëmur nga malli për Shqipërinë dhe më pas i kishte marrë malli për Amerikën, sapo u kthye në shtëpi. Kështu ai u kthye në Amerikë, kësaj radhe përgjithmonë.

Nelo u arsimua në lindje të vendit, në Maine dhe Massachusetts, dhe ai mbajti një lidhje të përjetshme me New England. Ai ishte gjithashtu me fat që Bostoni kishte një popullsi të madhe shqiptare prej gati 10,000 banorësh.

Vitet e hershme

Megjithëse qëllimi i tij ishte të bëhej mjek, ai filloi t’i përkushtohej gazetarisë që në moshë të vogël. Në moshën 13 vjeçare, ai shkroi artikuj për patriotët amerikanë për Diellin, një gazetë në gjuhën shqipe e Bostonit. Ai më pas u bë kryeredaktor i saj.

Edhe pse ai aplikoi në Harvard për të studiuar mjekësi dhe u pranua, një ngjarje ndodhi ndërsa ai ishte ende në shkollën përgatitore që ndryshoi rrjedhën e jetës së tij. Ai u zgjodh kryeredaktor i gazetës së shkollës së tij dy herë radhazi, gjë që nuk kishte ndodhur kurrë më parë. “Kjo ma fryu kokën disi,” qesh ai. Dhe një profesor me qëllime të mira e inkurajoi të ndiqte gazetarinë.

Pra, në vend që të studionte mjekësi në Harvard, Nelo studioi gazetari në Universitetin e Kolumbisë. Pendimi i tij i vetëm për ndryshimin e planeve është një pyetje e paqartë, “Ndoshta mund të kisha qenë më i dobishëm për njerëzit që kishin nevojë si mjek.”

Suksesi

Nelo e gjeti suksesin si shkrimtar që herët. Ai u bë gazetar në Nju Jork dhe së shpejti filloi të shkruante artikuj me karakteristikë (më të thellë) dhe skica personalitetesh. Ai gjithashtu dha mësim për gjuhë dhe letërsi shqipe në Universitetin e Kolumbias. Ai ka qenë gjithmonë në kontakt të ngushtë me çështjet shqiptare, si në vendin e tij dhe në SHBA.

Lufta e Dytë Botërore e përfshiu Nelon në transmetim për herë të parë. Ai u bë kreu i njësisë shqiptare të Zyrës së Informacionit të Luftës dhe një redaktor i Zërit të Amerikës që transmetonte guerilët në Shqipërinë e pushtuar. Vetëm këtë herë nuk ishin turqit osmanë që po luftonin shqiptarët; ishte Italia fashiste dhe më vonë, pushtimi nazist gjerman.

Jeta e Nelos mund të përshkruhet si një patriotizëm i dyfishtë, pasi dashuria e tij për vendin e lindjes ka qenë po aq e fortë ndër vite sa dashuria për vendin e tij ku u adoptua. “Gjithmonë kam ëndërruar të jem në gjendje të përmirësoj racën njerëzore dhe të mund të bëj diçka për një vend si Shqipëria,” thotë ai.

Transmetimet të tij të Zërit të Amerikës në Shqipëri parapriheshin nga fragmente muzikore si “Rapsody in Blue” të George Gershwin, muzikë që Nelo e donte dhe që ishte tipike amerikane.

Pas lufte

Pas luftës, Nelo vazhdoi të merrte pjesë në aktivitetet e qeverisë. Pentagoni i kërkoi atij të organizonte një departament të gjuhës shqipe në Institutin e Mbrojtjeve të Gjuhëve në Monterey. Vazhdoi deri në vitin 1950, kur iu kthye shkrimit të pavarur, por jo mësimdhënies në Kolumbia.

“Në vend që të kthehesha në Kolumbi, u dashurova me Kaliforninë, dhe veçanërisht me Carmelin dhe vendosa që ky ishte i vetmi vend që doja të jetoja.”

Krahas shkrimit të artikujve, gjë që vazhdon ta bëjë rregullisht, Nelo ka shkruar pesë libra vitet e fundit. Dy janë biografi, një roman autobiografik dhe dy janë vepra jofiksion për gjuhën shqipe.

Biografia e tij, Skënderbeu, tregon historinë e një kalorësi shqiptar të shekullit të 15-të, i cili shpëtoi të gjithë Evropën nga pushtimi i Perandorisë Osmane. I njohur dhe i vlerësuar nga papët dhe princat, Skënderbeu ka rënë në harresë. Nelo aktualisht po ndërmerr një rishkrim “Hollywood-ian” të biografisë, me shpresën se më në fund do të njihet madhështia e këtij njeriu.

Puna e re

Puna e tij e fundit është një biografi e Jack London, një ish-karmelit, të cilën ai e shkroi pasi trashëgoi 150 letra origjinale nga Londra nga miqtë. “Më dhanë dëshirën dhe sfidën për të shkruar këtë libër,” thotë ai. “Më është dashur të respektoj letrat pa u bërë shumë i mërzitshëm, por libri bazohet në kërkime solide.”

Gjatë hulumtimit të librit, Nelo intervistoi të ndjerin Herber Heron, i cili e njihte personalisht Jack London, dhe i cili tregoi kujtime personale të kohëve të shkuara dhe i cili ishte anëtar i Klubit Bohemian. Titulli i Nelos për librin është “Dashamirët dhe bashkëpunëtorët — Lovers and Collaborators”.

Si një njeri që adoptoi Amerikën si shtëpinë e tij, sepse u rrit duke besuar se ishte një bastion i lirisë, Nelo shkroi një roman autobiografik, “Katër dete për tokën e ëndrrave — Four Seas to Dreamland”.

“Katër detet janë Adriatiku, Joni, Mesdheu dhe Atlantiku — deri në Amerikë. Letrat që shkruante vëllai im i madh që ishte në Amerikë para meje dhe mënyra se si babai im fliste për këtë vend dhe lirinë e tij më kishin krijuar një ëndërr…”

A është realizuar ëndrra ?

Përgjigjia e Nelos është e dyanshme.

“Amerika është ende vendi më i mirë në botë për të qenë,” thotë ai me besnikëri. “Por sot, unë kam frikë nga dhuna, revolucionarët dhe diversantët.”

“Shumica e të rinjve nuk kanë asnjë lidhje me dhunën. Pse nuk bëjnë dot diçka për të treguar anën tjetër të jetës në këtë vend ? Ka shumë gjëra për të cilat mund të krenohemi në Amerikë, por ka edhe shumë gjëra që duhen ndryshuar.”

Prioriteti i parë

“Unë mendoj se prioriteti ynë i parë është eliminimi i varfërisë,” thotë ai pa hezitim. “Kjo është baza e trazirave në këtë vend. Në krye ka shumë pasuri, në fund ka shumë varfëri.”

“Nuk duhet ta mashtrojmë veten”, vazhdon ai, duke folur si një njeri që di të lexojë shenjat. “Në këtë vend ka një lëvizje drejt revolucionit.” Ai nuk thotë se mendon se është e rrezikshme.

“Nëse kemi nevojë për ndryshim, duhet ta bëjmë me votim, jo me armë dhe bomba. Dhe tani që 18-vjeçarët mund të votojnë, ata mund të vendosin ndryshimin.”

“Nuk ka asgjë të keqe në sistemin tonë; nëse zgjedhim njerëzit e duhur, sistemi do të funksionojë në mënyrë perfekte.”

“Ne duhet të zgjedhim njerëz me një ndjenjë vlerash, ekuilibri dhe barazie,” përfundon ai.

Artist, gjithashtu

Nelo është njëkohësisht artist dhe shkrimtar. Ai i ka ekspozuar pikturat e tij në San Francisco dhe Oakland. Por ai tha : “Kam vetëm një ide në mendje. Kur shkruaj, më duhet të mbaroj; kur pikturoj, pikturoj. Unë nuk bëj dy gjëra në të njëjtën kohë. Tani për tani, shkrimi është në lulëzim e sipër.”

Ditëlindja

Në prag të Krishtlindjeve, Nelo dhe gruaja e tij Viki do të festojnë përvjetorin e tyre të parë të martesës. Ata u martuan vitin e kaluar në Kishën Wayfarer në Carmel.

Historia e martesës së tij duket e dalë drejtpërdrejt nga një roman. Ai u takua për herë të parë me Vikin në Panairin Botëror të Çikagos në vitin 1934, ku ai dhe ambasadori shqiptar ishin ftuar për të folur në festimet e Ditës së Shqipërisë. Viki punonte në ekspozitë, me kostumin shqiptar, për Fondacionin e Lindjes së Mesme.

Nelo u nderua duke u zgjedhur zot i ceremonisë për këtë mbrëmje. Viki u ul disa vende larg tij. Pas darkës, ai e prezantoi atë me një mik të tij që ishte avokat. Ajo u martua me këtë mik dhe mbeti e ve 24 vjet më vonë.

Pas 34 vitesh, Nelo dhe Viki u takuan sërish në një kongres shqiptar në Nju Jork. Ajo kishte dhënë mësim në Michigan; ai në Karmel, por ata kishin lexuar për njëri-tjetrin në shkrimet e aktiviteteve shqiptare ndër vite.

Këtë herë ai nuk e prezantoi me një mik. Duke i dhënë fund beqarisë, ai e mori atë në Carmel dhe u martua me të.

Dhe ata jetojnë të lumtur përgjithmonë.

Instituti për Studime të Luftës Hibride “OCTOPUS”/

Më 15 janar 1999, në ditën e dytë të Vitit të Ri Ortodoks, Serbia shënoi edhe një kapitull të errët mizorie në historinë së saj. Në fshatin Reçak të Shtimes, forcat serbe masakruan 45 burra, gra e fëmijë – të gjithë civilë dhe të paarmatosur. Ky akt barbar dëshmoi edhe një herë brutalitetin e një regjimi vrastar e gjenocidal në kuadër të projektit për shfarosjen e shqiptarëve.

Nëse deri atë ditë makineria e propagandës serbe kishte arritur të fshihte e shtrembëronte faktet e krimeve të saj në Kosovë, në Reçak triumfoi e vërteta për shkak të syve të ambasadorit William Woker. Mëngjesin e 16 janarit 1999, shefi i Misionit të OSBE-së në Kosovë, Walker, vizitoi vendin e krimit, së bashku me një grup gazetarësh. Para tyre shtrihej një skenë tmerri: trupat e viktimave të masakruara në mënyrë çnjerëzore ishin shpërndarë nëpër luginë dhe zona të tjera të fshatit.

“Masakër” dhe “krim kundër njerëzimit”, kështu e përshkroi Walker këtë akt barbar, duke e kthyer Reçakun në simbolin e tragjedisë së popullit shqiptar nën regjimin e Sllobodan Millosheviçit. Ky krim tërhoqi vëmendjen ndërkombëtare dhe shërbeu si pikë kthese, duke zbuluar fytyrën e vërtetë të regjimit serb dhe brutalitetin e tij sistematik ndaj shqiptarëve të Kosovës.

Reçaku nuk ishte vetëm një masakër; ishte një thirrje për drejtësi dhe ndërgjegje për komunitetin ndërkombëtar. Në një kohë kur negociatat për paqe ishin në pikën më të ndjeshme, ky akt i neveritshëm e thelloi bindjen se ndërhyrja ishte e domosdoshme për të ndaluar krimet kundër njerëzimit.

Mohimi i së vërtetës dhe propaganda serbe mbi masakrën e Reçakut

Masakra e Reçakut, një akt brutal që tronditi botën, vazhdon të mohohet nga Serbia edhe sot, pavarësisht fakteve të pamohueshme dhe dëshmive ndërkombëtare. Në krye të shtetit serb sot qëndron Aleksandar Vuçiq, ish-ministri i Informacionit në regjimin e Millosheviçit, një figurë që ka qenë drejtpërdrejt e përfshirë në propagandën e asaj kohe dhe që zotëron informacione të sakta mbi krimet e kryera.

Në vitin 2021, Vuçiq e quajti Masakrën e Reçakut një “fabrikim” nga aktorët ndërkombëtarë, ndërsa William Walker-in e përshkroi si një “njeri të frustruar”. Ministri serb Aleksandar Vulin, në të njëjtën linjë mohimi, e cilësoi ngjarjen një “gënjeshtër dhe falsifikim të tmerrshëm.” Ky refuzim i realitetit nuk është vetëm një përpjekje për të mbrojtur imazhin e regjimit të kaluar, por edhe për të vazhduar narrativen propagandistike të Serbisë.

Në vitin 1999, Ministria e Punëve të Brendshme e Serbisë pretendonte se “njësitë e saj policore ishin sulmuar nga grupe terroriste shqiptare”, duke pohuar se viktimat nuk ishin civilë, por pjesëtarë të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës (UÇK). Ky version i ngjarjeve u përforcua nga një raport i hartuar nga një ekip mjekësor jugosllavo-bjellorus, i cili pretendonte se të gjithë viktimat, përfshirë një fëmijë 12-vjeçar, ishin “separatistë guerilas”.

Megjithatë, një hetim i dytë i udhëhequr nga antropologia finlandeze Dr. Helena Ranta, përfaqësuese e Bashkimit Evropian, konkludoi se viktimat ishin civilë të paarmatosur dhe masakra ishte një “krim kundër njerëzimit”. Për fat të keq, publikimi i këtij raporti u vonua për dy vite, duke lejuar Serbinë të manipulonte faktet dhe të përhapte dezinformata. Pavarësisht përpjekjeve për të fshehur të vërtetën, mediat e pavarura ndërkombëtare dokumentuan mizorinë e Reçakut dhe zbuluan tentativat e regjimit serb për të fshehur këtë krim monstruoz.

Në përpjekje për të vazhduar mohimin dhe për të justifikuar veprimet e saj, Serbia prodhoi një dokumentar nëpërmjet Radio Televizionit Shtetëror të Serbisë, duke e përdorur median si një mjet propagande për të shtrembëruar të vërtetën.

Përpjekjet për mohimin e masakrës së Reçakut dhe strategjia e manipulimit serb

Serbia nuk u ndal vetëm me mohimin dhe propagandën, por përdori edhe spiunë dhe operacione të fshehta për të shtrembëruar të vërtetën e Masakrës së Reçakut. Në këtë kuadër, u angazhuan individë që kishin për detyrë të bartnin fajin mbi shqiptarët dhe për të fabrikuar një narrativë të re për të diskredituar masakrën. Ndër këto përpjekje ishte edhe një plan për të krijuar një “shtëpi të verdhë” të dytë pranë Reçakut, për të forcuar akuzat e rreme ndaj Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës (UÇK).

Agjencia e Kosovës për Inteligjencë (AKI), në bashkëpunim me institucionet e drejtësisë dhe policisë, arriti të zbulonte dhe të arrestonte dy shqiptarë, Bedri Shabanin dhe Muharrem Qerimin, të cilët punonin për shërbimin e inteligjencës serbe BIA. Hetimet zbuluan se këta individë kishin për mision të përhapnin dezinformata mbi Masakrën e Reçakut dhe të transformonin historinë e luftës në Kosovë në favor të narrativës serbe.

Këta agjentë, nën drejtimin e Serdjan Rosiçit, kishin një agjendë të gjerë: të shtrembëronin ndërhyrjen e NATO-s në Kosovë, duke krijuar idenë se Masakra e Reçakut ishte inskenuar nga ndërkombëtarët si pretekst për ndërhyrje ushtarake në ish-Jugosllavi. Për më tepër, Bedri Shabani kishte një synim strategjik të urdhëruar nga Serbia: të krijonte një kopje të “shtëpisë së verdhë” në Mollopolc të Shtimes, një fshat pranë Reçakut. Kjo ishte një përpjekje për të lidhur ish-spitalin ushtarak të UÇK-së me fabrikime mbi trafikimin e organeve, duke përforcuar propagandën serbe.

Pavarësisht mohimeve të menjëhershme nga BIA pas arrestimeve, përgjimet e telefonatave të publikuara nga hetimet vërtetuan lidhjen e qartë të këtyre individëve me shërbimin serb. Këto dëshmi ekspozuan edhe një herë gënjeshtrën dhe përpjekjet sistematike të Serbisë për të manipuluar të vërtetën dhe për të minuar drejtësinë ndërkombëtare.

Masakra e Reçakut nuk është vetëm një krim kundër njerëzimit, por edhe një test i vazhdueshëm përballë mohimeve dhe manipulimeve të një regjimi që refuzon të përballet me të kaluarën e tij. Përpjekjet për të tjetërsuar historinë janë një kujtesë e qartë për rëndësinë e ruajtjes së së vërtetës dhe të drejtës për viktimat e pafajshme.

 Prof. Dr. Lush Culaj

Telenti i Ymer Berishës prej shkrimtari e mendimtari bie në sy herët, në veçanti në bankat e shkollës, si normalist. Atëbotë, në faqet dhe numrat e  revistës “Normalisti” të Shkollës Normale të Elbasanit, kishin promovuar talentin e tyre shumë nxënës, në krijimtari letrare të zhanreve të ndryshme, si: tregime, novela, poezi, vjersha etj., por dhe në reportazhe dhe shkrime zhanresh të ndryshme publicistike. Aty kishin parë dritën tregimet: “S’ka përse zotni”-nga Sterjo Spasse, “Një natë dimri” nga Zef Pali, “Kur hyna në shkollë” nga A. Imami, novelat “Shqiptarja me besë” nga Qamil Guranjaku (me pseudonimin Qukapiku), “Një dashuri që humb” nga Vangjel Nasto, “Nder vorre” nga Zef Pali, “Dashuri që shpërblehet” nga Vangjel Nasto, “Gjaku i maleve” nga S. Alliu, vjershat “Shkolla ime”, “Shtëpia ime” “Nëna” nga Qamil Guranjaku etj. Edhe hartimet e esetë e nxënësve të talentuar gjetën hapësirën e veçantë në këtë revistë, si: “Puno në rini, qi të jesh i lumtur në pleqni” nga Dervish Cara, “Kanga e Balës” nga Ymer Berisha.

Në atë kohë, të botuarit e një reviste kërkonte një punë të madhe prej shumë nxënësve, të cilët, duke shfrytëzuar individualitetin e gjithsecilit dhe me një bashkëpunim të mirëfilltë midis tyre arritën të kapërcenin vështirësitë dhe të nxirrnin në vazhdim numra të tjerë të kësaj reviste. Për sigurimin e të ardhurave financiare normalistët jepnin shfaqje, si për vetë nxënësit, ashtu dhe për popullatën e qytetit të Elbasanit, si në ambientet e konviktit të shkollës, ashtu edhe në kinemanë “Beethoven” të qytetit. Revista dha po ashtu kontribut të veçantë  për të reflektuar përpjekjet shqiptare për qëndresë para shtypjes që kishte ndodhur nën pushtimin e  Perandorisë Osmane. Ajo përçonte ndjenja pat-riotike duke prekur vetëdijen kombëtare. Ymer Berisha ishte gjithsesi ndër më të dalluarit me shkrimet e veta.

Një nga hartimet e tij, nga prof. Xhuvani dhe kole-gjiumi i shkollës ishte vlerësuar si hartimi më i mirë në shkollë. Aty, ndër të tjera, Ymeri shkruante:

“Nuk është diçka e madhe ta duash mikun, por duhet gjetur forcë që të mësosh edhe nga armiku kur një ditë ta luftosh me atë armë që nuk e pret”. Pastaj vazhdonte: ”Kur të gëzohet Tomori, le të gëzohet edhe Korabi e Sharri”, e ku në mënyrë simbolike paraqiste vuajtjet e robërisë së një pjese të atdheut, duke shprehur njëkohësisht dëshirën dhe të drejtën e të gjitha viseve për bashkim me Shqipërinë. Jo rastësisht, Prof. Xhuvani, kur e kishte lexuar hartimin, i kishte thënë: “Në sytë t’u unë shoh një pjesë të Shqipërisë”.

Nëse shihet niveli i nxënësve të Normales, që formalisht mund të krahasohet me një shkollë të mesme të sotme, por që në pikëpamje të cilësisë pothuajse kalon caqet e universiteteve të sotme, pak kush mund të besojë që nxënësit e shkollës të mesme të asaj periudhe të kishin një nivel të tillë aq të lartë kulturor e njohës. I tillë ishte profili i Ymer Berishës, krahas atij të Sterjo Spasses, i cili më vonë do të bëhet emër i shquar i letërsisë shqipe.

Prandaj në këtë libër do të sjellim disa shkrime të Ymer Berishës në formën si i ka shkruar ai në atë kohë, si nxënës, dhe lexuesi le të gjykojë vetë për nivelin qëndri-met dhe pikëpamjet e tij. Në esetë e hartimet e tij, Ymeri u dallua sa për përshkrimet artistike, po aq dhe për përmbaj-tjen atdhetare të teksteve të tij, prandaj dhe kishte marrë lavdërata nga Aleksandër Xhuvani.

Emni i atyne, qi punuen për atdhe, 

ka mbetun i pavdekun në faqet e Historis

Sa e madhe asht randësia e atdheut, nuk mund ta dijë çdo njeri. Atdheu asht nana, gjaku, shpirti e nderi i çdo nje-nit prej nesh. Prandaj edhe dashunia kundrejt këtij e zën shkallën e parë nder të gjitha dashunit, qi kaplojnë zemrën e njeriut.

Ata qi punuen për atdhe, a thue do të harrohen? Jo, për sa të jetë jeta emnat e tyne do të përmenden në faqet e historis. E pse? Pse kanë punue për nji ideal të naltë, për nji ideal të shejtë; kanë punue për atdhe. Janë sa e sa njerës, qi kanë shkri jetën e tyne për atdhe, por emnat e tyne nuk i kanë marr me vehte, ata i kanë lanë të shkruem  me shkronja t’arta në faqet e historis. Le të mos shkojmë larg po të për-mendim ata, qi punuen për këtë Shqipni. Skenderbeu, heroi i kombit t’onë, sa qe gjallë, punoi vetëm për atdhe tue luftuem për 24 vjetë me radhë kundër anmikut. Të mos harrojmë edhe Naim Frashërin, i cili,  me krye nën gërshanë, u përpoq për Shqipni e s’e kursei aspak jetën e tij për këtë vend të shtrejtë. Ah, ku me i marr burrat si këta të dy?! Janë të rrallë. A thue se do të harrohen ndonji herë? Jo, besa , besë për sa të nxejë dielli dheun emni i Skenderbeut e i Naimit do të jetë i paharrueshëm në shpirtin e çdo Shqiptari, do të jenë të pavdekun ne faqen e historis kombëtare; se këta ia kushtuen jetën këtij vendi, se këta e benë detyrën, qi ka çdo njeri kun-drejt atdheut.

Shkrimi i Ymer Berishes

Te due edhe unë Shqipni, të due shum, o Atdhe

Gjaku n’dej, qi asht tuj m’vlue

Po prej teje m’ka burue,

Pra s’muj kurrë unë me t’harrue,

O Atdhe i dashtun e i bekue.

Ta kam borxh pra gjakun t’im

N’ ty, për ty m’e derdhë, Atdhe,

Se ti je po vend’ i im,

Vend’ i dashtun, ku kam le,

Se ti je po nana e ime,

Se ti je po zemra e ime,

Se ti je po shpirti i im,

Se ti je po nderi im.

       Y. Berisha  32.

NUK ASHT GJA E MADHE TË DUASH MIKUN; PUNA ASHT TË DUESH EDHE ANMIKUN

Shkrimi i Ymer Berishes

Njeriu, kur vjen në botë, bjen me vehte të gjitha gjendjet shpirtnore (dispozitat e natyrshme), me të cilat mund të shtjellohen idet morale, shtjellimi e përparimi i të cilavet asht në dorë t’edukatorit. Fëmija, kur len, asht fare i kulluet nga çdo gja e keqe; por mbasandej në mes të shoqnis njerzore, ku jeton (në rrethanat), fiton përveç virtytevet edhe nji shumicë shprehish e vesesh të këqia, e bashkë me këto edhe mënin, e cila tue gjetun vend në ndërgjegjen t’onë fuqizohet e këthehet n’anmiqsi. E përkundërta e anmiqsis, sikurse e dijmë, asht miqsia, e cila fitohet me dashuni. Dashunia asht ma i madhi e ma i nalti i të gjitha vyrtyteve hyjnore, se bashkon zemrat e njerëzvet. Zemrat e njerëzvet të njij familje, të njij shteti e të botës mbarë janë bashkuem me anën e telavet të padukshëm të dashunis.

Po pse vallë, kur nji njeri shef në mjerim të madh nji t’jetër të panjoftun, merr pjesë edhe ai n’idhnimin e tij edhe përpiqet ta shpëtojë nga ai mjerim, në qoftë se mundet, me gjithë qi nuk e ka kurgja dhe nuk e njef fare? Vetëm pse dashunia, këjo flakë e shejtë asht pjestuem prej të Naltit nëpër zemrat e njerzëvet, qi ta përdorin me e dashtun njeni t’jetrin.

A mund do ta duronte natyra njerzore qi njeriu tue mujtun, të mos përkrahi shokun e tij ma të dobtë? A kishte me na shtymë natyra të shkojmë deri n’atë shkallë sa qi, edhe kur shohim nji njeri në thojt e vdekjes, të mos zgjasim dorën me e shpëtuem, me gjithë qi mundemi?! Jo, gjithë këtë mizori e pamëshirë nuk mund ta mendojmë në natyrën njerzore, sepse ajo vetë na shtyn qi t’i gjindemi shoqi shoqit ndër nevojë e ngushtica të jetës.

Miqsia asht ai vyrtyt i ambel qi na i zbukuron ma tepër ditët e jetës, e dashunia na i ban me i gëzuem e me i shijuem këto. Me anë të këti vyrtyti rregullohet e gjithë bota; unë të due ty, ti don atë; pra edhe mua me shtyn natyra e më thotë arsyeja  me e dashun atë, qi don ti e të don ty. E kështu gjithë njerzia, si u njoftkanë, si s’u njoftkanë, janë lidhur zingjir shoq me shoq me anë të këtyne telave të hyjnueshëm. Dashunia asht ajo, qi ka bamë familje, shoqni e atdhe. Njeriu kurrsesi nuk mund të rrojë në botë pa dashuni (shoqni e miqsi). Pa këtë nuk do të kishte shije bota, do t’ ishte nji luginë mjerimesh, nji skëterrë e gjithmonëshme. Të mos kishte dashuni, njeriu nuk do të kryente kurrë vepra të mëshirëshme; nuk do ta ndihmonte të vobektin, nuk do të përkrahte të dobtin, nuk do të mësonte të paditunin, nuk do të ngushëllonte të mjeruemin e nuk do të donte atë fuqi të mbinatyrshme, Zotin, qi ka krijuem kaqë e kaqë të mira për njerin. Ndjenjat e mëshirës, të dhimbunisë, të bamirësis, etj. qi janë themelet e vyrtytevet të nalta, e kanë burimin nga dashunia.

* * *

    Njij njeriu i bajmë mirë, pse e duem; edhe ai na ban mirë, pse na don. Po athue kurrë nuk do t’i bajmë mirë dhe nuk do ta duem atë, qi s’na don e s’na ban mirë;? Nuk do ta duem, asnjiherë; anmikun t’onë: Do të përpiqemi me e zhdukun nga faqja e dheut si bajnë disa?! Jo, Jo, nuk asht e drejtë. Puna asht ta duem edhe atë, qi s’na don, se atë qi na don, e kemi për detyrë të domosdoshme me e dashun; e njeriu në këtë botë, në qoftë se mjaftohet tue e bamë vetëm atë, qi ka për detyrë ta bajë, të mos rrehet kot, se s’e kryen si duhet detyrën e tij. Anmikun duhet ta duem, në qoftë se mbahemi njerzë me moral e me dituni, se ai asht i afërmi i ynë. Ai ndoshta nuk do të na dojë, pse i mungojnë këto cilësi të nalta; por sido qoftë, na duhet ta duem atë, se dikur do të vijë në vehte e do ta kuptojë gabimin e vet.

Duaje anmikun t’and; këtheja të keqen më të mirë, se njeriu nuk pendohet kurrë pse fal, don e nderon; por  gë-zohet, shpirti i naltësohet dhe e ndien vehten ma të lumtun, e përkundrazi mbas çdo pune të keqe vjen përnjiherë pendimi. Fali gabimet e të tjerëvet, pse i shton vehtes nderë e lavdi ma tepër. Zemra e nji burri të vërtetë tregohet, atëherë kur ai, me gjithë qi asht ma i fuqishëm se anmiku, e fal e don dhe e nderon atë. Duro-i të tjerët për të këqiat qi të bajnë, se vetëm ata qi s’dijnë, s’mund të durojnë kurrgjë. Lum kush e ka sundues durimin mbi të gjitha vyrtytet e veset e tij, se ai i shpëtuem ka me qenë.

Tue i falun e tu i nderuem anmiqt, ata dikur do ta kup-tojnë gabimin e tyne dhe do të jenë mirënjohës kundrejt nesh, e kështu na do ta ndiejmë vehten ma të kënaqun, pse kemi bamë të mirë të keqijt, pse kemi përmirësuem (kemi zbutë) shpirtna. Sa vepër e naltë! A ka vepër ma të naltë të zemrës  se kur shpëton njeriu anmikun e tij nga nji mjerim a rrezik i math, kur t’i vijë për doresh? A ka gja ma të mirë se me e këthyem të mirë të keqen, qi na ka bamë nji tjetër? Jo, besoj vepër ma burrnore nuk mund të kryejë zemra e njeriut; sepse ai qi e kemi quajtun anmik, edhe sikur të jetë njeriu ma i keq, ma i egër e ma zemër-gurë në botë, do të zbutet dhe menjiherë do të ndiej nji kënaqësi të patregueshme në shpirtin e tij, me qenë se i kemi bamë mirë në të tilla raste; edhe do ta ketë për jetë nder mend të mirën, qi i kemi bamë në ditë të ngushta, e kështu do të përpiqet me ‘mish e me shpirt, qi t’i vijë dikur dita me na shpërblyem atë të mirë me fish, se ma të keqen s’na e don kurrë. E gjithë ajo anmiqsi u këthye tash në miqsi të ngushtë, e anmiku i maparshëm do të jetë gati njime ndoshta edhe me e dhanë jetën për ne.

Për ta dashtun me të vërtetë anmikun, nuk asht nji punë e lehtë; këtë gja mund ta bajë me lehtësi nji njeri me karakter të fortë, nji shpirtmadh, ai qi ka mbërrimë në kulmin e moralitetit. Të mos kërkojmë aty për aty me ia shpërblyem të keqen anmikut, sepse kemi për ta pamë se ai ka me e ndeshkuem vetvehten, se ndergjegja s’ka me lanë kurrë të qetë. Na do të përpiqemi kurdoherë mos me i përngjamë atij, pse, tue na pamë gjithmonë të vyrtytshëm e të mirë, do t’i vijë keq; e këjo asht mënyra ma e mirë për shpagim kundra tij. Sa e idhtë do të na kalonte jeta, po t’ishim zhytun në humneret e mënis e t’anmiqsis! Sa fatkeqësi do t’ ishte për ata, qi miqsin, e cila ta mbush zemrën plot me gëzim, e këthejnë n’anmiqsi tue e shperdoruem atë dhuratë të Qiellit! Asht shum e arsyeshme fjala e urtë popullore qi thotë: “Ma mirë nji mik se nji çiflik”.

                                                                     * * *

     Miqsia asht ma e vjetre se se anmiqsia. Çdo njeri, qi na ka qilluem të na bahet anmik, ma parë e kemi dashtun, ose pak së paku nuk e kemi urryem, nuk e kemi pasun meni. 

E do t’ishte nji e mirë e pakufishme, sikur të mos fitonte njeriu anmiq në botë, por ta shkonte jetën me ambelcim tue i dashun të gjithë. Mirpo njeriu prej natyre e urren e don ta humbi nga faqja e dheut atë, qi i ban keq anmikun. Ky mundohet gjithmonë t’ia shpaguejë t’tjetrit të keqen qi i ka bamë, pa menduem aspak se çfarë faji ka ai i shkretë. E tue vepruem kështu, bahet ma i keq se i keqi: sepse po e mbjell të keqen, në vend që ta zhduki fare e të punojë për të mirën e përgjithshme, sikur thotë e vërteta morale. Po të mendojshin gjithë njerzit se nuk duhet falun asndonjë e keqe qi ta ban t’jetri, atëherë e gjithë bota do t’ishte në nji gjendje të përherëshme; do të luftojshim pa pushuem kurrë, e qytetnimi i sotshëm, kush e di, do t’ishte me miliona vjet mbrapa; bota do t’ishte në nji errësinë të madhe. Nji shtet aqë ma i fortë e ma i përparuem asht, sa ma fort të duhen njëni me t’tjetrin vendasit e tij.

                                                                     * * *

    Unë jam i mendjes se ai qi shtyhet të vrasi nji njeri, nuk ka faj; pse, po të mendohemi mirë e mirë, do të gjejmë se atij nuk asht për t’i ngarkuem ndonji përgjegjësi për këtë punë, mbasi natyra e ka shtymë të veprojë ashtu; i ka ramë, si me thanë lota (asht thanë) të vrasi, ose të bajë ndonji të keqe të madhe. Njeriu shtyhet të bajë të keqen prej lakmis së tepërme në pronë, prej egoizmit, i cili e ban të përbuzet e të mos duket prej të tjerëvet, e prej nervozitetit; të gjitha këto janë sëmundje të natyrëshme, e na duhet të përpiqemi në qofshim njerzë, me i shëndoshë ata e jo më i sëmu ma keq.

Shum kësi fajtorësh ndeshkohen me burg, ose dëno-hen me vdekje, por duhet ta dijmë se ndeshkimi a dënimi i përket fajit e jo njeriut vetë. Të vramë ka, por kriminelë nuk ka. Shum herë njeriu, i urdhnuem prej natyrës së tij, (zemërimi e padurimi), ngjyen duert me gjakun e vllaut të tij, qi s’ asht gja t’jetër veçse gjaku i atij vetë! Sa shëmtim….! Mos na raftë me e provuem!

Po vllaun vrasës vallë kush do ta fali e ta dojë ma?! Ma i pari baba, qi asht për të dy njisoj, vllau t’jetër e të gjithë me radhë. Po në çfarë gjendjeje shpirtnore ndodhet ai, qi e gjet ky shëmtim kaq i madh? Nuk mund të merret me mend; don të mos rrojë i gjallë mbi dhe, e mallkon atë çast të zi e i duket sikur gjithë njerzia e vetë Perendia po e shiqojnë me sy të keq për mkatin e math, qi ka bamë. Kështu pra, sikurse fal baba djalin e vllau vllaun, tue shkuem pas natyrës, duhet të fali çdo njeri atë, qi i ban keq, dhe të mos kërkojë arsye e pa arsye me marrë shpagimin, se të gjithë njerzë jemi, si ai qi ban keq, si ai qi ban mirë.

                                                                                 * * *

    Duhet dijtun se njeriu nuk ka mik as anmik ma të madh se vehten e vet. Ai e don vehten ma tepër se çdo njeri t’jetër në botë; vehten ai don ta shofi ma mirë dhe ma nalt se gjithë të tjerët në çdo pikëpamje; e këjo asht nji gja qi shifet në jetën e përditshme. Por njeriu përnjëherë asht edhe anmiku ma i madh i vetvehtes, së cilës asht për t’iu dashtun ma tepër se askujt. Ai, tue dashun tepër vetvehten, harron se nëpër çfarë rruge duhet shkuem e, për t’i plotësuem dëshirat e tepërme gjithëfaresh, të cilat ma vonë i bahen sëmundje, nuk din se ç’ban; përdor mjete fitimi të shnderëshme, si vjedhje, shpërdorime e vrasje. Por të gjitha këto i këthehen në ndëshkime e dënime, qi randojnë mbi kurriz të tij, e ma në fund i bien humbjen e pasunis, të liris, të nderit e të jetës. Shum herë njeriu i idhnuem me vehten e vet, qi i sjell mjerime dhe ban të kalojë nëpër valët ma të rrëmbyeshme të jetës, e vret atë me dorën e tij.

• Shka ta ban vehtja, s’ta ban kush, – thotë nji fjalë e urtë popullore.

Njeriu në mes të sa e sa humbjeve, qi mund t’i ngjajnë në jetë, duhet të përpiqet deri në fund, qi të ruejë dashunin mbi të gjithë njerzit, se kjo e ban të nderohet e të çmohet edhe mbas vdekjes.

                                                                          * * *

     Njerzit ma të ndershëm e të lavdishëm, qi përmend historia, shum herë i kanë falun anmiqt e tyne. Ndër ata asht edhe Skender-Beu i ynë, i cili e fali Moisi Golemin, me gjithë qi ai e kishte tradhtuem këtë tue u bashkuem me anmiqt. Po kështu ngjau me edhe me të nipin e tij Hamzën. Ndoshta Skender-Beu në pikpamje politike nuk bani mirë, por në pikpamje morale do të jetë shëmbëllë e pavdekunë për ne. Edhe Leka i Madh, kur mundi Dariusin, mbretin e Persis, zuni familjen e tij, por u-suell shum mirë me të dhe e nderoi si duhet.

Shembëllën ma të mirë e kemi ke Krishti, moralisti ma i madh i botës, i cili gjithë jetën u përpoq për të mirën e moralin e njerzis. Ky, kur u kryqëzue prej anmiqvet barbarë, në çastin ma të mbramë të jetës tha: Fal-i o At, pse nuk dijnë shka janë tu bamë; fal-i , fal-i,  pse s’dijnë se ç’po kryejnë mbi mue këta të mjerë; kështu ndrroi jetë miku i gjithë njerzis, i cili nuk deshi të lajë prapa grindje  e zanje, por vllaznim.

Në qofsh dashës, do të jesh i dashun; don pse gëzon e gëzon, pse don.

Y. Berisha 32.

  Është kjo një ese e mrekullueshme e një nxënësi të Normales, ende djalosh njomzak, pa i dërsirë mustaku. Një ese që sublimon njerëzoren si etikë, besim e politikë, si mirësi e dashuri. Duke e lexuar këtë ese, nuk e di njeriu nëse po lexon shpirtin e Nënë Terezës, bashkëkohanike e tij, më vonë fituese e çmimit Novel për Paqe, apo të Ibrahim Rugovës, fitues i disa çmimeve për paqe si dhe i çmimit evropian Saharov, prijës i popullit të Kosovës, njeriu i cili filozofinë “rinore” të durimit e paqes që shpreh një normalist atëbotë e kthen në program dhe vizion politik në vitet ’90 të shek. XX, si vazhdimësi e projektit të pakryer të Ymerit.

Ymer Berisha e ndërton profilin human të njeriut “dashës” që në armik e ndërton mikun, sipas motiveve të lashta vedike e biblike që bëhen gurthemel i filozofisë së tij paqësore që kthehet edhe në dashuri ndaj atdheut. Ai njeh dashurinë ndaj botës duke u nisur nga dashuria për të veten e kombin, ndryshe nga internacionalizmi proletar që do të gërryejë palcën e shpirtit shqiptar pak vite më pas.

Mjafton kjo ese djaloshare për të parë që Ymer Berisha ishte ndër personalitetet më fisnike, shpirtërisht e intelektualisht, që njohu “raca” ilire-shqiptare.

Implikimët politike të Berishës më vonë sigurisht që japin edhe dimensionët e politikanit dhe ushtarakut.

Nga Evarist Beqiri*

Ismail Qemal Vlora u lind në Vlorë, më 24 janar 1844. Dokumenti që po publikojmë, i përket dokumentacionit që ruhet në arkivin e shtetit belg në Bruksel. Aty pasqyrohen në gjuhën frënge të dhënat personale të Ismail Qemalit dhe të 3 djemve të tij. Urojmë me këtë rast, që në 181-vjetorin e tij të lindjes, autoritetet ta përkujtojnë atë në datën e saktë.

Vlen për t’u nënvizuar mënyra e regjistrimit të vendlindjes së tij, Vlorë, Shqipëri. Në këtë periudhë Shqipëria ishte akoma pjesë e Perandorisë Osmane. Por, ky fakt është një tregues i ndjenjës së përkatësisë së tij shqiptare. Ismail Qemali ishte shqiptarë, kur nuk kishte Shqipëri.

Në pranverën e vitit 1900, në moshën 56-vjeçare, Ismail Qemal Vlora mori vendimin që t’i jepte fund karrierës në Perandorinë Osmane, dhe të shkonte të jetonte jashtë vendit. Në këtë mënyrë, ai do të kishte mundësi që ta shfrytëzonte më tepër lirinë vetjake dhe të ndiqte zhvillimin e ngjarjeve për të bërë diçka të dobishme për vendlindjen e tij, Shqipërinë. Ai i shkroi ambasadorit britanik në Stamboll dhe vendosi të kërkonte strehim politik në anijen stacionare britanike, me qëllimin për t’u larguar jashtë vendit.

Ismail Qemali u largua me bujë nga Stambolli më 1 maj 1900. Fillimisht, ai qëndroi dy javë në Athinë. Aty shkëmbeu vizita me kryetarin e Këshillit të Ministrave, z. Georgios Theotokis, kurse ditën e tretë u prit në audiencë me përzemërsi dhe dashamirësi të madhe nga Mbreti Gjergji I. Në Athinë, Ismail Qemalin e pritën mjaft mirë, sepse njihej si një ndër pjesëtarët e opozitës qeveritare osmane, që kishte përkrahur kërkesat e popullsisë greke të Kretës në luftën për autonominë lokale të saj. Veç kësaj qarqet qeveritare greke kishin interes ta bënin për vete Ismail Qemalin edhe në kuadrin e politikës së tyre ndaj Shqipërisë. Ndërkohë, Sulltan Abdyl Hamidi II, nuk i ndërpreu përpjekjet për ta bindur Ismail Qemalin që të kthehej në Stamboll.

Në vijim, ai u largua nga Athina drejt Romës. Pas tri javësh qëndrimi në Romë, shkoi më pas në Gjenevë, Zvicër, dhe prej andej, më 14 korrik 1900, arriti në Paris. Në Paris qëndroi disa javë. Nga Parisi ai shkoi në Londër dhe më vonë në Bruksel, ku vendosi të zhvillojë veprimtarinë e tij patriotike dhe të hyjë në rrethet diplomatike evropiane, për t’i shfrytëzuar më mirë situatat e krijuara në interes të Shqipërisë.

Me mjaft interes është thirrja e Ismail Qemalit drejtuar shqiptarëve nga Brukseli në tetor të vitit 1900: “Të gjithë sa jemi shqiptarë, të mëdhenj e të vegjël, të pasur e të varfër, pleq e të rinj, duhet të bashkohemi dhe ta çojmë vendin përpara në rrugën e qytetërimit, duke i treguar Europës se shqiptari ka mbetur gjithmonë europian në gjak dhe se nuk dëshiron gjë tjetër veçse të forcojë kombësinë e tij dhe të qytetërohet”.

Faik Konica, në revistën “Albania”, përshkruan edhe takimin që zhvilloi me Ismail Qemalin në vitin 1900, në Bruksel, ku ai ndali kalimthi para se të shkonte në Londër. “Ismail Qemal Vlora, ‘KY I NDRITSHMI’ shqiptar ka të madhe famën, por ca më tepër e ka vlerën, dhe pikërisht për këtë shqiptarët mburren që kanë tek ai një përfaqësues të shquar dhe të madh të racës së tyre.”. Në këtë periudhë ideja themelore e politikës së Ismail Qemal Bej Vlorës, ishte se shqiptarët duhet të punojnë edhe në të ardhmen, në mënyrë të tillë që, nëse një ditë, për faj të turqve por jo për tonin, Perandoria Otomane shembet, gërmadhat e saj të mos zënë poshtë edhe Shqipërinë; të mos të kapen në befasi nga ngjarjet, por të mbrojtur me ndjenjën e së drejtës së tyre për ekzistencë kombëtare, të mund të vazhdojnë të jetojnë si komb. 

Ismail Qemali i kishte të qarta idetë për marrëdhëniet e shqiptarëve me fuqitë ballkanike, mbi reformat administrative dhe përmirësimin e gjendjes ekonomike në Shqipëri, mbi shkollat kombëtare dhe mbi vështirësitë që haseshin, për shkak të ndryshimit të dialekteve shqiptare dhe pasaktësive të drejtshkrimit të gjuhës shqipe. Faik Konica shkruan se, mendjemprehtësia e Ismail Qemalit në trajtimin e problemeve që shfaqte gjuha shqipe ishte e rrallë.

Gjatë kësaj kohe, Ismail Qemali pati kujdes që të ruante pavarësinë e lëvizjes kombëtare shqiptare përballë lëvizjes xhonturke. Krerët xhonturq kërkonin që Ismail Qemali të drejtonte redaksinë e organit të shtypit xhonturk “Osmanllinjtë”. Kjo, për shkak të aftësive, karakterit dhe ndikimit që ai kishte te popujt e shtypur të Perandorisë Osmane me pikëpamjet e tij liridashëse. 

Ismail Qemali spikaste ndër shtetarët osmanë për aftësitë e tij si politikan, për njohjen e metodave të qeverisjes, për virtytet dhe sjelljen e tij. Por, me gjithë përpjekjet e mëdha të xhonturqve për ta bindur, Ismail Qemali nuk e pranoi postin e kryeredaktorit të organit të komitetit xhonturk në mërgim. Ai kishte vendosur të punonte vetëm për çështjen shqiptare.

Ismail Qemali kishte një dëshirë të hershme për të pasur një organ shtypi për të mbrojtur kauzën shqiptare. Për këtë qëllim, ai i shkroi Faik Konicës, i cili botonte prej disa vitesh gazetën “Albania” në Bruksel, për t’u takuar me të dhe për të parë mundësinë që ta merrte ai gazetën “Albania”. Ismail Qemalit i pëlqeu shumë Brukseli dhe vendosi që ta zgjidhte si vendbanimin e tij të ardhshëm.  

Në fillimin e viteve ‘900, ai punoi së bashku me Faik Konicën për revistën “Albania”. Ai donte të gjallëronte revistën “Albania”. Prandaj përfundoi një marrëveshje me Faik Konicën pronarin e saj, dhe mori drejtimin e gazetës duke i ndryshuar edhe emrin në “Shqipnia”. Marrëdhëniet me Faik Konicën nuk zgjatën shumë. Dhe Ismail Qemalit iu desh të hapte një gazetë tjetër. Ai i  vuri asaj emrin “Le Salut de l’Albanie” (Shpëtimi i Shqipërisë). Gazeta shtypej në shqip, turqisht e greqisht. Arsyeja kryesore e nxjerrjes së kësaj gazete ishte mbrojta e kauzës shqiptare. 

Perceptimin e shqiptarëve për Ismail Qemal Vlorën e jep në vitin 1900, edhe konsulli austro-hungarez A. H. Petroviç, në një raport që dërgoi nga Vlora. Ai e quante Ismail Qemalin “personalitetin më të nderuar dhe më popullor ndër shqiptarët që jetojnë sot”. Më poshtë ai shtoi se Ismaili “asnjëherë nuk është udhëhequr nga interesat materialë me gjithë postet e tij”, dhe se “tek ai patriotët shohin shqiptarin më të shquar. Ata e shohin atë si kreun e tyre me nder dhe udhëheqësin e tyre të ardhshëm.”.

Ismail Qemali, duke filluar të paktën që prej vitit 1900, kur ai u largua nga Stambolli, kishte shpalosur haptazi dhe me vendosmëri idenë e tij për ndërgjegjësimin dhe bashkimin e shqiptarëve rreth vizionit të krijimit të shtetit shqiptar. Një përshkrim të jashtëzakonshëm për personalitetin e Ismail Qemalit dhe aktivitetin e tij të jashtëzakonshëm politik në këto vite, na e sjell poeti, shkrimtari dhe gazetari i njohur belg Roland de Marès (1874-1954), në artikullin e tij të 15 prillit 1909, për “Le Matin” në Bruksel. “Ai (Ismail Qemal beu) kishte marrëdhënie me të gjithë ata që kishin emër në politikën ndërkombëtare…” – shkruan ndër të tjera Roland de Marès. Çështja shqiptare kishte qenë kurdoherë busulla e Ismail Qemalit, sepse ai e konsideronte veten në radhë të parë shqiptar dhe pastaj shtetas osman. Aktiviteti dhe veprimtaria e madhe politike e Ismail Qemalit në vitet 1900 – 1908, i dha një shtysë të jashtëzakonshme çështjes shqiptare në arenën ndërkombëtare.

* Nuk lejohet publikimi i këtij shkrimi pa lejen e autorit. Çdo portal, gazetë online apo shtypur, që merr këtë shkrim duhet të citojë autorin në fillim të shkrimit (Nga Evarist Beqiri). 

Portret i Ismail Qemal Bej Vlorës, botuar nga “Albania”, Viti Katërt, 10 shtator 1900, nr. 8, Bruksel.

Luan Rama/

Disa herë më ka rënë rasti të vizitoj varret e ushtarëve amerikanë në brigjet e Normandisë, në Collevile-sur-Mer, varret e ushtarëve që zbarkuan dhe ranë në Omaha Beach apo në Utah Beach, atëm ëngjes qershori të vitit 1944. Mijra varre të bardhë me mermerin e Karrarës mes të cilëve dhe ai i serxhentit Frederick Niland, alias «ushtari Rayan», rreshtuar si në kohë lufte mes atij gjelbërimi dhe paqeje të pafund, duke treguar sakrificën e madhe të popullit amerikan. Të tjera varreza të ushtarëve amerikanë, kësaj rradhe të luftës së Parë Botërore, gjënden në tokën e Francës si në Suresnes, Argonne, Saint-Michel, Oise-Aisne, Somme, Aisne-Marne de Bellau… Janë varret e atyre ushtarëve që kapërcyen oqeanin dhe në shenjë solidariteti në vitin 1917 erdhën në ndihmë të aleatëve për triumfin e Paqes dhe që të ndërtohej një botë e re. Këto mijra varre, jashtë Amerikës, përtej Atlantikut, janë dëshmia e shpirtit të madh amerikan e cila nuk u tregua vetëm në tokën franceze.

Një ditë, tek po punoja rreth versionit frëngjisht të librit të sapo botuar «Bonjour d’Albanie», mbi ushtrinë franceze në frontin shqiptar gjatë Luftës së Parë Botërore, një miku im më pyeti i habitur? – Pse, ka patur amerikanë në Korçë gjatë kësaj lufte? – Po, – iu përgjegja, duke i treguar një mori fotografish që kisha botuar dhe që ishin foto të marra nga fotografët francezë të misionit fotografik të Ushtrisë së Lindjes (L’Armée d’Orient), e cila vepronte në kufirin jugor shqiptar, në zonat e Korçës, Pogradecit e më pas Devollit, Ersekës dhe luginës së Shkumbinit. Në fakt, historia e amerikanëve në Korçë dhe Pogradec gjatë Luftës së Parë Botërore ka qënë pak e njohur, për të mos thënë aspak. Përshkrimet historike mungojnë, madje dhe këto foto, janë vendosur së fundi në sitin e Mediatekës Franceze të Arkitekturës e Fotografisë në Paris. Por ishin disa kujtime të botuara të vullnetarëve amerikanë të «Seksionit 10» të «Feld Amerikan Service», që dëshmojnë në mënyrë më konkrete veprimtarinë e amerikanëve në frontin shqiptar, veçanërisht në zonën e Korçës, në liqenet e Prespës, Ohrit, Maliqit apo dhe në Leshnicë e malet përreth.

Në vitet 1916-1917, mijra amerikanë erdhën të ndihmonin aleatët francezë, britanikë, italianë, etj, në luftën e tyre kundër ushtrive austro-hungareze, bullgare e turke. Forcat kryesore u angazhuan në Francë, pranë ushtrisë franceze e britanike apo dhe asaj italiane, ndërkohë që vullnetarë të tjerë amerikanë erdhën gjer në Ballkan, siç ishte dhe «Seksioni 10» i ndihmës, ku amerikanët u angazhuan me automjetet e tyre të ambulancave, kuzhinës lëvizëse, etj, që të ndihmonin në këtë luftë të jashtëzakonshme.

Fronti shqiptar në të kohë bombardohej natë e ditë nga aviacioni austriak e gjerman. Një ditë u bombarduan dhe qytetarët e Korçës çka shkaktoi një panik të madh në qytet. Një fakt interesant na sjell në ditarin e tij të luftës dhe ushtari francez Roger Pernot, i cili tregon për bombardimet e avionëve mbi ushtarët aleatë dhe mbi njerëzit e pafajshëm, shtëpitë, qytetet. Ai tregon sesi ishte rrëzuar një nga këta avionë. “… S’ka dyshim që është «boshi» që na ka bombarduar ditët e fundit, ai që vrau automobilistin amerikan dhe kolegët e tij, i cili vërtitej sipër kokave tona në ditët me diell… »
Historia e «Seksionit të 10»-të të «Feld American Service», në Ballkan nis kur kjo njësi, me automjetet përkatëse, e ngarkuar në anije në portin e Marsejës, më 26 dhjetor 1916 u nis drejt Selanikut ku ishte dhe shtabi i Ushtrisë Aleate, e komanduar nga gjenerali francez Maurice Sarail.

Ndër vullnetarët amerikanë ishin Henry M. Suckley, Hamilton Lillie, William Dennison Swan JR, Franck J. Taylor, Burnet C.Wohlford, William J. Losh, etj. Nga Selaniku, seksioni amerikan i ndihmës i drejtuar nga kapiteni Henry M. Suckley, u dërgua menjëherë drejt Korçës ku shumë shpejt, veç qytetit, ata u vendosën edhe në Goricë e Zvezda. Një tjetër unitet, ai i quajtur “Standford Unit” u dërgua në fillim të korrikut 1917 për të ndihmuar në evakuimin e të plagosurve, duke ndjekur kështu operacionet e ushtrisë franceze në liqenet e Maliqit, Ohrit, në malet rreth Pogradecit, Korçës, etj. Në ditarin e tij, James W. Harle JR, nga New York City, i cili kishte hyrë në këtë shërbim që në shkurtin e vitit 1915, duke iu bashkuar pastaj “Seksionit 10”, në ditarin e tij përshkruan vrasjen e shefit të tij Henry Suckley, të cilin ai e konsideronte si një nga “njerëzit më simpatikë që kishte njohur në jetën e tij”.

Në fakt, në 19 mars 1917, Suckley, mjeku përgjegjës i seksionit, ishte në Zemblak duke drejtuar transportimin e të plagosurve francezë. Pranë tij ishin bashkëpatriotët e tij si Robert Wood, nga Esathampton, Long Island, Jo Richardson nga Boston, si dhe shoferi i tij, ndihmësi shqiptar dhe një kuzhinjer. Në mesditë, ata vështruan një avion armik, i cili filloi të bombardonte mbi ata edhe pse në tendat e tyre ishin shenjat e Kryqit të Kuq dhe se bëhej fjalë për një ambulancë mjeksore. Pas katër bombave, avioni ishte kthyer sërrish dhe duke hedhur dy bomba të tjera, njëra prej tyre vrau ndihmësin e tij shqiptar si dhe plagosi rëndë shefin e seksionit, Henry Suckley. Ushtari Jo ishte ngritur menjëherë dhe kishte vrapuar drejt shefit të tij të plagosur, i cili i pëshpëriti se ishte prekur në bark. Tutje dergjej ndihmësi shqiptar, emrin e të cilit ne nuk e dime. Cili ishte në të vërtetë? Menjëherë Suckley-n e kishin transportuar me ambulancë drejt Korçës, ndërkohë që kuzhinjeri i seksionit ishte plagosur në këmbë. Në tregimin e tij, James W. Harle JR. mes të tjerave shkruan për qëndrimin gazmor të shefit të tij në spitalin e Korçës dhe bezdinë e tij që po merreshin shumë me të, ndërkohë që ata duhej të bënin diçka për luftën.

Por të nesërmen në mëngjes, Suckley kishte dhënë frymën e fundit. Po atë ditë, në drekë, ai ishte përcjellur me nderimet ushtarake për në varr. Ndër të tjera, në kujtimet e tij ai shton: ”Oficeri francez, lietnanti Constant, u bë zëdhëndës i ndjenjave tona përmes një fjalimi të thjeshtë por gjithë hire, duke thënë: “Para se të jepte jetën në shërbim të Francës, Suckley i kishte kushtuar vendit tonë të gjitha forcat e tij morale, intelektuale e fizike. Që prej dy vjetësh në ushtrinë franceze, me angazhimin e tij ai kishte merituar “Kryqin e Luftës”, duke bashkuar në një thjeshtësinë e ushtarit dhe cilësitë e larta të një prijësi. Ai vlerësonte se për t’i bërë për vete ushtarët e tij, duhej tu tregonte shëmbullin e tij në mënyrë të admirueshme. Më kujtohet që një mbrëmje, pas një beteje të ashpër dhe të gjatë, mes borës dhe stuhisë, duke menduar se roja e natës duhej të ishte tepër cfilitëse për ushtarët e tij të lodhur, ai kërkoi që edhe pse ishte shefi i tyre, ta kryente vetë. Si mund që pas kësaj ushtarët e tij të ankoheshin? Ai jetonte me ata, mes tyre, punonte me ta dhe njëkohësisht i komandonte. Ai ishte më i miri nga ne dhe ai u vra. Por mbi të gjitha, vdekja e tij ishte heroike. Sapo u godit, ai kërkoi që të merreshin me të tjerët, edhe pse vetë ishte goditur tepër rëndë. Ai asnjëherë nuk mendonte për veten e tij. Me cigaren në gojë atë e transportuan në spital… Ne i detyrojmë mirënjohjen tonë. Vdiq për Francën duke treguar se dhe në këtë tokë të largët është fisnikëria e një zemre amerikane!…»

Për vdekjen e Suckley kishte shkruar në kujtimet e tij dhe William Dennison Swan JR., nga Massachusets, i cili e kishte ndjekur bombardimin e asaj dite në Korçë dhe periferinë e saj. «Atë mëngjes u ngrita herët dhe shkova ne spital për të çuar një të plagosur. Mora vesh lajmin e tmerrshëm se Suckley po vdiste. Avioni armik i kishte hedhur bombat në rrugën e Zemblakut. Kur kishte dëgjuar avionin, Henry kishte nxituar në dalje të tendës së ambulances, por një nga bombat kishte rënë 15 jard larg tij. Edhe pse i prekur rëndë, me vetëdije siç ishte, atë e dërguan me ambulancë në Korçë, ku qëndroi deri mëngjesin e ditës tjetër, kur dhe vdiq. Gjatë gjithë kohës ishte me vetëdije, pinte duhan dhe bënte shaka e diskutonte ngrohtësisht me shokët e tij. Ai ankohej vazhdimisht që pse e shqetësonin kur do duhej që ata të ishin atje ku bëhej lufta. Ai vdiq paqësisht në orën 9 të mëngjesit. Pasdite u varros me ceremoni ushtarake. Ne që ishim në front nuk mundëm ta përcillnim në funeralet e tij, por kjo ishte ajo që donte dhe ai…”
Në ditaret e tyre të luftës, veç ngjarjeve në front, bombardimeve, të vrarët, transportimit të pagosurve, për bombardimet veçanërisht në Zemblak, Bilisht, Shuli, Gorica apo në malet e Leshnicës, ata përshkruajnë edhe episode jetësore, në kontakt me njerëzit, duke i treguar ato me një ndjesi humori.

William J. Losh, nga San Françisko, tregonte se si kishte shkuar njëherë në Korçë për të festuar ditëlindjen e tij. Mbushte 21 vjeç. Një tjetër ditë, në një rrugë të pjerët kodrinore, duke pritur t’i ftohej motori i makinës, ai kishte parë dikë që vinte hipur mbi gomar, veshur me një fustanellë gjer në fund të këmbëve dhe që i binte gomarit. Për të qeshur, ai i kishte thirrur në anglisht: ”Hello Jo! Përse i bije gomarit!…” Por tjetri i ishte përgjigjur menjëherë po në anglisht. Amerikani ishte habitur nga kjo e papritur, por shpejt, shqiptari ia kishte kthyer se sapo ishte kthyer nga Pittsbourgh i Pensilvanisë. “Të vish nga Pittsbourgh në një rrugë vetmitare, veshur me një kostum të habitshëm, duke rrahur një gomar?! – kishte shpërthyer me të qeshura ushtari William. Në ditarin e tij, Hamilton Lillie kishte shkruar: “E djelë 20 maj 1917. Në kthim nga fshati i Zhelovës, duke hyrë në Korçë, pikëtakova përballë një kortezh dasme. Përpara ishin gomerët e ngarkuar me baullet dhe kuti druri të lyera bukur, ndërsa mbrapa, gomarin me nusen me vello e shoqëronte burri i saj. Gjithë njerëzit shtyheshin që të shikonin kortezhin.

Sipas ceremonisë së martesës, çifti nuk duhet të rrijë sëbashku gjatë dy ditëve. Martesa bëhet gjithnjë të djelën dhe festimet e dasmës janë gjatë gjithë javës. Të hënën, në një karvan me muzikë, prindërit shkojnë për të parë nusen…” Më tutje ai shtonte: “E hënë 21 maj. Takova në rrugë delegacionin e plakave që shkonin të shikonin nusen që ishte martuar dje. Të gjitha kishin hapur çadrat e zeza dhe shoqëroheshin nga një vajzë që i binte tamburasë.” James W. Harle JR, na tregon dhe historinë e një vajze adoleshente që fshatarët e Zhelovës donin ta çonin tek mjeku. “Këmba e saj ishte fryer tmerrësisht duke filluar nga gjuri dhe ajo kishte dhimbje të mëdha. E mora vajzën me ambulancë. Në Bilisht nxitova menjëherë tek dhoma e mjekut francez, një burrë i këndshëm, i cili pasi i pa këmbën më kërkoi shpjegime, por duhej përkthyer. Atëherë zbrita në rrugë dhe thirra: ”A ka këtu ndonjë që flet anglisht?… Një shqiptar shtatlartë e i dobët u shfaq nga turma dhe erdhi të pyeste se ç’donte amerikani…” Në fletoren e tij ai tregon sesi një ditë ai kishte kapur dy aviatorë gjermanë, një lietnant dhe një mitralier, të cilët, meqë motorri i avionit kishte filluar të bënte zhurmë, kishin flakur bombat mbi liqen dhe nga frika kishin zbritur. “Mendoj se duhet të jem i pari amerikan që ka kapur një gjerman, – shkruante ai. – Terreni ishte gjithë gropa dhe helika kishte goditur tokën duke e kthyer avionin me kurriz dhe duke i flakur aviatorët sikur të ishin bretkoca gjigande. Shkova drejt avionit të përmbysur në drejtim të pilotit duke i thënë se ata ishin robërit e mi. Pranoi duke mu përgjegjur me një frëngjishte më të mirë se timen… Me siguri duhej të ishte aviator që kishte vrarë Henry Suckley dhe dy të tjerët…”

Më 21 shtator, nga Korça, Brunet C.Wohlford, nga Escondido, jo larg nga Kalifornia dhe student i Universitetit të Stanford, përshkruan një çast nga beteja në zonën e brigjeve të Ohrit: “Sulmet franceze u zhvilluan në zonën e liqenit të Ohrit. Objektivi ishte të shtyhej linja e frontit për të penguar furnizimet e gjermanëve nga Durrësi dhe Manastiri. Francezët duan ta pushtojnë rrugën Korçë-Manastir që mbahej nga gjermanët dhe nga ora 3 e mëngjesit u zgjova nga sulmi që kishte filluar dhe menjëherë u dërgova në postin tim. Atje u takova me një lietnant francez dhe bashkë me të u zvarritëm në lartësinë e një kodrine për të parë fushën e betejës. Dallova që francezët ishin në një grup kodrinash dhe përballë tyre, austriakët në disa kodrina të tjera. Mes tyre ishte një luginë jo e madhe që përshkohet nga një lum i vogël. Bateritë e topave francezë kishin si detyrë që të bënin te heshtnin llogoret gjermane përballë, të cilat ishin në faqen malore. Mund të shikoje vetëm dritën e mitralozëve francezë, pasi mitralierët ishin fshehur mes drurëve. Ishte një zjarr i madh që bëri të heshtin pushkët gjermane, duke i detyruar të tërhiqen. Pastaj këmbësoria u hodh në sulm dhe e mori kodrinën. Nuk e di nëse ndeshën shumë rezistencë apo jo, pasi pashë çekët që dorëzoheshin në të shumtën e rasteve, vullnetarisht.”

Lexoj këto fragmente shkrimesh e kujtimesh dhe imagjinoj për një çast Heminguein 19 vjeçar, që dhe ai, si këta amerikanë të frontit shqiptar zbarkonte si ushtar në Itali. Amerika dërgonte në Europë ushtarët e saj… Dhe ai ishte një ndër të parët amerikanë që plagosej në frontin italian kundër austriakëve: 227 plagë të lehta dhe dy plumba në të dyja këmbët… Ai e përshkruan me një emocion të thellë plagosjen e tij dhe kohën kur infermierët dhe mjekët qëndronin mbi kokën e tij… Ishin këto imazhe që ai do t’i përshkruante dhe në romanin e tij, Lamtumirë armë, roman që kur ishim të rinj nuk e ndanim nga dora, apo në letrat që u dërgonte prindërve, ku ai u shkruante: «Të dashur prindër. Kam marrë pjesë gjatë gjithë betejës së madhe dhe kam një koleksion me pushkë e municione austriake, dekorata gjermane e austriake, por në morinë e kujtimeve të mia, mbart në mëndje imazhin e aq shumë të vrarëve dhe robërve austriakë, saqë toka ishte nxirë e tëra… Të 227 plagët që më bëri topi i transhesë përballë, për çastin nuk më shkaktuan dhimbje, por vetëm pata përshtypjen se këmbët e mia ishin në këpucë kauçuku plot ujë që ziente. Kur kapiteni, një shoku im, më pa kishte thënë: «I varfëri Hem, së shpejti do të prehet në Paqe!…» Dhe në një nga poezitë e tij të luftës, të titulluar ”Në fushën e luftës”, Heminguei do të shkruante: “Vdekja e ushtarëve asnjëherë nuk është e bukur / Atje ku ata bien kryqet vendin shënojnë / Kryqe druri ka atje ku janë varret / Ngulur mbi fytyrën e tyre janë…”
Nga fundi i luftës, në vitin 1918, në frontin shqiptar erdhi në Korçë gjenerali Humbert, në një kohë mjaft kritike kur shqiptarët kishin frikë se me largimin e ushtrisë franceze, formacione të ushtrisë greke futeshin në jugun shqiptar për të ripushtuar Korçën, Ersekën, Përmetin e Pogradecin. Pikërisht atëherë francezët krijuan zonën e administrimit ushtarak francez të kufijve shqiptarë (të jugut) në mënyrë që mos t’i lejonin grekët të kapërcenin kufirin.

Për pritjen e gjeneralit në Korçë shkruan atëherë dhe revista e emigrantëve shqiptarë të “Federatës Vatra” në Amerikë Review Adriatic, nën titullin “Vive la France, Vive l’Albanie!: “Populli i territorit të Korçës pati rastin të manifestojë ndjenjat që ushqen për Francën në praninë e gjeneralit Humbert që mbërriti në Korçë në 4 qershor dhe që u prit me thirrjet “Vive la France, Vive l’Albanie!” Trupat e milicisë lokale dhe ato të xhandarmërisë, me prijësit e tyre në krye mbanin flamurin shqiptar. Ishte i njëjti flamur që i kishte udhëhequr krahas francezëve në luftën kundër të njëjtit armik…” Nga kjo periudhë e luftës ka mbetur në arkivin shqiptar dhe një fotografi mjaft simbolike dhe që tregon një grup vullnetarësh shqiptarë që me uniformat e tyre të luftës niseshin drejt frontit shqiptar. Para tyre, dy flamuj kryqëzohen së bashku: flamuri shqiptar dhe ai amerikan…