Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Histori- Pushtimi i Shqipërisë ishte vendosë që më 6-7 shkurt 1939

by

*Në takimin e 6 shkurtit duket se u mor vendimi që Shqipëria të pushtohej.Konti Çiano shkruan në ditar:” I parashtrova Duçes pikëpamjen time për çështjen shqiptare; të shpejtohemi! Ai është dakord. Fillojmë menjëherë të thërrasim forca dhe të përqëndrojmë mjetet ajrore. Intensifikojmë përgatitjen.Koha e aksionit:Java e Pashkës!”/
* Në një takim të Duçes me Çianon me 7 shkurt vendoset që sulmi të bëhej mes datave 1 dhe 9 prill./
*Kur Mbreti shpalli mobilizimin më 16 Shkurt, italianët nisën të shqetësohen/
Përgatiti: Dalip Greca/
Kur u vendos që të ndërhyhet ushtarakisht në Shqipëri? Sipas ditarit të Çianos, është folur shpesh për këtë akt, por vendimi nuk ka qenë i formës së prerë. Në shënimet e 15 janarit 1939 kuptohet se zarët janë hedhur, por duheshin marrë masa që të mos reagonin fqinjët dhe të tjerët. Në bisedën mes Duçes dhe Çianos dilet në përfundimin se nuk ia vlente që të dobësohej miqësia me Jugosllavinë për shkak të Shqipërisë. Për këtë qëllim mund të bëhej një marrëveshje mbi këto baza:rrumbullakosje e kufirit jugosllav; çmilitarizimi i kufijëve shqiptarë; aleancë ushtarake; mbështetje për marrjen e Selanikut nga serbët. Duket se plani është diskutuar me detaje dhe i është përcjellë jugosllavëve me 19 janar gjatë një gjuetie të përbashkët me Stojadinovicin.Konti shkruan ne Ditar:”Në një moment të parë Stojadinoviçi duket i ngrysur, pastaj akulli shkrin e flet për ndarjen e Shqipërisë si zgjidhja më e mirë.”
Mirëpo gjërat nuk ecin si në vaj sipas parashikimeve të Çianos. Me 4 shkurt Stojadinoviçi jep dorëheqje. Manevër apo rrëzim i vërtetë?-petja mbetet ne ajer. S’ka pergjigje.
Pas kësaj vjen një bisedë mes Çianos dhe Duçes. Diskutohet problemi në kushtet e reja, pas rrëzimit të Stojadinoviçit. Përfundimi? Në ditar është hedhur ky pasazh:”Me Duçen fiksuam këtë formulë:Të marshojmë njësoj.Me Stojadinoviçin-ndarje e Shqipërisë midis nesh dhe Jugosllavisë.Pa Stojadinoviçin-pushtimi ynë pa Jugosllavinë,e po qe rasti kundra Jugosllavisë.”
Në takimin e 6 shkurtit në Palazzo Venezzia, Duçja thotë se rrëzimi i Stojadinoviçit ishte grusht shteti për të shmangur vendosjen e regjimit fashist atje. Bihet dakort që të shpejtohet plani për Shqipërinë.
Në takimin e 6 shkurtit duket se u mor edhe vendimi që Shqipëria të pushtohej. Çiano shkruan:” I parashtrova Duçes pikëpamjen time për çështjen shqiptare; të shpejtohemi! Ai është dakord. Fillojmë menjëherë të thërrasim forca dhe të përqëndrojmë mjetet ajrore. Intensifikojmë përgatitjen. Koha e aksionit:Java e Pashkës!”
Në një takim të Duçes me Çianon me 7 shkurt vendoset që sulmi të bëhej mes datave 1 dhe 9 prill.
Me 8 shkurt nga Tirana kthehet Jakomoni, i cili konfirmon kushtet opurtune për aksion.Ai raporton:”Qielli shqiptar është elektrizuar.Tashmë gjithë krerët janë me ne; por për sa kohë do të mund të mbahet sekreti?”
Me 14 shkurt, gjejmë këtë shënim në ditar:” Duçja thotë se për Shqipërinë duhet të priten dy ngjarje: Mbyllja e çështjes spanjolle dhe nënshkrimi i aleancës me Gjermaninë.Ndërkohë të ushqehet ndjenja e kryengritjes kundër Zogut e të përhapen zëra më të shumëllojshme:të turbullohet ambjenti…”…

Mbreti shpall mobilizimin, italianët shqetësohen…

Me 16 shkurt Duçja shqetësohet nga një telegram që i mbërrin nga Atasheu ushtarak në Tiranë.Në telegram shkruhej se Mbreti Zog kishte urdhëruar mobilizim të pjeshëm e se Jakomoni ishte nisë me avion për në Romë.Çiano shkruan:”Në të vërtetë situata nuk është aq dramatike. Lidhem me Jakomonin, që dukej shumë i qetë. Dje ka biseduar me Mbretin, i cili pasi ka dëgjuar ankesat tona ka thënë se kishte dhe ai diçka të thoshte nga ana e vet.Në Beograd ishte folë për ndarjen e Shqipërisë, por mbreti citoi hollësi që provojnë se ai ishte i informuar pjesërisht dhe josaktësisht.Pasataj përmendi përgatitjen të një lëvizje të brendshme, të mbështetur e gjitha në të arratisur, hollësi dhe kjo tërsisht fallso.Citoi dhe emra personash të kompromentuar,jo të saktë, përveç atij të Jak Koçit,( i cili siç dukte kishte marrë urdhër që të vazhdonte të ishte gati për aksion).
Shënimet e Çianos vijojnë: “Konkludoi duke rikonfirmuar vullnetin për t’u kuptuar me ne dhe dërgoi Jakomonin si të plotfuqishëm të tij për marrëveshje…Kur i rrëfeva Duçes me telefon, ai m’u përgjigj:”Po ta kishim firmosur paktin me Berlinin, mund të sulmonim menjëherë Shqipërinë.Tashti duhet ta zvarritim. Pastaj konfirmoi udhëzimet: Të mbahet gjallë agjitacioni në Shqipëri; të mos ngurohet të ulen dyshimet e Zogut duke i dhënë gjithë sigurimet që dëshiron. Të turbullohen ujrat në mënyrë që të përjashtohet njohja e qëllimeve tona të vërteta.”
Në ditarin e 21 shkurtit konti Çiano shkruan se Jakomoni në Tiranë është i paduruar për egzekutimin e ndërhyrjes; ai kërkon që të përshpejtohet plani.Por nuk mendonte kështu as Duçja, as Çiano.Ata prisnin një rast të favorshëm, kur askush të mos e kishte mendjen tek Shqipëria.
Madje me 3 mars, Duçja urdhëron një ngecje të planit për Shqipërinë, përsa kohë që s’ka përfunduar çështja e Spanjës.
Por çasti duket se nuk do të vonojë.
Urdhëri i Duçes:Të fillojnë trazirat në Shqipëri!
Me 15 mars, pas takimit Hitler-Hacha-Chvalkovski, trupat gjermane fillojnë pushtimin e Bohemisë. Italianët që janë ushqyer me propogandën fashiste janë të pakënaqur nga pritja e gjatë e Italisë. Çiano e ndjen se duhet të lëvizet drejt Shqipërisë…Ai shkruan në ditar se qytetarët italianë meritojnë një sadisfaksion, një kompensim-Shqipërinë!
Ciano shkruan në ditar:” 15 mars- Fola me Duçen. i thashë se sot do të ishte mirë t’ia fillonin pasi nuk do të gjenim as pengesa lokale, as komplikime serioze ndërkombëtare. Më autorizojë që t’i telegrafoj Jakomonit të përgatitë trazira loakle dhe personalisht urdhëroi marinën të mbante gati skuadrën e dytë në Tralanto.Lidhem me Dominico Cavagnari, nënsekretari i marinës fashiste…Përgatitjet intensifikohen. Urdhëri drejt mbretit Zog është i prerë: Ose të pranojë zbarkimin e trupave italaine e kërkon protektoart ose trupat tona do të zbarkojnë kundër tij.Bisedoj përsëri me Duçen. Më duket më pak i vendosur për planin shqiptar”…
Edhe në një takim që Çiano bën në mbrëmjen e 15 marsit me Duçen, shprehet një ndjenjë dyshimi për realizimin e menjëhershëm të pushtimit.Çiano përpiqet t’I përcjellë optimizëm, duke i argumentuar se një zbarkim i menjëhershëm do të rriste moralin e trupave fashiste.
Mirëpo Duçja i bënte ndryshe llogaritë. Me 16 mars ai e thërret Çianon dhe i thotë se ka vendosur që ta shtyj pushtimin e Shqipërisë edhe për pak kohë. Llogaritë e Duçes ishin të tilla: Druhet se pushtimi i Shqipërisë do të shkund strukturat jugosllave dhe do të favorizonte një pavarësi kroate nën mburojën gjermane. Duhet shtyrë pak më vonë Shqipëria, që të mos vijë Gjermani në Ballkani.
Në këto kushet Çiano urdhëron Jakomonin të ndalojë të gjitha veprimet. Mirëpo nuk kalon më shumë se sa një jave dhe Duçja urdhëron që të rifillojnë përgatitjet ndaj Shqipërisë. Kështu shkruan ministri i jashtëm fashist në ditarin e 23 marsit. Vetë Duçaj ka hartuar një projekt-marrëveshje të shkurtër me tre artikujt të thatë.Ka formën e një dekreti. Një të tillë përgatit edhe Çiano.Thelbi është një projekt, ku të ruhej forma, por ndërkoh realizohej një aneksim efektiv i Shqipërisë.Qëllimi është i prerë, shkruan Çiano:”Ose Mbreti Zog pranon kultet që i bëjmë ne, ose ndryshe ne do ta pushtojmë vendin me armë.Për këtë qëllim po mobilizojmë dhe përqëndrojmë në Pulia katër regjimente bersalierësh, një divizion fanterie, reparte ajrore dhe gjithë skuadrën e parë.”
Edhe në shënimet e 24 marsit në ditar shkruhet për bisedimet mes tij dhe Duçes për aksionin ushtarak në Shqipëri. Duçja përsërit ultimatumin, të nisin negociatat me Zogun, po nuk dëgjoi, përdoret forca.

Roma dërgon ultimatumin në Tiranë

Me 25 mars dërgohet në Tiranë baroni Carlo de Ferraris, sekretar i kabinetit të Çianos. Qëllimi i vizitës së tij në Tiranë është paraqitja e projektit-ultimatum Mbretit.Në fakt forma e ultimatumit është një projekt pakt për protektoratin italian mbi Shqipërinë. Italainët shpresojnë që Mbreti do të nënshtrohet. Shpresa e nënshtrimit mbështet tek gjendja e Mbretëreshës. Çiano shkruan:”Veç të gjithash është një fakt familjar tek i cili kam shumë besim:lindja shpejt e një fëmije.Zogu e do gruan, e në përgjithësi, gjithë familjen.Besoj se do të preferojë t’i sigurojë farefisit të vet një të ardhme qetësie. Dhe çiltërsisht nuk e imagjinoj Geraldinën, me barkun nëndë muajësh, të shtegtojë duke luftuar nëpër malet e Matit dhe të Mirëditës.”
Me 28 mars baroni kthehet nga Shqipëria me një raport të Jakomonit.Konti shkruan në ditar se raporti flet për një “rrëshqitje” të mbretit.Ai kërkon të fitojë kohë. Megjitahtë makian fashiste e pushtimit është në lëvizje të shpejtë; ajo nuk mudn të ndalet më.Pushtimi do të bëhet ose me mbretin ose kundër mbretit.
Roma feston në Piazza di Venezzia rënien e Madridit. Kjo do të thotë se tash Duçja është i lirë; ka ardhë radha e Shqipërisë.
Me 29 mars Çiano bën dy takime të njëpasnjëshme me Duçen, ku në qendër është aksioni mbi Shqipëri.Përcaktohet me detaje plani deri në pushtim. Ai përmban këto pika: 1- Ushtria të intensifikojë përgatitjet, të bëhen gati këmbsoria, marina, aviacioni 2.Jakomoni të vazhdojë presionin diplomatik mbi Mbretin Zog, çdo reagim ta raportojë në Romë.
3.Nqs mbreti nuk jepet, të dërgohen anijet në ujrat territoriale shqiptare e të formulohet ultimatumi: Ose firmoset pakti ose zbarkim..
4.Po insitoi mbreti për refuzim, të vihen në veprim bandat e armatosura
5. Të okupohet Tirana, të mblidhen krerët shqiptarë në një farë ansambeleje, që duhet ta kryesojë Çiano, e t’i afrohet kurora mbretit të Italisë.
Me 30 mars, Çiano shkruan se nga Tirana vijnë lajme se Mbreti ka ndërmend që të organizojë qëndresë të armatosur. Kjo e mërzit Romën.
Me 1 prill aprovohet nga Duçja projekti që ofron Çiano me të tjerët. Me 2 prill Jakomoni urdhërohet që të shkojë tek Mbreti Zog, dhe duke i treguar një projekt mirëkuptimi, duhej t’i përcillte atij ultimatumin se nuk kishte rrugë tjetër.Nëse Mbreti do të pranonte,atëhere do të shkonte në Tiranë Çiano, natyrisht i shoqëruar nga një skuadrilje e madhe aeroplanësh, të cilët bënin fakt të kryer aneksimin e Shqipërisë.Nëse vjen refuzimi, të enjten në mbrëmje hidheshin në veprim bandat, ndërsa të premten në mëngjes do të bëhej zbarkimi.
***
Ndërkohë, Serreqi vjen në Romë. E prêt vetë Duçja, i cili i përsërit ultimatumin.Konti shkruan në ditar”Sereqi vendos të kthehet në Tiranë bashkë me Jakomonin për të bindur Mbretin.Por në fund, me preteksin se nuk kish mundur të këmbente valutën, merr nga Jakomoni një bakshish të parë prej 15 mijë liretash…”
Në mbrëmjen e 2 prillit 1939 Çiano shkruan se ka thirrur sekretarin e Partisë Fashiste, Ettore Mutti, të cilin e ngarkon me misionin që të niset në Tiranë me një grup njerëzish për të krijuar incidente të enjten në mbrëmje nëse mbreti nuk ka realizuar “mirësjelljen” për të kapitulluar.Çiano shkruan:”I dhashë liri veprimi, me urdhër të prerë që të respektojë mbretëreshën e fëmijën e saj, nëse në atë kohë do të kishte lindur.Natën të shkaktojë terror, në agim të hidhet nëpër pyje në pritje të ardhjes së trupave tona., duke tentuar pengimin e tërheqjes së Zogut drejt Matit, ku mund të përpiqet të bëjë rezistencë.
Plani ecën me shpejtësi drejt fundit. Me 3 prill i dërgohet telegram Jakomonit, që të përqëndrojë në Durrës qytetarët italianë, gra e fëmijë dhe t’i çojë në Durrës për t’i mbrojtur nëpër anije.
Ndërkohë urdhërohen emigrantët politikë shqiptarë në Itali të mblidhen në Bari dhe të bëhen gati për kthim së bashku me trupat italiane.
Me 4 prill Jakomoni i dërgon Duçes një telegram, ku shpreson se mund të arrihet fitorja pa armë, por Duçja tashmë ka vendosë; kërkon të manifestojë forcën e ushtrisë fashiste. Por nuk duket shumë i kënaqur me ushtrinë pas një incidenti, që ndodh në sytë e tij. Në Bolonja një batalion besalierësh, i moblizuar për zbarkism në Shqipëri, ecte duke kënduar:”Duam paqe e jo luftë…” Oficerët nuk ndërhynë, Duçen kjo e tërboi fare. Por s’kishte tërheqje.
Me 5 prill bëjnë edhe një tentativë tjetër për të bindur mbretin Zog, por Jakomoni raporton se ai preferon rezistencën.Me një telegram Mbreti Zog kërkon edhe 24 orë në dispozicion.Duçja tërbohet dhe nënshkruan skadimin e ultimatumit pas 12 orësh., që i binte me 6 prill, e enjte, ora 12.Në agim lindi djali i Mbretit, prince Leka.
Me 6 prill gjithëçka është gati. Lajmet nga Tirana nuk pushojnë. Mbreti ka vendosur të mos e pranojë kapitullimin. Sereqi jep dorëheqjen.Anijet në Durrës dhe Vlorë ngarkojën normalisht qytetartë italianë që janë në Shqipëri.Duçja jep urdhër për nisje. Britania deklaron se nuk interesa ën Shqipëri….
Të nesërmen me 7 prill nisi zbarkimi. Konti Çiano në orën 7 e 45 minuta të mëngjezit të asaj dite ishte mbi Durrës, ku pa se ushtria e tij nuk po pritej me lule, edhe pse ai kërkon ta përcaktojë atë si”nje çikë rezistencë” pasi sic shkruan ai sheh skuadra besalierësh që qëndrojën të strukur pas pirgjesh me qymyr; nga ndërkohë që nga dritaret qëllohet me pushkë…(nesër do të lexoni më shumë rreth qëndresës shqiptare)

-Gjergj Kastrioti Skënderbeu themelues i shtetit Kombëtar shqiptar

by

SI DHE KUR U KRIJUA PERANDORIA OSMANE DHE SHQIPTARËT NË KËTË PERANDORI/
Shkruan: Harallamb Kota-studiues/
-Selxhuk beu, në vitet 900-1007, hodhi themelet e Perandorisë Selxhuke, turke’
Më 26 gusht 1071, ushtria bizantine u ndesh me ushtrinë Selxhuke, në betejën e Malazgiritit dhe u thye keqas
– Procesin e forcimit të mëtejshëm të sulltanatit Selxhuk e ndërprenë dyndjet e Mongolëve
– Sundimi Mongol në Anadoll zgjati 60 vjet
– Më 1308 u shemb sulltanati selxhuk dhe në territorin e tij u formuan dhjetëra emirate
– Emirati i Osmanit, që shtrihej kufi me Bizantin, u bë bërthama e shtetit të ri turk
– Në vitet 1330-1340 kufijtë e këtij shteti në veri arritën në detin Marmara e në Detin e Zi
– Në vitin 1354, me shpërbërjen e shtetit Mongol, osmanët morën Ankaranë
– Kur hynë në Shqipëri, ushtritë osmane u përballën me krerë të fuqishëm feudalë
– Balsha II, kontrollonte territore në veri të Shqipërisë dhe kishte fituar të drejtën e të qenit feudali më i fuqishëm i vendit
– Në betejën e vitit 1385, që njihet në histori si beteja e Vjosës, Balsha u thye
– Balshajt, Topiajt, Dukagjinët, Zahariajt, Muzakajt, Zenebishtët, Aranitët dhe Kastriotët, duke hyrë në varësinë e shtetit osman
– Drejtimi i dytë i ushtrisë osmane, ishte drejt Thesalisë dhe më 1387 pushtuan Selanikun
– Në vitin 1396, pushtuan Bullgarinë dhe dolën në kufijtë e Hungarisë
– Në vitin 1415 me marrjen e Krujës osmanët u vendosën në mënyrë të qëndrueshme në Shqipërinë Qendrore

TURQIT SELXHUKÉ
Në kohët e lashta turqit selxhuk kanë banuar në një rajon të gjerë të Azisë, kufizuar: në lindje me malet Kadërgan, në perëndim me detin Kaspik, në jug me Kinën e Tibetin, kurse në veri me Siberinë. Fjala turk ka kuptimin: me lindë, me kriju. Në vitet 682-745 e.r. popullsia turke bënte një jetë nomade, duke u vendosur në zonën midis detit Kaspik dhe detit të Zi. Arabët i quanin guzë, kurse bizantinët uzë. Në gjysmën e dytë të shek.VIII oguzët përqafuan fenë islame dhe në fund të këtij shekulli nga brigjet e Detit të Zi zbritën në Danub duke kërcënuar Perandorinë Bizantine. Selxhuk beu, në vitet 900-1007, hodhi themelet e Perandorisë Selxhuke. Më 26 gusht 1071, ushtria bizantine u ndesh me ushtrinë Selxhuke, në betejën e Malazgiritit dhe u thye keqas. Selxhukët pushtuan Anadollin, i cili deri në atë vit ishte vend ortodoks dhe e kthyen në një atdhe të ri, me të cilin do të lidhet e gjithë historia e popullit turk në të ardhmen. Fiset turke në fillim zunë rajonet malore e pllajat, më vonë zbritën në fusha dhe më pas në qytete. Krijuan rishtazi fshatra e kasaba, rindërtuan qytetet e shkatërruara, ngritën xhami, medrese, rrugë, urra, karvansaraje e spitale. Maleve, pllajave, fushave, lumenjve dhe liqeneve, iu vunë emra turq. Në disa raste u bë përkthimi nga greqishtja në turqisht. Procesin e forcimit të mëtejshëm të sulltanatit Selxhuk e ndërprenë dyndjet e Mongolëve. Në lindje Xhingisi kishte krijuar një perandori të madhe dhe në verën e vitit 1243, ushtria e tij mundi ushtrinë e Selxhukëve duke i kthyer ata në vasalë. Sundimi Mongol në Anadoll zgjati 60 vjet. Megjithatë edhe gjatë sundimit të tyre vazhdonte pa ndërprerje ardhja e popullsive turke në Anadoll. Me ardhjet masive, nisi procesi i formimit të kombësisë turke dhe u formua bashkësia etnolinguistike e kulturore e popullit turk. Propaganda fetare ndihmoi në forcimin e lidhjen e fiseve turke dhe nuk i lejoi sulmet shkatërrimtare mongole t’i asgjësonin ato në këtë rajon. Më 1308 u shemb sulltanati selxhuk dhe në territorin e tij u formuan dhjetëra emirate.
TURQIT OSMANË
Me shembjen e sulltanatit selxhuk, në njërin nga emiratet e krijuara, ai i Osmanit, që shtrihej kufi me Bizantin, u bë bërthama e shtetit të ri turk. Në vitet 1330-1340 kufijtë e këtij shteti në veri arritën në detin Marmara e në Detin e Zi, kurse në perëndim deri në ngushticën e Dardaneleve. Në vitin 1354, me shpërbërjen e shtetit Mongol, osmanët morën Ankaranë dhe rajone të tjera dhe i përqendruan forcat për pushtimin e Ballkanit, të cilin deri në atë moment e kishin sulmuar në formën e fushatave të organizuara, si rezultat i kërkesave të qeveritarëve bizantin, për të përballuar sulmet ushtarake nga anzhuinët, venecianët, gjenovezët, sllavët si dhe nënshtrimin e krerëve feudalë, që synonin krijimin e principatave dhe despotateve. Më 1361 veprimet luftarake në Thrakë përfunduan me pushtimin e Adrianopolit, të cilin osmanët e shpallën kryeqytet me emrin Edrene.
DEPÉRTIMI I OSMANÉVE NÉ BALLKAN E NÉ TROJET SHQIPTARE
Perandori bizantin dhe mjaft sundimtar të tjerë ballkanas, pranuan vasalitetin ndaj shtetit osman. Gjatë shekullit XIV dhe fillimit të shekullit XV, klasa sunduese osmane ishte në formim e sipër dhe e papërgatitur ushtarakisht për ti thyer feudalët e fuqishëm ballkanas. Osmanët, me një seri masash praktike, i mundësuan feudalët e mëdhenj dhe veçanërisht fisnikët e vegjël të integrohen në strukturën e klasës feudale osmane. Feudalët vasalë, ishin të detyruar të dërgonin bijtë e tyre në oborrin e sulltanit dhe të qeveritarëve të mëdhenj, ku ata i nënshtroheshin një edukimi të vërtetë osman dhe përgatiteshin të zëvendësonin prindërit e tyre në funksionet e shtetit osman ose në principatat që trashëgonin. Pasi u ndjenë të fortë ushtarakisht, osmanët prishën kushtet e vasalitetit me feudalët ballkanas dhe filluan luftën për pushtimin e vendosjen e aparatit administrativ e ushtarak në rajonet e pushtuara. Ushtritë osmane,nisur nga kushtet gjeografike ndoqën tre drejtime. Drejtimi i parë ishte rruga historike “Via Egnatia” drejt perëndimit duke kaluar nëpër Serez –Manastir-Ohër dhe arritën në brigjet e trojeve shqiptare në vitin 1385. Kur hynë në Shqipëri, ushtritë osmane u përballën me krerë të fuqishëm feudalë. Njëri prej këtyre “feudalëve” , Balsha II, i cili kontrollonte territore në veri të Shqipërisë dhe kishte fituar të drejtën e të qënit feudali më i fuqishëm i vendit, me rezistencën kundër osmanëve, i hapi rrugë konfliktit të armatosur. Në betejën e vitit 1385, që njihet në histori si beteja e Vjosës, Balsha u thye. Në periudhën që pasoi, krerët e tjerë “feudalë” shqiptarë, Balshajt, Topiajt, Dukagjinët, Zahariajt, Muzakajt, Zenebishtët, Aranitët dhe Kastriotët, duke hyrë në varësinë e shtetit osman, u njohën nga sulltani si drejtues vasalë të shtetit osman dhe ishin të detyruar ti dërgonin njësi ndihmëse luftarake, t’i paguanin haraç’ e ti dorëzonin peng bijtë e tyre në sarajin e sulltanit. Kjo situate, i detyroi krerët feudalë shqiptar, të krijojnë aleanca me shtete të tjera ballkanike kundër osmanëve.
Pushtimi i Selanikut
Drejtimi i dytë i ushtrisë osmane, ishte drejt Thesalisë dhe më 1387 pushtuan Selanikun. Drejtimi i tretë, ishte rruga Kostandinopojë-Beograd, nëpërmjet luginave Maricë-Moravë-Danub, ku ndeshën në qëndresën e sundimtarëve të veçantë’ e pësuan disfatë. Osmanët u riorganizuan dhe krijuan ushtrinë e re këmbësore jeniçere (ushtar i ri) me rrogë dhe flotën ushtarake. Në betejën e Kosovës, zhvilluar në korrik të vitit 1389, osmanët thyen koalicionin ballkanas, ku shqiptarët zinin ¼ e numrit të përgjithshëm të ushtarëve,ndër ta: Bojarët Gjergj Balsha, Theodhor Muzaka, Dhimitër Jonima, Gjergj Kastrioti dhe trimi Milosh Kopiliqi që vrau sulltan Muratin. Serbia pranoi vasalitetin ndaj sulltan Bajazitit. Sulltan Bajaziti I, që u ul në fronin osman pas kësaj beteje, ndoqi ndaj trojeve shqiptare taktikën e “pushtimit me forcë”. Megjithatë administrimin e kësaj krahine, ja la ashtu si më parë krerëve feudalë vendas, ndërkohë për të parandaluar rebelimin e tyre në hapësirat shqiptare, u instaluan njësi të akënxhinjve. Në vitin 1394, fillon faza e dytë e pushtimit osman. Në rajonin Korçë-Përmet dhe në zonën e Krujës u vendos sistemi i timarit, ndërsa në rajonet e Gjirokastrës dhe Kaninës, osmanët përzunë feudalët vendas dhe vendosën trupat e tyre ushtarake.
Kalanë e Gjirokastrës e shndërruan në një qendër prej nga ku fillonin sulmet e tyre të mëtejshme.
Në vitin 1396
Sidoqoftë gjatë sundimit të Bajazitit I, krerët feudal shqiptar përgjithësisht ruajtën pozitat e vasalitetit. Osmanët ishin fuqizuar shumë. Në vitin 1396, pushtuan Bullgarinë dhe dolën në kufijtë e Hungarisë. Por kjo gjendje nuk vazhdoi gjatë.
Në kufijtë lindor të osmanëve u shfaq rreziku mongol që drejtohej nga Timurlengu. Më 28 korrik 1402, të dy ushtritë u ndeshën pranë Ankarasë dhe osmanët u shkatërruan.
Duhet të kalonte pothuajse një dekade dhe osmanët u shfaqën përsëri të fortë e të organizuar. Në vitin 1415 me marrjen e Krujës osmanët u vendosën në mënyrë të qëndrueshme në Shqipërinë Qëndrore. Princi i Krujës Gjon Kastrioti, u kthye në vasal të sulltanit dhe u detyrua të lërë peng në oborrin e Mehmetit I, Gjergjin në moshë të njomë me dy vëllezërit e tij. Në vitin 1421 në krye të shtetit turk, erdhi Murati II, i cili mundi të rivendoste kufijtë e shtetit të mëparshëm. Familja e Kastriotëve deri më 1430’ edhe pse e shtrënguar gjithnjë e më fort prej trysnisë osmane, mbeti vasale e sulltanit duke ruajtur zotërimet e veta dhe duke pritur ashtu si sundimtarët e tjerë shqiptarë, rrethana më të favorshme për të hedhur poshtë sundimin e huaj. Në të gjitha ngjarjet kryengritëse të asaj kohe, Gjergj Kastrioti ishte i lidhur me veprimet e të atit. Më 1431 Mehmeti II nuk lejonte në asnjë mënyrë që zotërimet e Kastriotëve të mbeteshin të bashkuara, brenda Sanxhakut shqiptar. Gjatë sundimit të tij, në vitin 1434 osmanët pushtuan despotatin e Serbisë dhe e kthyen atë në një provincë të shtetit turk. Pas vdekjes së Gjonit më 1437, sulltani ia mohoi të drejtën e trashëgimisë së feudit djemve të tij dhe i largoi Kastriotët nga posti i qeveritarit të vilajetit të Krujës. Kësaj situate Kastriotët u përpoqën t’i përgjigjeshin duke kërkuar mbështetjen te Venediku e Raguza dhe duke bërë kontaktet e para me mbretërinë e Napolit. Pas vitit 1439, Murati II e largon Skënderbeun nga tokat shqiptare, siç bëri në të njëjtën kohë edhe me një pinjoll të një shtëpie tjetër sunduese, Jakup bej Muzakën. Hungarezët, nën drejtimin e Janosh Huniadit pasi thyen osmanët në vitin 1440, kaluan nga lufta mbrojtëse në luftën ofensive. Në vitin 1443, ushtria e Huniadit kapërceu lumin Morava dhe në afërsi të Nishit theu ushtritë turke. Në krah të hungarezëve dolën edhe shqiptarët.
SKÉNDERBEU –THEMELUES I SHTETIT KOMBÉTAR SHQIPTAR
Qëndrimi i Skënderbeut në betejën e Nishit në ditët e para të nëntorit 1443, ku forcat osmane pësuan disfatë, ishte një veprim i parapërgatitur mirë. Në këtë ndeshje, në të cilën mori pjesë me repartet e veta si gjithë sanxhakbejlerët e tjerë, Skënderbeu u tërhoq me forcat shqiptare që kishte me vete. I pajisur me një ferman, që ia mori me forcë sekretarit të vulës, me shpejtësi të rrufeshme mori rrugën e kthimit për në atdhe, rrugën e kryengritjes së hapur kundër sulltanit. Këto ishin rrethanat në të cilat u zhvillua ajo kthesë vendimtare dhe filloi “Etapa e Re më e Lartë” në luftën kundër pushtimit osman dhe në gjithë historinë e Shqipërisë, që lidhet me emrin dhe veprën e Skënderbeut.
Më 28 nëntor 1443, u ngrit në Krujë përsëri flamuri i Kastriotëve me shqiponjën e zezë dykrenore me fushë të kuqe, që u bë tani e tutje flamuri historik i luftëtarëve për liri të popullit shqiptar. Në tubimin e madh popullor Skënderbeu deklaroi: “Lirinë nuk ua solla unë, por e gjeta këtu në mes tuaj, armët nuk ua ngjesha unë, por ju gjeta të armatosur, lirinë e kishit kudo, në kraharor, në ballë, në shpatë, në ushtat”. Guri themeltar i veprimtarisë së Skënderbeut si burrë shteti dhe udhëheqës ushtarak në vitet e ardhshme do të ishte: 1- kapërcimi i pozitave të vjetruara politike të përçarjes së vendit në një varg zotërimesh të veçanta, 2- krijimi i një baze politiko ushtarake të organizuar e të qëndrueshme, 3-bashkëveprimi i veprimeve të brendshme me lëvizjet kundër osmane në plan të jashtëm, që lufta e shqiptarëve të kishte perspektivën e fitores. Gjergj Kastrioti-Skënderbe më 2 mars të vitit 1444 thirri në Lezhë princat shqiptar, midis tyre Gjergj Arianiti, Andrea Topia, Nikoll Dukagjini, Teodor Muzaka (Korona), etj., me të cilët themeloi organin suprem të shtetit Shqiptar “Lidhja e Lezhës”. Kruja u caktua kryeqendra e “Shtetit Shqiptar të Skënderbeut”. Skënderbeu, zbatoi strategjinë e mbrojtjes aktive me parimin : “mbrohu duke sulmuar” dhe “kush nuk është në gjendje ta mundë armikun me një ushtri prej 10-12000 vetash, nuk do të mund ta bënte këtë as edhe me një ushtri shumëfish më të madhe” dhe arriti rezultate të shkëlqyera me një ushtri relativisht të vogël. Shqipëria, si një fortesë e pathyeshme, qëndroi për 25 vite përballë ushtrisë osmane. Hyjnori Iskandër (Gjergj Kastrioti-Skënderbe),me konceptet e veta taktiko-strategjike, arriti të sprapste dhe të thyente forcat kolosale të ushtrive perandorake. Në krye të ushtrisë shqiptare të Lidhjes, në qershor 1444 u ndesh dhe theu në Torvioll një ushtri osmane prej 25.000 veta. Më 1445-1446, dy herë radhazi forcat osmane u thyen nga shqiptarët, në fushat e Pollogut, të Dibrës, të Ohrit e të Domosdovës. Në vitin 1448, ushtria osmane me 100.000 vetë e komanduar nga sulltan Murati II, hyri thellë në tokat shqiptare, u ndesh me ushtrinë shqiptare të komanduar nga Skënderbeu dhe pësoi një disfatë të plotë. Qëndresa shqiptare po i pengonte osmanët në qëllimet e tyre për të pushtuar perëndimin. Për ta mposhtur atë, më 14 maj 1450 filloi rrethimi i parë i Krujës, që përfundoi më 26 tetor 1450 me shpartallimin e ushtrisë osmane dhe vdekjen e sulltan Murati II. Në vitet 1455-1464, sulltan Fatihu dërgoi ushtri të mëdha nën komandën e Isak bej Evrenozit e Ballaban pashës, për të nënshtruar popullin shqiptar dhe në verën e vitit 1466, në krye të një ushtrie prej 150.000 vetash, rrethoi për herë të dytë Krujën. I mundur në fushën e betejës, sulltani u largua nga Shqipëria duke lënë Ballaban pashën që të vazhdonte rrethimin. Disfata që pësoi Ballabani në vitin 1467, e detyroi sulltanin të rrethojë Krujën për të tretën herë. Shqiptarët luftuan me heroizëm e trimëri. Sulltan Fatihu u largua i turpëruar nga Kruja. Vdekja e Skënderbeut më 6 janar 1468, pati rrjedhime negative në tërë jetën e vendit, dëmtoi rëndë organizimin e qëndresës së popullit shqiptar kundër sulmeve osmane. Lidhja e Lezhës filloi të shpërbëhej. Pozitat e Venedikut në Shqipëri, që shtiu në dorë edhe Krujën po forcoheshin. Rezistenca e shqiptarëve kundër osmanëve vazhdoi edhe për 11 vite të tjera.

5 Prill- 76 Vite nga Lindja e Trashegimtarit te Fronit

by

Nga Hakik MENA/SHBA/*
Dje, ishte 76 vjetori i ditelindjes se trashegimtarit te Fronit Mbreteror Shqiptar Zogu, NMT Mbreti Leka I. Kjo dite, do te shendrrohej natyrshem, ne nje feste kombetare, per popullin shqiptar , pasi sigurohej vazhdimesia e Monarkise Shqiptare.
Por, ky gezim mbare kombetar, nuk do te zgjaste me shume se dy dite, sepse Italia fashiste do ta sulmonte Shqiperine ne menyren me te pabese dhe kunder cdo te drejte dhe mareveshje nderkombetare, duke nderprere keshtu, qeverisjen me te arte shqiptare te te gjitha periudhave, dhe fatkeqsia me e madhe do ishte se; I hapi rrugen edhe pushtimit sllavo-komunist, i cili do ta shkaterronte ne themel, cdo gje te ndertuar me nuance kombetare.
Keshtu qe Mbreti Zog , ne kundershtim te plot te deshires se tij dhe me keqardhje te madhe, detyrohet te emigroj s’ bashku me rrethin e tij me te ngushte dhe trashegimtarin e porsalindur.
Fakti, qe Princi Leka I, ndonese ne mergim, u edukua nen kombinimin e frymes kombetare te inspiruar prej Mbretit Zog I , dhe me vone elites qe e rrethonin ate, plus kultures dhe mentalitetit demokratik perendimor; ndikoi ne persosjen e formimit te Tij politik , diplomatik dhe kombetar. Formim ky, qe do te influenconte gjate gjithe kohes qe boshti themeltar i programit te Tij te jete; nji Shqiperi e Lire, Demokratike dhe Etnike. Sa per ilustrim, do te permendja dy nga pikat me kulminante te aktivitetit te Tij politik/kombetar. E para, krijimi I mundesise se bashkimit te te gjithe organizatave, partive dhe mbare nacionalisteve te diaspores antikomuniste; ne te ashtuquajturen Lidhja ose Kongresi I Madritit ne Spanje, per te luftuar qeverine sllavo – komuniste ne Tirane. E dyta, perkon me ardhjen e Tij , ose me mire te themi domosdoshmeria e prezences se Tij ne Shqiperi gjate vitit te mbrapsht 1997, periudhe kjo qe njihet si rrebelim I armatosur I te kuqve te inspiruar prej ustallareve greko-serb, rezultat I te cilit u be i mundur rrenimi i shtetit shqiptar. Ne fakt, klasa politike ose me mire me thene produkti katovician, e ftuan Mbreti Leka I, jashte deshires se tyre, te detyruar prej presionit te popullit te rrevoltuar e te manipuluar , qe te vinte ne Shqiperi dhe Mbreti Leka I iu pergjigj gjithe sinqeritet kesaj ftese djallezore. Ardhja e Tij, beri te mundur qetesimin e gjakrave , evitoi luften civile dhe ishte I vetmi person politik, ndonese ne nje situate te atille kaotike , qe i ra kryq e terthor Shqiperise, duke u prezantu me parullen e famshme ; Paqe Bashkim Vllaznim. Ishte po kjo klase katoviciane, qe me vone do ta priste ne bese duke lejuar shtremberimin e verdiktit te popullit, dmth manipulimin e rezultateve te referendumit. Nuk kishte si te ndodhte ndryshe sepse klasa politike katoviciane ishte pjelle e memes parti dhe logjikisht nuk mund te toleronin triumfin e dyte Zogist!
U prehte ne paqe pinjolli I deres se madhe te Zogolleve, Mbreti I Shqiptareve NMT LEKA I !(FB)
* Kryetar i Partise Levizja e Legalitetit per USA

Intelektualët dhe patriotët elbasanas, vlera të qytetit të lashtë

by

Historiku i familjes Çiftja/
Nga ARTUR AJAZI/
Mes dhjetra e dhjetra familjesh të qytetit të lashtë të Elbasanit, padyshim edhe familja e njohur Çiftja, mbetet dera nga ku dolën intelektualët dhe patriotët që i dhanë vlera të padiskutueshme rrethit të tyre familiar e shoqëror, qytetit, dhe pse jo edhe vendit. Duke folur mbi origjinën, historikun dhe episodet e kësaj familje, pasardhësit e Çiftjes, tregojnë fragmente nga historia e xhybes së qëndisur me ar për Hrushovin dhe violina e tyre, dhuratë për gazetarin Ehremburg. Nga Tasim Çiftja, i cili shpëtoi Mitrush Kutelin në kënetën e Maliqit tek Riza dhe Hektor Çiftja që rrëfejnë historinë e familjes para dhe pas viteve ’45 . Çiftet e Elbasanit me historinë e tyre pak të shkruar, por shumë të dëgjuar, bëjnë pjesë tek ato familje që trashëguan pasurinë, kontribuan si patriotë, por pësuan burgun dhe persekutimin në komunizëm.Shekujt për këtë familje kanë qenë me mjaft ngjarje, por pjesa më e hidhur mbetet ajo pas çlirimit, ku disa prej tyre u burgosën, të tjerë u vunë në shënjestër dhe pak mundën t’i shpëtojnë furtunës që përfshiu të pasurit e Elbasanit në luftën e klasave. Nga gjiri i Çifteve ka kontribues për Pavarësinë e Elbasanit, mbështetës të Shkollës Normale, bamirës për qytetin e fenë.Ndër breza ka shumë mësues e shkrimtarë, të gjithë me Normalen e Elbasanit. Kjo familje, që ka ende një nga shtëpitë e vjetra në anë të Kalasë, ruan histori të veçanta që lidhen me Hrushovin, Kutelin dhe Ehremburgun.Riza Çiftja, një ndër trashëgimtarët e kësaj familjeje, gjithashtu edhe Hektor Çiftja, pedagog i Universitetit të Elbasanit, sjellin detaje të historisë së kësaj familjeje para vitit ’45 dhe persekutimin dhe mënjanimin pas regjimit komunist.

Familja Çiftja para shekullit XX

Familja Çifta ka një histori shumëshekullore. Nga kjo familje ekzistojnë disa dyer dhe rrjedhin nga i njëjti trung. Një varr 500-vjeçar i Çifteve ka qenë i vendosur në varrezat e vjetra të qytetit (aty ku ndodhet parku Rinia sot). Rizai, i biri i Aliut, një prej pasardhësve të kësaj familjeje tregon pak nga historia e trashëguar gojarisht në familje.”Katragjyshi im ka qenë një tregtar i madh për mëndafshin. Në kohën e Turqisë, tregtarët e Shkodrës u lidhën me të për mallrat e mëndafshit. Katragjyshi im i mblidhte dhe ata vinin i merrnin me shumicë. Në një kohë të caktuar, ai punoi për ta, por më pas linjën e tregtisë e ndoqi vetë. Merrte mallin me kafshë, e dërgonte në Shkodër, nga Shkodra në Raguzë.Merrte mall në Raguzë, shkonte në Venedik, në Gjenovë, më pas në Aleksandri të Egjiptit, kthehej në Stamboll, nga aty në Manastir dhe më pas kthehej në Elbasan. Kjo rrugë zgjaste deri në tri vjet dhe udhëtimi ishte me rrezik. Në shumë zona duhej të paguante doganë, pasi s’e linin të kalonte. Dilte me një fitim 20-30 mijë lira turke në atë udhëtim.
Kur kthehej, bënte një festë të madhe me miqtë, sepse ishte kthyer shëndoshë e mirë. Më pas, për disa breza nuk dihen gjurmët e tij deri tek Hasan Çiftja, kryetar bashkie, prefekt dhe mbështetës i lëvizjeve patriotike gjatë pavarësisë. Hasani pati 5 djem dhe tri vajza: Aliun, Xhaferrin, Qamilin, Kadriun (që vdiq në Austri kur ishte student) dhe Qazimin (që vdiq në Manastir po gjatë kohës që ishte student).Familja Çiftja ishte e vendosur përballë murit të Kalasë (Skampis sot) ku banonte familja e Dervish Bej Biçakçiut. Rizai tregon se të parët e tij kanë ndërtuar urën e Zaranikës. “Katragjyshi im kontribuoi për ndërtimin e urës së vjetër të Zaranikës.Fillimisht, në tentativën e parë ndërtimin e mori uji i rrëmbyeshëm i përroit dhe shumë filluan ta vinin në lojë për idenë e dështuar, por ai nuk u ndal.Sapo mblodhi edhe një herë paratë, nxori tellallin (kasnecin) dhe tha se kush do të nxirrte një gur nga Zaranika për urën, do të paguhej 5 mexhide ose një lirë turke (për atë kohë mbante një familje për një javë). Atëherë të gjithë shkuan për të nxjerrë gurët, madje edhe ata që e vunë në lojë.Para se t’u jepte paratë, ai u tha se ishin bërë tashmë shërbëtorët e tij, pasi më parë e kishin tallur duke thënë se ura nuk do të qëndronte. Pasuria që krijoi, u nda nga shtatë familje elbasanase që lidhën miqësi me Çiftet, ndër të cilat mbiemra shumë të njohur në Elbasan.Kur erdhën ushtarët e Austro-Hungarisë, ura që u ndërtua nga katragjyshi u dëmtua. Hasan Çiftja, gjyshi im, si stërnip i ndërtuesit të parë, e riparoi me shpenzimet e veta dhe kontribuoi edhe për ndërtimin e xhamisë së Gurabardhes.Ura ka qenë në këmbë deri vonë. Udhën e të atit e ndoqën të bijtë. Madje, kur hyri Haxhi Qamili në qytet, të gjithë pasanikët që nuk kishin kontribuar për fenë myslimane u përballën me burgim e keqtrajtim.Aqif Pashës i dogjën shtëpinë dhe shumë të tjerë i keqtrajtuan në mes të qytetit. Pasi e arrestuan shoqëruesit e Haxhi Qamilit gjyshin, e pyetën se çfarë kishte bërë për fenë. Ai u tregoi për xhaminë e Urën që mbanin emrin Çiftja. Kjo vepër e shpëtoi nga pushkatimi.

Si patriotë
Hasan Çiftja ishte ndër elbasanasit e pasur që kontribuoi për arsimin. “Hasani, gjyshi im, ishte djalë i vetëm. Është firmëtar i deklaratës së Pavarësisë në Elbasan më 25 nëntor 1912. Kur u bë Kongresi Arsimor i Elbasanit, Hasani bashkë me të birin Aliun, u caktuan në komisionet për ngritjen dhe mbarëvajtjen e Normales.Në vitin e parë të Normales, kur mbaroi, u bë një ceremoni për popullin dhe u bënë shumë dhurata. Hasani dorëzoi një sahat për nxënësit e Normales. Ndërkohë, Aliu ishte një ndër organizatorët e mitingut që është bërë në Elbasan për alfabetin latin të gjuhës shqipe.Ai kontribuoi për çështjen kombëtare. Vëllezërit Çiftja ishin edhe ndër organizatorët kryesorë gjatë protestës për të mos lejuar transferimin e Normales nga Elbasani. Familja Çiftja renditej ndër paritë e Elbasanit në atë kohë.Aq e vërtetë është kjo, sa ushtria hungareze kur do të ikte, mori parinë elbasanase si mburojë që të mos sulmohej nga vendasit. Nga familja jonë u mor Xhaferr Çiftja, djali i madh i Hasanit. Nga kjo ngjarje është edhe një foto e vjetër që dëshmon se paria e qytetit është renditur krah një gjenerali të Austro-Hungarisë gjatë largimit.

Historia e violinës së Ehremburgut

Hasani dërgoi të birin, Kadriun, në Austri në shkollë. Atje ai u vendos në një dhomë me Ethem Haxhiademin, pasi familjet tona ishin të lidhura në krushqi. Kadriu vdiq në Austri prej të ftohtit dhe trupi erdhi i balsamosur për shkak të kohës që duhej për të mbërritur.
Babai im, për nder të Kadriut shkoi tek Aleksandër Xhuvani dhe pagoi për një periudhë kohe konviktin dhe ushqimin e nxënësve të Normales që vinin nga rrethet.Fjalimin në varrimin e Kadriut e ka mbajtur Adem Jahja, si shok i ngushtë i tij dhe violina që Kadriu e kishte blerë në Austri, iu fal atij. Në atë kohë vjen për vizitë gazetari rus më me famë i asaj kohe, Ilija Ehremburg.Qenë vitet ’45-’47 dhe për nder të tij orkestra e Shtëpisë së Kulturës e udhëhequr nga Mit’hat Sejdini, ku bënin pjesë disa violina, luajti një pjesë për të. Më ka treguar e bija e Adem Jahjes se Ehremburgu kishte kërkuar pikërisht violinën e ardhur nga Austria për ta blerë. Mit’hat Sejdini ia dhuroi Ehremburgut pasi ia mori Adem Jahjas, duke i kërkuar që të blejë një tjetër.Ndër shumë histori të kësaj familjeje është edhe Xhybja e famshme që iu dhurua Hrushovit gjatë vizitës në Elbasan. Rizai tregon se kjo xhybe iu fal për pajë një prej vajzave të birësuara në familjen e tij.

“Gjyshi im ka pas blerë edhe një xhybe të Bushatllinjve të Shkodrës, të qëndisur me fije ari. Xhyben e ka mbajtur e shoqja dhe ia dha pajë njërës prej vajzave që e rriti familja jonë dhe më pas është marrë nga Komiteti këtu për t’iu dhuruar Hrushovit si një simbol i çmuar shqiptar në vizitën e tij në Shqipëri në vitin 1959.Në familjen Çiftja janë rritur shumë vajza, të cilat ishin të varfra dhe kishin mbetur pa njeri. Familja i rriste si vajzat e veta, iu bënte pajën dhe i martonte. Ky fenomen ka ndodhur edhe në familjen e Aqif Pashës.

Hasan Çiftja, si u bë kryebashkiak

Hasani nuk ishte as me Vërlacin, as me Aqif Pashën. Në një periudhë kur Elbasani mbeti pa kryetar bashkie, e vendosin përkohësisht pasi ishte i pranueshëm për të dyja palët. Ishte koha kur ishte formuar qeveria e Durrësit dhe u formua dhe ajo e Lushnjës.Në këtë periudhë i vjen letër nga Durrësi: “Elbasani me kë qeveri është?” dhe Hasani Çiftja mbledh këshillin për ta vendosur këtë, ndërsa vetë ikën për të mos u përfshirë në vendim. Kur përgjigjja u bë e detyrueshme, Hasani deklaroi se zgjidhte qeverinë më të vjetër, duke dhënë një përgjigje të zgjuar. Duhet të dini që një qeveri e preferonte Aqif Pasha, ndërsa tjetrën Vërlaci. Ai gjithashtu ka qenë edhe prefekt i Elbasanit.Hasani do të kujtohet edhe si një ndër kryebashkiakët për t’u marrë shembull, pasi në kohën e një krize për bukë, kur çmimi ishte rritur në mënyrë artificiale nga tregtarët, ai arriti të ulë çmimin. I mblodhi të gjithë prodhuesit, u kërkoi të ulnin çmimin dhe kur ata nuk pranuan, hapi dy furra me paratë e veta dhe prodhoi bukë me çmim real. Të gjendur përballë kësaj, prodhuesit e ulën çmimin.Lidhjet mes familjeve të Elbasanit ishin të ndërsjellta. Rizai tregon se mbiemrat e njohur të Elbasanit ishin të lidhur me Çiftet. Vajza e parë e Hasanit është dhënë tek Qazim Matraxhiu, prefekt i administratës së Fan Nolit dhe vëllai i gazetarit Emin Matraxhiu.Vajza e dytë ishte dhënë tek Kamber Sejdini, oficeri që përfaqësoi qeverinë shqiptare pranë oficerëve holandezë të ardhur për ndihmë. Ndërsa vajza e tretë u dha tek Hafyz Musa Basha, i biri i Haxhi Aliut që ka qenë drejtues i Komitetit Mysliman Shqiptar dhe kontribuoi për lëvizjen nacional-çlirimtare.Dhe djemtë po ashtu morën nuse nga dyer të njohura. Babai im, Aliu, ka marrë vajzën e Ali Kopilit, një prej tregtarëve më të mëdhenj në Elbasan, ndërsa gruan e dytë në familjen e njohur Hastopalli. Ndërkohë një nga djemtë, Xhaferri, merr vajzën e Emin Haxhiademit”. Kjo familje ka shkëmbyer edhe me familjen Bungo.Aqif Pasha ishte nuni i Qamil Çiftes dhe marrëdhëniet familjare ishin mjaft të afërta. Rizai tregon se me djepin e familjes së tij është rritur edhe djali i Aqif Pashës. “Më ka treguar babai që Ibrahim Biçakçiu, që do të bëhej edhe kryeministër, është përkundur në djepen tonë. Aqif Pashës i lindën dy vajza, por nuk po lindte djalë. Gratë, nisur nga bestytnitë, meqë në shtëpinë tonë kishte 5 djem, morën djepen tonë. Ndoshta ishte rastësi, por më pas lindi Ibrahimi, djali i vetëm i Aqif Pashës”.Kamo Sejdini, burri i hallës sime, është vrarë me kolonel Tompsonin. Kur komisioni ndërkombëtar caktoi ushtarë holandezë të drejtojnë ushtrinë shqiptare, Zogu caktoi Kamo Sejdinin, një ndër ushtarakët e shkolluar që të përfaqësonte ushtrinë shqiptare.

Persekutimi
Por pas çlirimit filloi persektimi për familjen Çiftja. Djemtë e Hasanit pësuan fate të ndryshme. Kështu, Qamil Çiftja dhe një tjetër qytetar elbasanas u bënë barinj derrash me qëllimin e vetëm diskretitimin e tyre. Qamili kishte alergji fetare për derrat.Një ditë në sheshin midis bashkisë së vjetër (sot ndërtesa e re) dhe Komitetin Ekzekutiv (sot Prefektura), përgjegjësi i tyre qëllimisht largohet dhe takon tek dera e Komitetit Ekzekutiv një kuadro dhe i lë dy rojtarët bashkë me derrat. Derrat s’po përmbaheshin; sa largohej njëri me një anë, të tjerë merrnin vrapin në anën tjetër të sheshit të kalldrëmtë.
Me thupër në duar rendnin pas derrave që largoheshin nga tufa. Ndërsa rojtari tjetër humbi ndjenjat nga kjo situatë, Qamili ndonëse vetëm, s’e prishi terezinë. Lë derrat dhe shkon fill tek përgjegjësi e i thotë: “Derrat s’po bëhen zap. Mos kemi mbledhje dhe duhet t’i bie dhe t’i fusim brenda….?!” Përgjegjësi e kuptoi ironinë dhe ia kthen: “Hajt nisi shpejt për nga rruga e Fushës së Sportit të Vjetër..!”Tasim Çiftja, nipi i Hasanit, djalë i Xhaferrit, u arrestua pasi u cilësua pjesë e një grupi armiqësor kundër Shqipërisë, ndër të cilët edhe Salim Ceka, që përktheu Shopenhauerin. Gjyqi ishte fals dhe me akuza absurde.Pas vendimit me burg Tasimi u dërgua në Maliq, ku qëndroi bashkë me Makensen Bungon, Virtyt Gjylbegun dhe Hamza Tushën nga Fushë-mbreti në punë ekstreme për tharjen e kënetës. Teksa punonin me kokë ulur në kënetë, të rinjtë dëgjojnë të bërtiturat e gardianëve ndaj Dhimitër Paskos. Pakkush e dinte kush ishte, pasi ai njihej me emrin Mitrush Kuteli, por dëgjonin sesi në çdo kohë e torturonin për normën që duhet të përmbushte.Ata kishin si komandant për shkak të fizikut më të fuqishëm dhe punës më të madhe të shkojë e të marrë Dhimitër Paskon për ta kaluar në brigadën e tyre. Hamzai arrin ta sjellë dhe djemtë i thonë të mos merakosej më për normën, se do t’ia realizonin ata. Kështu arriti të shpëtonte Mitrush Kuteli për shkak se në kënetë rreziqet ishin shumë të mëdha, mund të përfundoje në baltë e të vdisje.E kush do ta besonte se pikërisht Tasim Çiftja që në vitin 1943 në një artikull në gazetën “Bashkimi i Kombit” do të botonte fejtonin “Si i thurte tregimet z. Mitë”, do ta shpëtonte pak kohë më vonë në kënetën e tmerrshme të Maliqit shkrimtarin e madh. Tasimi shkruante dhe ka lënë libra, të cilat Hektor Çiftja i ruan me dëshirën për t’i botuar. Ai si një intelektual i përgatitur nuk i shpëtoi rrebeshit kundër familjeve të pasura dhe intelektuale.Virgjil Çiftja, djali i vogël i Xhaferrit, u arrestua si armik kur ishte vetëm 13 vjeç. Në vitet 1947-’50 ai ndiqte shkollën shtatëvjeçare “Bardhyl Popa”. Kur ishte në klasën VII i ndodh një ngjarje që do të shënonte jetën e tij: u bë disidenti më i ri në Elbasan. Sipas disa të dhënave, në muret e shkollës ishte shkruar shprehja: “Çohu o popull, se na shtypi Rusia” dhe kjo shprehje, pasi ishte krahasuar shkrimi, kishte rezultuar e Virgjilit.Ai, vetëm 13 vjeç, i mbërthyer nga dy persona futet në një xhip dhe s’u mor vesh se ku e çuan. Që prej asaj dite Virgjili, për 6 muaj rresht, pasi u torturua në birucat e nëndheshme të Hotel Grandit (sot turizmi i vjetër), u dërgua në shkollën e riedukimit (koloninë) në Tiranë, ku qëndroi plot 3 vjet.
Pasi e lirojnë, e dërgojnë ushtar në brigadën e punës në “Rrapin e Treshit” në Tiranë, i vetmi formacion ushtarak i ngritur qëllimisht për të rinjtë me biografi të keqe. Në repart për tre vitet e shërbimit ushtarak në vend të pushkës pati kazmën e lopatën. Me mbarimin e ushtrisë, Virgjili punoi punëtor krahu në ndërmarrjen e Bonifikimit. Vdiq i ri nga azotemia për shkak të punëve të vështira që bëri dhe torturave që pësoi për shumë vite.

Riza Çiftja, si i shpëtoi burgosjes

Në atë periudhë ishte koha e miqësisë së madhe me Jugosllavinë. Në libër ishte një shprehje për Kosovën që mësuesi na e kish thënë ta fshinim, por ne nuk e fshimë. Në kohën kur arrestojnë disa të rinj në Normale, mua më lajmërojnë që do të arrestohesha dhe largohem për në Tiranë.Fillova shkollën atje, por nuk aplikova për burse, sepse e dija që nuk do e merrja. Drejtor patëm Shemsi Totozanin, ndërsa mësues gjuhe Zeaudin Kodrën, i cili filloi t’i pëlqente komentet e mia dhe i lexonte. Mbarova shkollën dhe u emërova në Tepelenë në Koshtan, 9 orë larg. Varfëria ishte ekstreme.Ushqimet gjendeshin me triska. Ne morëm dy dhi, i bëmë pastërma. Zienim patatet, i prisnim, i thanim dhe i ruanim për t’i zier sërish kur do t’i hanim. Komiteti i Partisë në Elbasan dërgon një shkresë në Tepelenë që unë të pushohem nga puna dhe më pushojnë. Rikthehem në arsim në vitin ’55 në Laç, në një katund. Më çojnë në Fushë-Milot. Më trasferojmë e më çojnë në katunin Gramëz. Kështu kaluan vitet e mia në arsim, derisa dola në pension.Brezat e familjes Çiftja vazhdojnë. Rizai ka një djalë dentist dhe një vajzë nëpunëse në Itali ku jeton bashkë me familjen e saj, ndërsa djali i Tasim Çiftes, Hektori, është pedagog i gazetarisë në Universitetin e Elbasanit. Kjo familje që njohu shkëlqimin e pasurinë para Çlirimit, do të njihte shtetëzimin e saj, persekutimin dhe një jetë të vështirë më pas deri në demokraci.Hektori tregon se forma që kishin zgjedhur djemtë dhe vajzat Çiftja për t’i shpëtuar varfërisë intelektuale dhe vështirësive të ditës ishte një konkurs që bëhej mes tyre sa herë që mblidheshin me njëri-tjetrin.Të kthyer në punëtorë krahu bashkoheshin në mbrëmje në shtëpi dhe recitonin vargjet e Dantes dhe shumë autorëve botërorë duke bërë konkurs me njëri-tjetrin për të mos rënë në gjendjen e vështirë dhe për t’i shpëtuar realitetit tragjik që nuk kurseu familjet e pasura, edhe pse njiheshin për kontributin e tyre patriotik dhe ishin të gjithë të shkolluar nga Normalja, Universiteti i Parë Shqiptar.

KUR DIELLI SHKRUANTE PËR KRYENGRITJEN E MALËSISË MË 1911

by

NJË SHKRIM I NIKOLLA MARTINAJ PËR KRYENGRITJA E MALËSISË MË 1911/
NGA GËZIM LLOJDIA*/
1.Më 14 qershor 1924, Gazeta e VATRES,”Dielli”,zeri i shqiptarëve të Amerikës dhe më e vjetra ndër media print të emigrantëve në tokën e përtej oqeanit , publikon një shkrim të Nikolla Martinai me një titull të qartë kushtuar kryengritjeve shqiptare të viteve 1909-1911.
Mirëpo fokusi i z Martinaj është përqendruar te Malësia e cila është një shkreptimë e madhe rrufe karshi pushtimit të gjatë të osmanëve në trojet e Arbrit dhe rrezikut që u kanosej këtyre trojeve nga fqinjët ardhacakë.
”Kryengritja e Malësisë më 1911. Kryengritja e Shqipërisë më 1911 ka një rëndësi edhe nga pikëpamja ndërkombëtare,nga shkaku se ajo ndezi shkëndijën e parë të luftës së Ballkanit. Kryengritja shqiptare e 1911 u ndodh si një rast për të provuar fuqinë fizike dhe morale të Turqisë së ahershme ,dhe shërbeu të jap shenjën shteteve të Ballkanit,që të bashkohen në mes tyre kundër Turqisë. Nga pikëpamja shqiptare ,kryengritja shqiptare e 1911 mund të quhet si fara e të tërë lëvizjes kombëtare të kohës së fundit e cila pati efektin që të shpëtoj independencën e Shqipërisë ,e cila u bë shkak të hapet e para fushatë për të mbledhur të holla për një qëllim patriotik kur e njohura filoshqiptare inglize Miss Edit Durham bëri një thirrje mes shqiptarëve të Amerikës,të parët shqiptarë të organizuar në shoqëri kombëtare moderne me qendrat në Boston për të parë krahu, lëvizjen .
Z. N. Martinai shkruan gazeta, ahere një djalë i ri ish-organizator i kryengritjes në Podgoricë. Miss Durham në letrën e saj fliste me entuziazëm për besnikërinë me të cilën Z.Martinai i qe vënë çështjes së asaj lëvizje. Nga ky shkak shkruan gazeta,nuk ka asnjë shqiptarë tjetër ,që të dijë më mirë se ay faktet e asaj kryengritje e cila është pjesa e parë e historisë së zhvillimit të ndërgjegjes kombëtare është në proces të zhvillimit të ndërgjegjes kombëtare është në proces dhe po zhvillohet me të shpejtë. Po që të kuptohet ky zhvillim, është nevojë të niset historia e tij që në krye dhe artikulli, që pason është i pari i një seri prej 10 artikujsh të shkruar prej Z.Martinai për Diellin ,të tjerat do të vazhdojnë me radhë,përfundon parathënie për shkrimet historike të Z.Martiai.
2.“Për pashkë t’ vjetës 1911 krisi pushka ner malet e Shqypnisë kundër Turiqisë,shkruan N.Martinai.
Shtypi evropian hapi fjalën sikur shqiptarët po nisen luftë për me ba shtet independent Shqypninë. Kjo fjalë ngiati për shumë ditë dhe zhurma e kësaj lufte u rrit për s’tepri. Shqyptarët që gjindeshin në’Evropë pyteshnin shoqishojnë.
-C’asht kjo kryengritje enigmatike?
Kishin arsye me vrejte prej s’largu si një kryengritje enigmatike pse e dishin që malsoret burra t’fortë, por akoma pa vetdije patriotizme, t’armatosun keq pa pare.pa krene lufte modern,nuk ishin të zott për me fillue luftën për independencën e Shqypnisë kundre një mbretënisë s’ madhe. Cudia u shtu kur erdh lajmi se ra Tuzi që qe vetëm pak bajraqe,Hot -Grud-Kastrat,kishin ngreh armët.
Ded Gjo Luli burrë i vjetre sillej ,sillej nëpër Podgoricë .Aty me mund pak e gjetëm disa vetë,disa vetë shqyptarë, arsynë e thellë kryengritjes .Promotori ishte Krajl Nikolla. Një andrë e madhe ja kishte ndeze trutë qyshe se kish njeshe kunoren e mbretenise. Varzat i kishte ner oborre t’vjetra t’Evropës,aj vete ish fis i ri,ardhur nga popat ne 1700.
(Autori përmend faktin e njohur për ardhjen e sllavëve në Ballkan)
Komenti ynë.
Kur invazioni serb zbriti deri në jug ,ai krijoi jo vetëm shkatërrime të mëdha. Pas dobësimit të Perandorisë Bizantine dhe Perandorisë Bullgare, në mes dhe në fund të shekullit të 13-të,shumica e territorit të vendit u bë pjesë e Serbisë. Tri subjekte shkruajnë burime të huaja, mbulojnë historinë e Shqipërisë, ndërmjet fund të shekullit të 12-të deri në fund të shekullit të 14, kur principatat shqiptare ishin krijuar në gjithë Shqipërinë. Ky vend dhe kjo tokë ka parë një sërë pushtimesh nga pushtues të egër nga kohët të hershme, kujtojmë luftërat e ilirëve me romakët deri te:gotëve, astrogotëve, visigotëve, hunëve, avarët, maqedonasit dhe më të vonshme përmendim :pushtimet serbe, bullgare, austro-hungareze, malazeze, greke, italiane e gjermane shekulli i XX ,deri në 1998 çlirimi i Kosovës,nga intervenimi i forcat të NATO-s.)
-Kur u proklamua mbret, shkruan N.Martinai, morrin titullin e një princi legjendar,një fare Ivan,princ i Xetes nga i cili ndofta rrjedh Kol Ivanaj. Ai princ thonë se jetoj ne shekullin e pesëmbëdhjete. Me at titull Krajl Nikolla i hipi kalit t’nje mbretërisë operete.Andra e madhe e tij ishte me ba te vetat malet e Shqypnise deri në kufi të Serbisë. Froni i Serbisë nuk ishte aso kohe forte dhe emni i Krajl Nikolles ishte shumë popullues ner Serbi. Krajl Nikolla shpenzonte me i vu ne themel aj vete mbretënisë jugosllave,thotë N.Martinai duke treguar manyrën se si u ngritën mbretëria që rrëmbeu tokat e fqinjëve shekullorë në Ballkan.
Kur filloi kryengritja e Malcisë në Mal të Zi u dha fjala se krajl Nikolla merr ner duer baketën drektoriale të politikës ballkanike. Shpirti i malcorëve përpara se të fillojshin luftën ,ishte i vramun nga turqit pak për arsyna fanatizme fetare të mbetun me shekuj,por ma fort pse Turqia e Re u kish vu taksa dhe u menaconte lirinë anarshike të tyne.Krajl Nikolla i ashpëroj edhe ma tepër me propaganda të fshehta dhe j’a u mbushi kokën se shpejtim për ta nuk gjindej veç me u nda nga Turqia dhe me u bashkua me Malin e Zi. Krenet malcore ju shtrunë këtij mendimi. Krajl Nikolla u muer fjalën dhe u vuni në një betim me një formë magjike.Rreshtoj një sallon disa ikone ,karshi ikonave ndezi qira dhe aty i vuni malcorët me ba këtë be:”Për këtë flakë qirash ,për këto shejta, që na njofin,po i bima turkut,për të miran t’one dhe për nderin e Krajl Nikollës.
Me këtë ideal filloj fshehtas kryengritja në 1911.
3.Në një shkrimtjetër gazeta Dielli shkruan:Një dokument i panjohur i Isa Boletinit për kryengritjen e vitit 1911.Gazeta e shqiptarëve të Amerikës” Dielli” sjell një lajm rreth përpjekjeve të Isa Boletinit për të takuar refugjatët në Mal të Zi. Lajmi i periodikes shqiptare është marrë nga (Levavt Herald, 25 Shkurt).Gazeta turke Silah e Selanikut shkruan pikërisht kjo gazetë,botoi në numrin e saj të funt me fjalimin që pati nga redaktorët e saj në Mal të Zi më të zgjuarin Isa Boletini , provokatorin e lëvizjes kryengritje se funtme ne Shqipëri të Veriut. Kapidani i shkëlqyer i shqiptarëve patë deklaruar që priten ngjarje me rëndësi pranverën që vjen. Një luftë do të ndodh doemos në mes të Turqisë nga njëra anë , Bulgarisë dhe të Greqisë nga tjatra. Shqipëria dhe Mali’ i Zi do të marrin pjesë. Gjithë ai redaktor pasi pyeti mirë mi numrin e refugjatëve otoman në Mal të Zi, lajmëron, që ka sot në Mal të Zi refugjatë otomanë nga këta 2562 shqiptarë,1024 serbë, dhe 215 kaçakë urie.
Guverna e Malit të Zi me gjithë varfërinë e saj,do ti përmbajë të gjithë harxhet e saj. Krerëve u ep 5 franga në ditë dhe të tjerëve 2 frënga.
S.D . Në qoftëse korrespodenca e Silah është e vërtetë dhe jo e fabrikuar në favor të saj, gjë që ngjan shumë herë me të metat e vogla, ahere s’është çudi që korrespondenti i Times-H të jetë lajthitur për lajmin që epte se Isa Boletini u fal dhe u kthye ne Shqiperi. Lajm e Silah u botua me 24 te Shkurtit dhe dy ditë më vonë u botua ajo e Times-H. Po të ish që të ato ditë Isa Bolotini që të kthehej në Shqipëri si i falur, do t’i kish thënë gjë korri pondentit të Silah-iH.
Pastaj vumë re se Vant herald-in e Stambollit gjer Shkurt dhe s’ bën asfare fjalë për kthimin e Isa Boletinit. Emëri i gjeneralit kryengritës Shqiptar është aqë i dëgjuar sa këtij s ‘’munt të shkonte i pavënë re, ose Isa Boletini ndodhet në Mal të Zi dhe mediton mi politikën e Ballkanit, ose kthehet fshehurazi në Shqipëri që të lozë dhe qëllimin e tij në turbullimet të cilat janë paralajmëruar.
4.Gjejmë në gazetën Dielli një shkrim tjetër.
5 tabore kurdësh kundër Mirditasve.
Mirditasit zaptuan Leshin dhe i dhanë rasje një vapori t’ afrohet e t’u sjellin armët qe prisjin. Thuhet qe Fuzli Pasha hyri në Shqipëri me këtë rasje. Armët që u soll ishin gjer 10,000. Proklamata e autonomisë dhe vendosja e një guverne provizore në Orosh janë bërë prej një Z. Anton Toçi të cilit TIMES i ep rëndësi. Guverna turke çoj 5 taborë kurdësh kundër Mirditasve cilët e lanë Leshin pasi muarrë armet, gjashtë taborë të tjerë u çuan kundër Shalës,e cila ka gjer 2,000 armë të sistemit të ri.
5.Katoliket e Shkodrës,thotë gazeta Dielli,janë në një frikë të madhe nga bashibozukët pas kryengritjes së Mirditës. Kjo friko u shtua, kur nisi guverna të burgos ceza krerë të krishterë në mes të cilëve dhe të kusherin e Prenk Bib Dodës kapidan Marko Gjonin. Me rasjen e udhëtimit të Sulltan Mehmedit në Kosovë, Torgut Pasha i ftoj malësorët të falen. Këta s’e përfillë dhe zunë luftën. Telegrafet e funtme na thonë që i venë përpara dhe që i kanë dbuar Turqit nga cesa vise. Kryengritësit janë të zëmëruar për mos ardhjen e Garibaldit. E shoqja e prinit trëshgimtar të Malit të Zi dhe princesha Xenia visituan spitalin ushtarak të Podgoricës,ku cesa shqiptarë të plagosur janë nën kujdes mjekësor malazias. Në mes të tyre ishin djema 17 a 18 vjec. Shumë të tjerë s’gjejnë as mjek as barra. Numri i refugjatëve po madhohet. Partia Republikane i Italisë me 60 deputetë në krye gatit një dërgim ndihmash dhe doktorësh.
6.Ismail Qemali arriu në Cetinë dhe u poq me mbretin Nikollën e Malit të Zi me të cilin foli foli tri karta t’ orës shkruan një shkrim tjetër në një numër të Diellit të Amerikës. Në pallat e shpuri sekretari i legatës turke Nuzimin Be.
Mbret Nicolla i paske thënë një korrespondenti italian që do mos do se do te krise lufte te Malit te Zi dhe të Turqisë.
Guverna turke u përpoq me ketë të marrë një hua 25 milionash lira prej një grupi frenqsh. Shkaku qe se Turqisë si mbeti më gjë që te mos ua ketë shitur të huajve dhe Frenqte s” japin ti holla ne ere pa sigurime
U lumtë Malësorëve!
Pas telegrafëve të funtine Kont Aehentheral u muar vesh me ambasadorin italian në Vjene që të japin se bashku këshilla ne Stamboll në Cektinë per ti pushuar turbullimet e Shqipërisë. Korrespondenti i gazetës italiane Secolo boton cesa letra në gazetë të tij mi pjekjen qe pati me te dy krerët e dëgjuar shqiptar Z. Sakol Bazi dhe Bajraktarin Ded Nikaj të Grudes, dhe boton gjerë e gjatë mendimet e tyre mi kryengritjen. Që të dy folën për pabesinë me te cilën Turqit zaptuan Decishin para se të shkonte koha e proklamatës.
Shtatëdhjetë e katër luanë e mbajtin këtë vent për 16 ore kundër flages së topave që u vinin prej tri anësh. Më në funt u shtrënguan të ikin si i mbaruan fishekët. Guverna turke dërgoj ne Gegëri 20,000, ushtarë të mbledhur nga Shqipëria e Jugës.

*Msc.Anëtar i Akademisë Evropiane të Arteve]