Prof. Dr. Sylë Ukshini/

Gazeta vjeneze “Das Interessante Blatt” e date 19 dhjetor 1912, ne balline e saj boton fotografinë historike te pese ambasadoreve te Fuqive te Medha mëdha evropiane dhe te ministrit te Jashtëm te Britanisë se Madhe: Max Fürst Lichnowsky (Gjermani), Alexander Graf von Benckendorff (Rusi), Albert Graf von Mensdorff, (Austro-Hungari) Jules Cambon (France) , Marchese Gugliemo Imperali (Itali) dhe ministri i Jashtëm Edward Grey (Britani e Madhe), të cilët ndërmjetësuan për ruajtjen e paqes evropiane dhe zgjidhjen e problemeve midis Aleancës Ballkanike dhe Perandorisë Osmane.

Takimet ne këtë konference kishin një karakter pothuajse familjar, pasi ambasadorët e Austro-Hungarisë, Rusisë dhe Gjermanisë, përkatësisht Albert Graf von Mensdorff, Alexander Graf von Benckendorff dhe Max Fürst Lichnowsky, ishin të gjithë kushërinj.

Ne kete konference mbi të gjitha bëhej fjalë për të ardhmen e Shqipërisë. Konferenca filloi në dhjetor nën kryesimin e Sir Edward Grey në Pallatin e St James dhe zgjati deri maj 1913.

Në Konferencën e Ambasadorëve të Londrës fuqitë e mëdha vendosën të krijonin një Shqipëri të rrumbullakët, e cila përfshinte vetëm gjysmën e të gjitha territoreve të populluara shqiptare. Më shumë se 50% e popullsisë shqiptare mbeti jashtë këtij shteti dhe kryesisht ra nën sundimin serb, pasi Serbisë iu dha pjesa e Kosovës. Kufiri i sotëm Kosove-Serbi është në thelb në përputhje me linjën e miratuar nga Kongresi i Berlinit dhe është një nga kufijtë me te vjetër ne Ballkan. Siç e pranoi sinqerisht Sekretari i Jashtëm britanik Sir Edward Grey në atë kohë, pikëpamjet etnike nuk luajtën asnjë rol në çështjen e demarkacionit. Ishte vetëm për të kënaqur interesat e fuqive të mëdha.

Kjo është e rëndësishme sepse “politika e balancës” gjermane e ndjekur në konferencë pati një ndikim të rëndësishëm në të ardhmen e Shqipërisë. Austro-Hungaria dhe Italia mbështetën me forcë pavarësinë shqiptare, Monarkinë e Danubit, sepse kjo do t’i mohonte Serbisë hyrjen në Adriatik, ndërsa italianët shpresonin të ishin në gjendje t’i nënshtronin vullnetit të tyre shtetin e ri të dobët në anën tjetër të Adriatikut. Rusia mbështeti Serbinë dhe Malin e Zi. Franca u pajtua me qëndrimin rus. Gjermania dhe Britania e Madhe qëndruan neutrale. Çështjet e tjera territoriale u vendosën kryesisht në favor të Serbisë dhe Greqisë.

Theodor Niemeyer e vlerësoi situatën politike në Evropë nga viti 1912 deri në vitin 193 si më poshtë: “Interesat ballkanike të Rusisë dhe Austrisë ishin diametralisht të kundërta. Nevojat e Italisë ishin kryesisht në të njëjtat linja me ato të Austrisë.

Nëse lufta do të kishte shpërthyer në 1912 ose 1913 si rezultat i mbështetjes së Rusisë ndaj pretendimeve serbo-malazeze, Rusia do ta kishte vendosur menjëherë Italinë si fuqinë e radhës më të interesuar.

U gjet teatri i luftës dhe në krah të tij, natyrisht, jo vetëm Austria, por edhe Gjermania, por ndoshta edhe Turqia, si dhe një ose dy shtete ballkanike. Anglisë do t’i duhej të qëndronte në mbrojtje të Rusisë me Francën, ndoshta përmes mbështetjes së armëve. Një situatë e tillë lufte duhet të jetë dukur katastrofë për Anglinë jo vetëm për arsye të përgjithshme, por edhe politikisht dhe ushtarakisht të pafavorshme për shkak të pjesëmarrjes aktive kryesore të Italisë dhe pjesëmarrjes së shteteve lindore.”

---

---

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 21 Dhjetor 2024

“Daily Express” ka botuar, të mërkurën e 2 korrikut 1930, në faqen n°8, intervistën ekskluzive asokohe me Mbretin Zog I në Shqipëri, të cilën, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

Zogu – një mbret shumë modern

Nga Alexander Levvey Easterman

Mbreti Zog refuzon të mbajë një kurorë

Nuk do të ketë ceremoni kurorëzimi

Personalisht mbikëqyr çdo departament të shtetit të tij

Mendon se gratë duhet të qëndrojnë jashtë politikës dhe është idhulli i popullit të tij

Tiranë, Shqipëri.

Sapo pata një intervistë të gjatë dhe magjepsëse me një Mbret të ri të mrekullueshëm, i cili, megjithëse ulet në fronin e mbretërisë më të re, më të vogël dhe më pak të njohur evropiane, mund të ketë fuqinë për të ndaluar ose për të shkaktuar shpërthimin e ardhshëm të luftës në Evropë. Kërcënimet dhe sfidat e zjarrta por të paqarta të Musolinit gjatë ditëve të fundit do të kenë një kuptim më të qartë në dritën e vendit të këtij Mbreti në Ballkan.

Zogu, Mbreti i parë i Shqipërisë, është një risi tek monarkët. Ai është i vetmi sundimtar që refuzon të mbajë një kurorë. Ai refuzon, kundër këshillës së ministrave të tij, të ketë një ceremoni kurorëzimi, sepse është shumë i zënë me ndërtimin e shtetit të tij dhe sepse kostoja e ceremonisë, thotë ai, mund të përdoret më mirë në rregullimin e mbretërisë së tij. Ai personalisht drejton çdo departament të shtetit të tij, nga politika e jashtme e lartë deri tek ndërtimi i një rruge të re në kryeqytetin e tij. Ai është autokrat i padiskutueshëm i vendit të tij dhe idhulli i popullit të tij.

Mbreti Zog është vetëm tridhjetë e tre vjeç. Dy vjet më parë, kur ai ishte një qytetar privat, ai krijoi, i vetëm, Mbretërinë e re të Shqipërisë nga një rrëmujë tipike kaotike ballkanike e fraksioneve të panumërta të vogla dhe fiseve ndërluftuese – një ferr grindjesh politike, revolucionesh dhe grindjesh të vazhdueshme. Ai ngriti fronin e tij dhe krijoi një dinasti të re.

Ai qeveris vetëm 800.000 subjekte, por ai mban çelësin e një situate politike që është e mbushur me mundësitë më të rrezikshme për prishjen e paqes europiane.

Ai është i rrethuar nga të gjitha anët nga shtete të reja të fuqishme dhe ambicioze që shkëlqejnë në mënyrë ogurzezë mbi njëri-tjetrin dhe e shikojnë atë me ankth. Në njërën anë qëndron një Jugosllavi e zgjeruar dhe ambicioze nën diktaturën e mbretit Aleksandër, e cila kërkon dëshpërimisht të hapë një dalje në Mesdhe.

Nga ana tjetër, figura e madhe dhe e frikshme e Musolinit bllokon rrugën drejt kësaj daljeje. Mes të dyve, mbretëron një armiqësi kërcënuese, në rritje dhe e rrezikshme. Të dy po luftojnë për kontrollin e Adriatikut që të çon në Mesdhe dhe në fuqizimin botëror.

Mbreti i ri i Shqipërisë dhe mbretëria e tij e sapolindur shtrihen gjeografikisht mes këtyre dy rivalëve të egër. Këto dy kombe po shikojnë me ankth ngritjen e këtij Mbreti të ri; të dy janë rivalë për miqësinë e tij dhe secili është xheloz për çdo shenjë favori që mund t’i tregojë tjetrit. Në atë rivalitet qëndron fara e telasheve për Evropën. Musolini ka shënuar suksesin e parë duke i dhënë hua mbretit Zog 2,000,000 £.

Në këmbim, Italia ka fituar ndikimin tregtar dhe të drejtën për të trajnuar ushtrinë shqiptare. Si pasojë ka tërbim dhe hidhërim në Jugosllavi. “Shkëndija e Ballkanit” më përshkroi Shqipërinë një zyrtar i lartë britanik. Ajo është Belgjika e Evropës Lindore.

Mbreti Zog ka armiqtë e tij xhelozë, të cilët përdorin metoda të çuditshme për të shkatërruar prestigjin e tij dhe për të minuar mbretërinë e tij. Raporte të çuditshme kanë qarkulluar për shumë muaj nëpër kryeqytetet e Evropës se ai po vdiste nga një atentat i ngadaltë në pallatin e tij nga helmi i administruar në mënyrë misterioze dhe se mbretëria e tij, e copëtuar nga revolta, ishte gati të shkërmoqej.

Erdha në Shqipëri për të mësuar të vërtetën për këtë monark të ri dhe aktivitetet e tij. Për dy orë sot, Zogu i Parë më tregoi për sprovat e tij, punën e tij dhe ambiciet e tij për popullin e tij. Ai u përgjigj me gjallëri pyetjeve të mia, por me një vigjilencë të jashtëzakonshme.

Kjo intervistë me një sovran në pushtet ishte, për informalitet, më e veçanta në përvojën time.

Ne u ulëm përballë njëri-tjetrit në një tavolinë të vogël pune, të mbushur me letra, në fund të një dhome të gjatë, të mobiluar thjesht në pallatin dykatësh, me ngjyra, i cili është thjesht një vilë e vogël, me shumë pak pretendime.

Mbreti Zog është një i ri i pashëm, shtatlartë, i zhdërvjellët, me pamje nervoze, me ngjyrë të zbehtë, me mustaqe paksa të gjata, siç është stili shqiptar. Ai u ul në një karrige të madhe, si një fron, të gdhendur me shqiponjën dykrenare shqiptare dhe kishte veshur një uniformë të thjeshtë kaki pa asnjë dekoratë të vetme.

Unë shpreha habinë e këndshme që e pashë atë në një shëndet kaq të mirë, pasi raportet e këqija kishin shprehur të kundërtën.

“Unë nuk jam i befasuar dhe as i mërzitur nga këto forca”, u përgjigj mbreti. “Shumë forca po punojnë kundër meje në një klimë kërcënimesh, sepse unë e kam bashkuar vendin tim dhe i kam kthyer fytyrën drejt paqes dhe përparimit. Këto forca inkurajohen në qarqe të fuqishme dhe janë aq tinëzare, saqë mjetet që kam në dispozicion i shoh shumë të dobëta për t’i luftuar ato.”

“A do të më tregojë Madhëria juaj pikat kryesore të politikës suaj?”

“Me kënaqësi. Është, me një fjalë, liri dhe përparim për vendin tim dhe paqe me fqinjët e mi. Emri i lashtë i vendit tim është, ju kujtohet, Illyria, që do të thotë liri. Ne kemi luftuar dhe vuajtur për të për qindra vjet kundër pushtimit dhe shtypjes së vazhdueshme të huaj.”

“Po politika juaj e brendshme ?”

“Kjo është e thjeshtë. Ju e dini se për shekuj vendi im ka jetuar në një gjendje kaosi për shkak të keqqeverisjes së huaj. Unë kam ndërmend ta ndryshoj atë. Politika ime është ajo e rindërtimit – të përpiqem të kapërcej dekadencën disashekullore dhe ta sjellë Shqipërinë në përputhje me idetë dhe nevojat moderne.”

Mbreti u përkul dhe buzëqeshi me mirënjohje ndërsa unë e përgëzova për këtë veprimtari të jashtëzakonshme. Rrugës për në kryeqytetin kisha parë ndërtesa, rrugë të ndërtuara, laboratorë kërkimorë bujqësorë dhe shumë biznese të tjera të reja.

“Kishte gjithashtu vështirësi fetare,” shtoi ai. “Në Shqipëri ka tre fe të ndryshme dhe të gjitha ishin të përziera në politikë. Unë tani e kam ndarë plotësisht fenë nga shteti. Unë kam dekretuar lirinë dhe barazinë e plotë fetare. Vetë shteti nuk ka fe zyrtare dhe njerëzit janë të lirë të bëjnë çfarë të duan.”

Unë iu referova pozitës së gruas. Kisha lexuar se në Shqipëri pozicioni i tyre tradicional ishte ai i “orendive”. “A do të garantoni barazi gjinore si në Perëndim ?” — e pyeta unë.

“Unë besoj në lirinë kulturore të grave dhe barazinë e tyre përpara ligjit,” ishte përgjigja, “por nuk mendoj se ato duhet të marrin pjesë në politikë. Dua t’i edukoj gratë, por edhe t’i mësoj që të jenë nëna të mira dhe menaxhere shtëpie. Unë dua që gratë shqiptare të jenë gra të mira – si ajo.”

Mbreti u kthye dhe tregoi portretin e një gruaje të pashme në mur, në moshë të mesme. Ai u përkul pothuajse në mënyrë të padukshme para fotografisë. “Ajo është nëna ime,” — tha ai thjesht.

I përmenda se fejesa e fëmijëve dhe martesa kanë qenë të zakonshme në Shqipëri, fejimet e fëmijëve edhe para lindjes. “Unë e kam shfuqizuar të gjithë këtë me një dekret të veçantë dhe” – kjo me një ndjesi krenarie – “është pranuar nga të gjithë pavarësisht zakonit shekullor.”

Mendoj se ky është një nderim i veçantë për aftësinë dhe ndikimin e tij. “Thuhet se sundimi juaj është një diktaturë, një formë qeverisjeje që nuk është shumë e popullarizuar në Perëndim.”

Mbreti Zog ktheu sytë e tij të shkëlqyeshëm nga unë : “Varet se çfarë do të thuash të dish se si qeverisen vendet e tjera, por unë e njoh vendin tim dhe njerëzit e mi. Ashtu si rrobat janë bërë për t’iu përshtatur personit, ashtu edhe sistemet qeverisëse janë krijuar për t’iu përshtatur kombeve individuale. I dhashë vendit një qeveri kushtetuese – një kabinet dhe një parlament. Por qeveria duhet mbajtur nën kontroll të rreptë dhe qeveria ime është përgjegjëse ndaj Kurorës. Është e vërtetë që unë zgjedh kabinetin, por është përgjegjës edhe para Parlamentit. Diktator është ai që shpërfill Kushtetutën. Por unë nuk do të toleroj ‘lobimet qeverisëse’”, shtoi ai ndjeshëm.

E pyeta se çfarë mendonte për mbretërimin në përgjithësi dhe si kishte ndikuar tek ai. “I vetmi ndryshim që ka bërë për mua,” tha ai i zymtë, “është se në vend që të punoj shtatë apo tetë orë në ditë, tani punoj tetëmbëdhjetë dhe mbaj përgjegjësinë e të gjithë shtetit. Unë jam vetëm një punëtor i thjeshtë që bëj punën time. Kjo është gjithçka do të thotë për mua mbretërimi.”

Ai donte të ulej dhe të bisedonte, por duke parë masën e letrave në tavolinën e tij, u ngrita për t’u larguar.

I dhashë lamtumirën time. “Shpresoj se do të vini sërish,” tha ai.

Zogu I, Mbreti i Shqiptarëve, është një i ri shtatlartë me inteligjencë të jashtëzakonshme. Unë parashikoj që do të dëgjojmë shumë për të dhe se ai do të bëhet një nga shtetarët më të talentuar në Evropë.

Prof. Asoc. Dr. Zaho GOLEMI/

Stambolli 2692 vjeçar, i shquar në historinë e botës

Stambolli (Istanbul) është qytet i gjurmëve të thella historike, muzeve, kulturës, civilizimit, arsimimit, pasurisë, turizmit, tregëtisë, transportit tokësor, detar e ajror, qytet i zhurmshëm me jetë e gjallëri plot ngjyra, një qytet përherë i zgjuar. Në Stamboll gjenden rrënjët aristokratike të tre perandorive: Romake (Roma e Lindjes/Roma e re), Bizantine dhe Osmane. Stambolli është në fakt qendra kryesore kulturore, ekonomike dhe industrial, është i vetmi qytet në botë që gjendet në dy kontinente dhe i ndarë në tre zona kryesore Stambolli i vjetër (Emininy dhe Fatih, Bejollu pranë Gallatës që të dyja në pjesën e Stambollit europian si dhe Yskidari dhe kadikoji në pjesën e Stambollit anadollian). Në Stamboll gjenden qindra objekte luksi dhe turizmi, si dhe objekte kulti të besimit veçanërisht të ngritura nga viti 1453 deri me rënien e kalifatit më 1923, por edhe në këtë shekullin e fundit, ku vetëm lagjia “Fatih” ka 340 xhami, ndërkohë që gjithë Stambolli ka rreth 3400 xhami. Stambolli është ndër qytetet më të populluar të planetit, që daton si kohë themelimi më 667 para erës sonë, në të dy anët e Bririt të Artë, një vend i mahnitshëm i ngrohtë dhe me hotele luksozë, një oaz që i gjen të gjitha në zemër të metropolit, qytet i imazheve dhe befasive për vizitorët e botës.

Hoteli evropian “Pera palace” tek “mesi i botës” edhe “pronë” e shqiptarëve!

“Pera palace” në Stamboll është 130 vjeçar dhe mjaft i njohur në qytetin e dy kontinenteve dhe tre perandorive, në qytetin e kontrasteve, vlerave tradicionale, në qytetin e histories. Hoteli është përmbushja e dëshirave të botës, me portat drejt bukurive të çmuara, që vizitorët e botës e kanë pagëzuar si “kryeqytet i botës”, ura që lidh Evropën me Azinë, qytet i skutave të historisë, me metro që nga viti 1875, qytet i djegur disa herë, por sërish i ngritur gjithmonë dhe më i bukur. “Pera palace” është vendosur 7.4 km larg nga “kërthiza” e qytetit, 32 km nga Aeroporti “Mustafa Atatürk”. Hoteli ndodhet në zonën “Tepebashë” të lagjes “Beyoglu”, që tradicionalisht është quajtur si “Evropa e vogël”, ku zhvillohen aktivitete kulturore e sociale gjithëvjetore. Hoteli historik ‘Pera Palas’ i Stambollit u ndërtua për të famshmin “Orient Ekspres”, për pritjen e pasagjerëve që vinin në Stamboll me trenin luksoz Ekspres të Orientit, i cili në vitin 1888 nisej nga Parisi dhe mbërrinte në Stamboll pas një udhëtimi 80 orësh, në rreth 3000 kilometra nga stacioni Gare de l’Est i Parisit deri në Stamboll. Hoteli priste burokratë, artista, aristokratë të nivelit të lartë, pasagjerët elitarë europianë që kërkonin cilësi europiane në zemër të Stambollit. Ndërtimi i hotelit Pera (Pera Palas) filloi në 1892 dhe përfundoi më 1895, duke qenë mjaft komod për kohën sikurse edhe hotelet cilësore perëndimore. Pera është një fjalë me kuptime të ndryshme në disa gjuhë të botës si para, monedhë, përtej, dardhë, vlerë e çmuar etj. Në këtë hotel muze kanë qëndruar figura të politikës e sidomos të diplomacisë së Fuqive të Mëdha, bankierë, pronarë restorantesh, eksportues, hotelierë, ushtarakë të niveleve të larta, shkrimtarë si Agatha Christie, Alfred Hitchcock, Ernest Hemingëay e dhjetra qindra të tjerë të shquar në fushën e letrave. Hotel “Pera Palas” është një nga ndërtesat madhështore të Stambollit dhe hoteli i parë i Stambollit europian me standarde evropiane, me energji elektrike, i pari me ashensor elektrik dhe ujë të ngrohtë, që u inagurua më 1895 me një ballo speciale në hollín e tij. Duke qenë dëshmitare e shumë ngjarjeve të rëndësishme në Stamboll që nga Lufta e Parë Botërore, “Pera Palas” u bë pikë referimi në Turqi, dhe në platformat ndërkombëtare, ndërkohë që ka qenë dhe ka ngelur “kripa e gjellës në supën” e ekonomisë dhe kulturës popullore turke, fryma europianiste e hotelerisë europiane në Stamboll. Një shekull më parë Stambolli kishte rreth 1200 restorante, por dhe një mundësi të konsiderueshme akomodimi, ku edhe shqiptarët kanë pasur dhe kanë pjesën e tyre të kontributit në zhvillimin e këtij qyteti modern, edhe pse duhet thënë se një shekull më parë qyteti me më së shumti shqiptarë në botë.

Çfarë ishte “Pera Palas” për shqiptarët dhe pavarësinë e shtetit shqiptar?

Në hotelin “Pera Palace” në Stamboll, më 1912 mblidhej gjithashtu ajka e mençurisë intelektualiste e mbarë shqiptarisë, atyre që trashëgonin vetitë më të mira të platformës së Shqipërisë të së nesërmes. Natyrisht nuk mungonin edhe çështjet komplekse si dhe nga ndonjëri edhe çështja e interesave. Ishte vendi ku “ndeshej” mendimi progresiv dhe mendimi konservator. Në këtë vend historik në “Pera Palas” në këtë ndërtesë e stilit klasik evropian të Stambollit, dikur kanë bujtur me dhjetëra njerëz të famshëm të botës. Pikërisht këtu u takuan Ismail Qemali, Hasan Prishtina, Syrja Vlora, Aziz Vrioni, Myfit Libohova dhe Esat Toptani për të diskutuar për Pavarësinë e Shqipërisë. Në dokumentat fotografike gjejmë edhe një fotografim të realizar nga patrioti i shquar shqiptar Hasan Prishtina i cili e ka realizuar në vitin e pavarësisë më 1912. Për shqiptarët është fakt historik se nga hoteli historik “Pera Palas” i Stambollit, nisi rrugëtimi i Pavarësisë së shtetit shqiptar, të Ismail Qemal bej Vlorës. Ndër njerëzit e famshëm të Stambollit është dhe vlonjati (Avlonyali) Ismail Kemal beu. Në azhendën historike të kombeve “Pera Palas” është edhe “pronë” e shqiptarëve, një pikë e rëndësishme historike në formën e një peligrinazhi për arsye se, prej këtij hoteli filloi rrugëtimi i Ismail Qemal Vlorës 68-vjeçar, që çoi në shpalljen e pavarësisë së Shqipërisë më 28 nëntor 1912. Pera Palas ngeli përjetësisht në kujtesën e shqiptarëve si pikënisja e Pavarësisë, si vend peligrinazhi, si stacioni ndër më të vizitueshmit të Arnavutëve në qytetin e trëndafiltë, kaq të njohur dhe të dashur. Ndërkohë që në këtë qytet Sami Frashëri ose sikurse e thërrasin “birin e tyre” turqit e vjetër dhe të rinj “Shemsedin Sami” personalitetin e shquar të letrave turke dhe shqipe, pasi ai shkroi aq shumë për Shqipërinë e tij imagjinare dhe për Perandorinë Osmane reale, në këtë qytet, ku i biri i tij Ali Sami Jen, u bë president i një ekipi të njohur futbolli deri në ditët e sotme.

Ismail Qemali, Lauzanne, “Le Matin” dhe misioni i gazetarit

Misioni i gazetarit është i njohur në mbarë botën, sikjurse edhe misioni i diplomatit, i atdhetarit por veçanërisht i shtetarit dhe shtetformuesit mendimtar dhe vizionar, që dinte të lexonte aktualen dhe perspektivën. Por në kohë historike kur definohen shtetet dhe vendoset e ardhmja e kombeve vlejnë edhe më shumë dëshmitë e të gjitha llojeve, edhe ato gazetareske kur shkruhen me vërtetësi dhe që garantojnë besueshmëri. Gazetat dhe revistat evropiane dhe jo vetëm në kohën dhe vendin e duhur shkruan për shqipërinë dhe shqiptarët. Në një pjesë të rëndësishme flitet e shkruhet edhe për fatin e kombit shqiptar. Edhe ideja dhe nisma për themelimin e shtetit të fundit në Ballkan ishte pjekur pikërisht në Stamboll. Prandaj edhe shgrimtarë, gazetarë, historian, kanë hedhur dritë e sigurisht do të vijojnë të ndriçojnë një nga periudhat më shpresëdhënëse të kombit, përfshi këtu veçanërisht ataqë janë thelluar në zbulimet që vijnë bazuar në dokumentacion autentikë dhe që për ne janë dokumenta RHK (dokumenta me rëndësi historike kombëtare). Kështu sipas Ilir Ikonomit gazetarit dhe shkrimtarit historik “Në kujtim të Ismail Qemalit”, shkruan: “Në “Pera Palace” shihje shpesh ato ditë të vitit 1912 një francez të shëndoshë, me flokë të zinj, të ndarë në mes dhe me mustaqe të trasha.

Ai ishte kryeredaktor i së përditshmes “Le Matin”, një prej gazetave më të njohura të botës dhe kishte ardhur nga Parisi për të mbuluar ngjarjet në Stamboll. Lauzanne njihej personalisht me Ismail bej Vlorën. Ndonjëherë mbrëmjeve, Ismaili i afrohej gazetarit dhe e pyeste fare shkurt: “Ndonjë të re?” Lauzanne i tregonte për humbjet dhe fitoret. Herë-herë, Ismail Qemali shprehte kënaqësi dhe thoshte vetëm kaq: “Sa mirë!” Në fytyrë nuk i shfaqej ndonjë emocion kushedi çfarë, pavarësisht se kush kishte humbur dhe kush kishte fituar. “Sa mirë!” përsëriste. Një ditë gazetari e pyeti: “Si ka mundësi që për ju është njëlloj mirë, si atëherë kur turqit fitojnë ashtu edhe kur ata munden?”. Ismaili vuri buzën në gaz si rrallë ndonjëherë dhe me fjalë të qarta e të matura, tha: “Eshtë mirë, sepse cilido qoftë fitimtari ose i munduri, ka ardhur ora që unë kam pritur gjithë jetën dhe që populli im ka pritur me shekuj: ora kur Shqipëria më në fund do të heqë zgjedhën dhe do të bëhet shtet i pavarur.” Stephane Lauzanne, fatmirësisht ka fiksuar në një shkrim të tij skenën e largimit të Ismailit nga Stambolli për të shkuar në Shqipëri. Një mëngjes, tregon ai, takova Ismail Qemalin, i cili po nisej me një torbë në dorë. Ishte e shtunë, 2 nëntor 1912. “Ku po shkoni kështu? – e pyeta. “Do të marr vaporin. Do të shkoj në Shqipëri,” – tha. Ismaili dhe njerëzit e tij do të niseshin me anijen rumune “Regele Carol”, që bënte rregullisht rrugën Stamboll-Konstancë. Anija mbante emrin e mbretit të Rumanisë, me të cilin Ismaili ishte njohur dekada më parë. Me të njëjtën anije do të niseshin edhe Nabi beu, ambasadori i Turqisë në Itali dhe Hilmi pasha, ambasadori në Austri. I pari shkonte për të vulosur paqen përfundimtare me Romën, pas humbjes së perandorisë në luftën për Tripolin. Tjetri do të bisedonte me Vjenën dhe do të kërkonte ndërhyrjen e fuqive për t’i dhënë fund përparimit të ushtrive ballkanike. Të dy negociatorët kishin me vete valixhe të mëdha, kujton Lauzanne. Por bagazhi më i rëndë për nga shpresat dhe nga vendosmëria ishte ai brenda torbës së vogël të Ismail Qemalit”. (sipas librit të Ilir Ikonomi “Pavarësia, udhëtimi i paharruar i Ismail Qemalit”. Për “Pera Palas” është folur dhe do të flitet, pasi nga ky hotel është pelegrinazhi patriotik për shqiptarët. Këtu nisi rrugëtimi real drejt Pavarësisë së Shqipërisë, pasi në këtë hotel shkuan dhe qëndruan njerëz të famshëm por mbi të gjitha kaluan netë e ditë njerëz me vlera për kombet sikurse ishte Ismail Qemali që kishte marrë mbi supe një ndër barrët më të rënda dhe më të vështira të historisë, atë të shpalljes së shtetit të pavarur shqiptar. Edhe plani i shpalljes së Pavarësisë shqiptare e ka zanafillën pikërisht në këtë hotel të famshëm europianist në Stamboll. Plani u thur dhe u programua nga Ismail Qemali dhe Hasan Prishtina më 12 janar 1912 pasi ky i fundit një ditë më herët, kishte mbajtur një fjalim të fuqishëm në emër të grupit të deputetëve shqiptarë në seancën plenare që u mbajt në Parlamentin Osman.

Prej këtu, vendosën tē përfshinin në planin e tyre edhe deputetët e tjerë shqiptarë duke u mbledhur një ditë mē vonë më 13 janar 1912 në shtëpinë e Syrja bej Vlorës, i cili ishte deputet i mexhlisit (kuvendit) osman e kushëri i dytë i Ismail Qemalit, që gjendej afër sheshit “Taksim” jo larg prej Pera Palace. Nē takimin e Taksimit bashkë me deputetin e Beratit Aziz Pashë Vrioni, të Gjirokastrës Myfid bej Libohova dhe tē Durrësit Esad pashë Toptani, të gjithë lidhën besën duke u betuar mbi Kuran se do të ngrinin në revoltë popullsinë e zonës ku kishin ndikim. Kjo mbledhje e ky betim njihet në histori si pikë kthese me emrin “Komploti/ Mbledhja e Taksimit”, që në fakt është një pakicë deputetësh edhe pse në Parlamentin Osman të asaj periudhe (1912) ishin 26 deputetë për nga gjaku shqiptar. Ismail Qemali e dinte mirë se “Pera Palace” shërbente edhe si qendër takimesh patriotike, por dhe qendër e spiunëve, si hotel i gjeneralëve britanikë, shkrimtarëve, tregtarëve të armëve, udhëtarëve të ndryshëm të Orientit në një ndër lagjet më të frekuentuara dhe të pëlyera të Stambollit. “Pera Palace” ishte përshëndetja e fundit e Perëndimit përgjatë rrugës drejt Orientit, hoteli më i shkëlqyeshëm i llojit perëndimor në kryeqytetin e perandorisë osmane, që në fakt shtrihej në 8 milionë kilometra katrorë. Me këtë hotel Stambolli linte pas të kaluarën osmane dhe po katapultohej në kohëra modern. Stambolli dhe veçanërisht ky hotel kishte parë edhe refugjatë, oficerë të larguar nga shërbimi, përjetoi fundosjen e Kalifatit, dëshmonte se jeta matej me orën e Parisit, Londrës dhe Neu Yorkut. Në tranzicionin e pushtetit Mustafa Kemal Atatürk, adhurues i kulturës perëndimore solli një imazh të ri të shekullarizmit, me identitetit të ri perëndimor, kun ë fakt ky hotel ishte pranvera e parë perëndimore në Stambollin e “ndryshkur” nga çallma osmane e shekujve. Pesha e udhëtimit të babait të kombit ishte pasha e halleve të një kombi të tërë, pesha e pavarësisë shqiptare. Ismail Qemali që dikur para 112 vitesh qëndronte ulur në hollin e vogël të hotelit, nuk është më një “plak”, 68-vjeçar, që rrethet intelektuale të Stambollit dhe jo vetëm e thërrisnin “Avlonyali Ismail Kemal bej”, por një figurë përfaqësuese e mençurisë shqiptare që jetonte dhe pulsi i rrihte për ardhmërinë e kombit por dhe zemra ja donte një gjë të tillë. Përtej rehatisë së “Pera Palas”–it qëndronte një komb i tërë, prandaj dhe misma e tij që nisi në këtë hotel ndonji një rrugëtim prej 4122.5 kilometra të gjatë në rrugëtimin me karrocë, me anije, me tren, sërish me anije dhe që përfundoi në Vlorë sërish me karrocë nëpër rrugët e përbaltura të Myzeqesë edhe duke fjetur dy netë një në Çermë të Lushnjës dhe një tjetër në Libofsh të Fierit përpara se të mbrinte në Vlorën e tij dhe përpara se të trupëzohej dhe të hynte në histori si vigani i flamurit kombëtar dhe themelues i shtetit të parë shqiptar.

Prof. asoc. dr. Teki Kurti/

Drejtor i Arkivit Qendror të Forcave të Armatosura

Në fondin arkivor të Shtabit të Përgjithshëm të Ushtrisë Nacionalçlirimtare Shqiptare pranë Arkivit Qendror të Forcave të Armatosura të Republikës së Shqipërisë, gjendet gazeta “Mundimi”, e cila kishte karakterin e një buletini lufte. Nëpërmjet saj, opinioni publik informohej për rezultatet e ushtrive aleate antifashiste kundrejt ushtrive armike të Boshtit. Gazeta përmbante  një rubrikë të veçantë ku pasqyrohej “Lufta në Shqipëri”.

Gazeta “Mundimi” botohej në Bari të Italisë nën kujdesin e Shtabit Aleat të Mesdheut, i cili, në periudhën e Luftës së Dytë Botërore, drejtonte e bashkërendonte veprimet luftarake kundër pushtuesve gjermanë e aleatëve të tyre në zonën e Mesdheut dhe komandohej nga Gjenerali Henry Meitland Wilson. Kjo gazetë botohej dhe shpërndahej në hapësirën shqiptare nëpërmjet ajrit nga forcat ajrore britanike dhe amerikane. Botimi i saj ka filluar nga muaji mars i vitit 1944 deri në prill 1945 dhe ka pasqyruar të gjithë aktivitetin e formacioneve ushtarake dhe rezistencën e tyre gjatë LDB. Në të botoheshin artikuj mbi luftën që zhvillonte “Ushtria e Kuqe” ndërsa në rubrikën “Lufta në Shqipëri” pasqyronte veprimet luftarake të njësive dhe formacioneve të batalioneve, divizioneve e korparmatave të Ushtrisë Nacionalçlirimtare dhe njihte opinionin shqiptar mbi këtë  luftë. Ai jep të dhëna mbi aksionet e betejat e zhvilluara në Shqipëri, ndërsa nëpërmjet reporterëve nga terreni jepte informacione të plota mbi Frontin Nacionalçlirimtar dhe ushtrinë e fortë në disiplinë e sakrifica të pashembullta, që luftoi dhëmbë për dhëmbë me ushtrinë hitleriane deri në çlirimin e plotë të vendit, duke i ndjekur ato edhe jashtë kufijve politikë.

Në krye të herës,  duhet të sqarohet se, në fondin arkivor të Shtabit të Përgjithshëm të Ushtrisë Nacionalçlirimtare Shqiptare pranë Arkivit Qendror të Forcave të Armatosura të Republikës së Shqipërisë, midis shumë materialeve të dokumentuara, që i përkasin këtij fondi, gjendet edhe gazeta “Mundimi”, e cila kishte karakterin e një buletini lufte. Nëpërmjet saj, opinioni publik shqiptar por edhe europian, informohej për rezultatet e veprimtarive luftarake të ushtrive aleate antifashiste (koalicioni anglo-sovjetik-amerikan) kundër ushtrive armike të Boshtit. Gazeta përmbante  një rubrikë të veçantë ku pasqyrohej “Lufta në Shqipëri”.

Gazeta “Mundimi” botohej në Bari të Italisë, nën kujdesin e Shtabit Aleat të Mesdheut (anglo-amerikan), i cili në periudhën e Luftës së Dytë Botërore, drejtonte e bashkërendonte veprimet luftarake kundër pushtuesve gjermanë e aleatëve të tyre në zonën e Mesdheut dhe komandohej nga Gjenerali Sir Henri Maitland Uillson (Willson).

Kjo gazetë botohej dhe shpërndahej në hapësirën shqiptare nëpërmjet ajrit, nga vetë forcat ajrore britanike dhe amerikane (RAF dhe USAAF). Botimi i saj ka filluar nga muaji mars i vitit 1944 dhe ka vijuar deri në prill 1945, në rreth 44 numra. Për vetë mënyrën e shpërndarjes së kësaj gazete, numrat nuk janë të plotë as në Arkivin Qendror të Forcave të Armatosura, në fondin e Bibliotekës Kombëtare dhe as në Arkivin Qendror të Shtetit. Në këto kushte, duke mbledhur me kujdes edhe numrat e gjetur pranë institucioneve të tjerë, në vitin 2012, në kuadër të botimeve “Përmbledhje dokumentesh”, në Buletinin Arkivor Ushtarak, organ tekniko-arkivor i Arkivit Qendror të Forcave të Armatosura, u pasqyruan dhe artikujt e gazetës “Mundimi”, të skanuar. Ky buletin është shpërndarë nëpër të gjithë institucionet kërkimore e shkencore, në Shqipëri dhe Kosovë.  Qëllimi ka qënë shfrytëzimi i saj në ndihmë të ndriçimit sa më shumë të jetë e mundur të një periudhe të sakrificave dhe luftës së jashtëzakonshme të popullit shqiptar gjatë Luftës së Dytë Botërore përmes shtypit të vetë aleatëve anglo-amerikanë.

    Për shkak të vetë zhvillimeve që ndodhën në pikëpamje politike ideologjike e gjeostrategjike  ndërkombëtare   pas vitit 1946-1947, Shqipëria u gjend krah Bllokut Socialist Lindor. Në këto kushte, çlirimi i vendit lidhej me sakrificat e popullit shqiptar nën udhëheqjen e Partisë Komuniste Shqiptare të kryesuar nga Enver Hoxha, të frymëzuar nga tradita shekullore liridashëse e popullit shqiptar, si dhe lufta e popujve të Bashkimit Sovjetik, një prej aleatëve të Koalicionit të madh Antifashist Botëror në Luftën e Dytë Botërore, 1939-1945.

Në rrjedhën e viteve dhe për shkak të dallimeve e poziconimit Lindje-Perëndim, në periudhën e të ashtuquajturës era e “Luftës së Ftohtë” 1945-1990, u minimizua e u fashit, aq sa gati u fshi e harrua.  Ndihmesa e çmuar e aleatëve anglo- amerikanë në Shqipëri gjatë viteve 1943-1944,  e zhvilluar në kuadër të Luftës së Dytë Botërore, 1939-1945, u zbeh dhe u shtrembërua. Për rrjedhojë, u vështirësua puna nëpër arkivat shqiptare me dokumentet apo botimet që hidhnin dritë mbi bashkëpunimin e Ushtrisë Nacionalçlirimtare partizane gjatë luftës me misionet ushtarake britanike dhe forcat ajrore anglo-amerikane.

Vetëm aty nga viti 1982, një ndër drejtuesit kryesorë të Luftës Antifashiste në Shqipëri, Hoxha në botimin e tij “Rreziku anglo-amerikan për Shqipërinë” (Kujtime)  përmend gazetën “Mundimi” të Barit, të cilën e quante “fletushka”, e cila botohej në gjuhën shqipe dhe sipas tij “bënte propagandë duke shtrembëruar faktet dhe ngjarjet në interes të tyre”.

Në këtë kumtesë  synohet të evidentohet Lufta e Ushtrisë Nacionalçlirimtare Shqiptare në këndvështrimin anglo-amerikan nëpërmjet faqeve të gazetës “Mundimi”, për periudhën mars-nëntor 1944.

Që në numrat e parë të kësaj gazete bie në sy nisma për informimin e opinionit shqiptar mbi luftën që zhvillonte “Ushtria e Kuqe”, e cila kishte filluar sulmin kundër pushtuesve gjermanë në një front prej 800 km, front që shtrihej nga Polonia deri në Shtratin e Jugut të lumit të  Dnieprit. Ajo gjithashtu njoftonte se: “Prej 21 janarit e deri më 2-të Marsit të këtij vjeti Aleatët kanë hudhë 36.000 tonelata bomba mbi Gjermaninë veç atyre 10.000 tonelatave që janë hedhur mbi shenjat gjermane në tokat e okupueme prej saj”. Në këtë shkrim arrihej në përfundimin se Gjermanisë,  po i afrohej fundi dhe Evropa do të ishte e lirë.  Gjithashtu, i bënte thirrje shqiptarëve që të bashkoheshin për paqe dhe liri e të ishin gati ditën kur do të mbaronte lufta.

Në një shkrim tjetër të këtij numri, me titull “Të mendojmë kjartë” satirizohet Anton Arapi, njeriu i veshur me petkun e fesë, duke e pyetur “Kur, Gjermania e ka ndihmue ndonjë herë Shqipërinë dhe në ç’rast? Në Kongresin e Berlinit, apo në vjetin 1939 që ndihmoi Musolinin, i cili okupoi Shqipërinë”. Gazeta vinte në dukje  aktivizimin  e tij në Radio Tirana, që ishte vegël e ushtrisë gjermane dhe kishte akuzuar shqiptarët që luftonin për të mbrojtur vendin e tyre kundra armikut. Ekzistenca e Shqipërisë, theksohet në shkrim, sot varet prej Aleatëve që ditë për ditë po shkatërrojnë okupatorin e shteteve të Europës dhe Gjermania mund të humbasë ekzistencën e saj. Indipendenca nuk falet, por fitohet me luftën kundra armikut, përfundonte shkrimi.

Duke shkruar për luftën, “Mundimi” nënvizonte rëndësinë e saj në  prurjen e një ndryshimi të madh në strukturën shoqërore. Kështu, në shkrimin “Grueja Shqiptare”, theksohet fakti që ashtu si në Rusi e në Angli, “gratë ishin pilote e punonin krah për krah me burrat në industrinë e rëndë ushtarake, ashtu edhe në një vend të vogël si Shqipëria, gruaja shqiptare me gjithë papërgatitjet e saj, ka arrit me e ndihmue lëvizjen kombëtare gati po n’atë shkallë të burrave”. Gazeta theksonte që, kjo ishte e rëndësishme, pasi evidentonte se Shqipëria pas kësaj lufte nuk ishte vetëm e burrave, por ishin edhe gratë shqiptare që në luftën me armë po i dilnin zot, asaj. Shkrimi nuk jep emra të heroizmave të grave pasi mendonte se nuk duhet t’i jepej informacion armikut. Shkrimi arrinte në përfundimin se, gruaja shqiptare me heroizmat e saj ka vënë gurthemelin e parë në Shqipërinë e ardhme e të lirë.

Gazeta “Mundimi” e datës 18 mars 1944, ilustronte me foto, luftime nga fronti i  Ukrainës, të kryera nga aviacioni dhe anijet britanike, nga zbarkimi aleat në Itali dhe foto nga fabrikat amerikane që po prodhonin bombardues katërmotorësh të tipit “Liberator”. Ndërsa kjo gazetë njësitë e Ushtrisë Partizane Vullnetare Shqiptare, në shkrimet e saj, i emëronte “Fuqitë Patriote Shqiptare”.

Duke ndjekur dhe trajtuar situatën e luftës në Shqipëri kundra pushtuesve gjermanë, “Mundimi” në numrin e  datës 24 mars 1944,  e njeh opinionin me veprimet e aksionet luftarake të Brigadës së Katërt dhe të Brigadës së Parë sulmuese të UNÇSH. Ndër të tjera, ajo shkruan se, “Brigada e Katër ka pushtue një pjesë të madhe të rretheve të Mokrës në jug të nënprefekturës së Pogradecit, ku gjenden minierat e kromit. Fuqitë shqiptare janë tu kërcënue garnizonin Gjerman në Pogradec. Brigada e Parë ka kapërcye rrugën Elbasan-Manastir duke vepruar në VP të liqenit të Ohrit”. Më tej, në shkrim vijonte të jepej informacion mbi manovrat dhe përqendrimet e forcave partizane si dhe atyre bashkëpunuese me pushtetin fashist, si dhe veprimet luftarake të tyre si: “Në jug të Shqipërisë, Fuqitë Patriotike kanë rënë në përpjekje me Regjimentin Gjerman 274 Jaeger dhe kanë pushtuar nënprefekturën e Konispolit. Ndwrkohw rreth 4.000 kuislingë kanë mbërritur në Vlorë për me luftue kundra Ushtrisë Nacionalçlirimtare”.

Gazeta “Mundimi”, me shkrimet e saj dilte në përfundimin se, me afrimin e verës luftëtarët shqiptarë  e kishin shtuar veprimtarinë kundra gjermanëve. Në analizën e saj, edhe pse përdor termin Fuqitë Patriotike Shqiptare, gazeta është përpjekur të bëjë me dije opinionin shqiptar, por dhe atë zyrtar, se një pjesë e mirë e shkrimeve, merreshin nga radiogramet e misionarëve britanikë, drejtpërdrejtë nga terreni, që ua dërgonin eprorëve të tyre të qendrës në Bari të Italisë. Radiogrami i botuar në këtë shkrim, përfundonte se “Të gjithë këto lëvizje i detyrohen organizimit të shkëlqyeshëm të Brigadave Nacionalçlirimtare. Fuqia e këtyre patriotëve buron nga energjia, disiplina dhe nga kjartësia e qëllimit të tyre, cilësina këto, që u mungojnë kundërshtarëve të tyre”.

Kurse, në fund të muajit mars,  në një shkrim tjetër të tij  “Mundimi”  arrinte  në përfundimin se, me gjithë motin e keq dhe masat e ashpra të gjermanëve, patriotët nacionalçlirimtarë, kishin vazhduar sulmet e tyre kundra gjermanëve duke i shkaktuar armikut humbje dhe dëme të mëdha.

Po në të njëjtin numër të “Mundimit”, opinioni njoftohej për atentatin e kryer ndaj Xhaferr Deva, anëtar i Qeverisë Kolaboracioniste të Tiranës dhe se gjermanët, për  hakmarrje, kanë vrarë 80 vetë në Tiranë dhe kufomat e tyre i lanë 3 ditë në rrugët e qytetit.

 Duke përkujtuar 7 prillin e vitit 1939, si dita e pushtimit të Shqipërisë nga Italia fashiste “Mundimi” pasqyronte qëndresën shqiptare, të udhëhequr prej Abaz Kupit. Kurse në ditën që Shqipëria u pushtua nga nazistët gjermanë, kuislingët si Aziz Biçaku, Halit Alia, Ismail Golemi, Nuri Dino dhe të tjerë, nuk munguan të shkruajnë emrat e tyre në listat e tradhtarëve, shkruante “Mundimi”. Më poshtë, në këtë shkrim, jepeshin emrat e luftëtarëve të lirisë si Petrit Dume, Haxhi Lleshi, Kosta Peshtani, Mehmet Shehu, Halim Xhelo, Mustafa Gjinishi të cilët, “ndër male ndjekin gjurmët e flakësueme të shek.15-të nga Skëndërbeu i pavdekshëm”.

Gazeta e datës  20 prill pasqyronte betejën e ashpër që është  zhvilluar  në Dardhë të Korçës. Në të tregohej për “katër kolona gjermane bashkë me nja 650 mercenarë, që u hodhën kundra batalioneve të parë dhe të tretë të Brigadës së Katërt, të përkrahun nga Batalioni i Devollit, ndënë komandën e Nexhip Vinçanit”. Shkrimi evokon luftën dhe sulmet partizane mbi nazistët, ku vetëm gjermanë u vranë 32 veta dhe u mor plaçkë lufte, 4 mortaja, bomba, një top mali, 5 mitraloza, 30 mushka dhe 30 000 paketa me fishekë.

 Gazeta “Mundimi”, në vazhdim, demaskon Xhaferr Devën si agjent i Gestapo-s dhe nëpërmjet fjalës së komandantit të Përgjithshëm të Fuqive Aleate në Mesdhe, gjeneral Maitland Uillson (Wilson) u bën thirrje shqiptarëve për bashkim dhe rezistencë ndaj gjermanëve dhe bashkëpunim me Kombet e Bashkuara se vetëm kështu do të fitohej vendi që shqiptarëve “ju takon në tryezën e Këshillit të Kombeve Ngadhnjimtarë”. Po ashtu, ajo njoftonte se gjatë muajit prill, aviacioni ajror britanik (RAF) ka shkatërruar më tepër se 100 automjete gjermane në Shqipëri, shumica e të cilave ishin me ushtarë. Kështu, ajo dilte në konkluzionin se, britanikët po mbështetnin drejtpërdrejtë luftën e Ushtrisë Nacionalçlirimtare shqiptare kundra pushtueve gjermanë.

Ndërsa, më 4 maj 1944, “Mundimi” jepte lajmin për shqiptarët, se pjesa më e madhe e Shqipërisë Juglindore ishte çliruar nga partizanët. Ajo vlerësonte heroizmat e Brigadës së Katërt dhe të Parë partizane, duke informuar mbi bashkëpunimin ushtarak të formacioneve të Ushtrisë Nacionalçlirimtare dhe të aviacionit aleat britanik kundër pushtuesve gjermanë. “Mundimi” në numrin e 25 majit shkruante  për bashkëpunimin e Brigadës së Pestë dhe të Gjashtë Partizane me aleatët për shkatërrimin e komunikatave* gjermane në Ballkan. Komunikata shkruante edhe për çlirimin e Përmetit e të Tepelenës nga  partizanët. Gjithashtu, shkrimi vinte në dukje rolin patriotik të Baba Fejzës së Bektashinjve, i shquar në gjirin e Brigadës së Shtatë. Për këtë shkak, Teqeja e tij ishte djegur dy herë,  nga italianët dhe gjermanët. Shkrimi nënvizonte faktin se “Baba Feza, nj’ashtu si shoku i tij i shquar Baba Faja, ka vue atdhetarinë përpara çdo çështjeje tjetër”.

Në kuadër të përvjetorit të pestë të Statusit Fashist në Shqipëri, Shtetet e Bashkuara të Amerikës nëpërmjet sekretarit të Shtetit, Cordell  Hull dhe Senatorit Pepper, anëtar  i Komitetit të Punëve të Jashtme të SHBA-së, bënë këtë deklaratë të përbashkët për Shqipërinë. SHBA dhe tre Fuqitë e Mëdha nuk e njohin aneksimin e Shqipërisë. Në lidhje me këtë deklaratë “Mundimi” shkruante: “Një ndër qëllimet e deklarueme të Fuqive të Mëdhaja asht çlirimi i Shqipërisë.  Partizanët Shqiptarë, të cilët vazhdojnë të luftojnë për me dbue Nazistat nga Atdheu i tyre, janë tue marë armë nga Aleatët, për ti ndihmue këta të fundit me kontributin e tyre të çmueshëm në luftën e përbashkët. Na presim që Partizanët Shqiptarë të bajnë pjesën e tyre në zhvillimet e ardhshme në zonën Mesdhetare të luftës”.

Më pas, “Mundimi” i muajit qershor, nënvizonte faktin se, radhët e Ushtrisë Nacionalçlirimtare po shtoheshin nga dita në ditë. Në radhët e saj, shkruhej se: “Komandanti i Gjindarmërisë në Korçë bashkë me 50 gjindarmë hapi burgun politik të Korçës dhe çliroi 250 vetë q’ishin burgosë nga Gjermanët dhe nga kuislingat për faje politike. Të 300 vetët morën malet dhe u bashkuan me Partizanët”.  Informacioni jep të dhëna për sulmet e Brigadës së Gjashtë, të cilat komandoheshin nga Tahir Kadareja kundër gjermanëve. 

Artikulli duke iu referuar ngjarjeve në terren jepte të dhëna mbi betejën e ashpër që ishte zhvilluar më 21 maj 1944 ndërmjet formacioneve të Ushtrisë Nacionalçlirimtare dhe atyre të ushtrisë gjermane në verilindje të Korçës. Konkretisht, bëhej fjalë për Batalionin 2 dhe 4 të Brigadës së Katërt Nacionalçlirimtare, të cilët morën Pojanin dhe Zvezden. Gjermanët kundërsulmuan me artileri dhe gjithçka patën në një betejë prej katër orësh, ku gjermanët pasi lanë 25 të vrarë dhe një numër të madh të plagosurish, u zmbrapsën. Më tej, duke  shkruajtur për  këto luftime, artikulli ndalet në natën e 24 majit, ku Batalioni i Tretë i Brigadës së Katërt sulmoi një kolonë gjermane në Qafën e Thanës, e cila po vinte nga Elbasani. Kurse, Brigada e Shtatë ndërkohë kishte çliruar një pjesë të Beratit, bashkë me kalanë e qytetit. Kjo vlerësohej si fitore e rëndësishme e formacioneve partizane.

Në faqet e kësaj gazete jepeshin të dhëna interesante që kanë lidhje me diskutimet e sotme të disa studiuesve, mbi tezën se Lufta Antifashiste e zhvilluar nga Fronti Nacionalçlirimtar, ishte luftë civile. Kështu, në informacionin e 22 qershorit 1944, gazeta e informonte opinionin publik se Komandanti i Përgjithshëm Aleat i Mesdheut, Gjenerali Uillson (Willson) i drejtonte një vërejtje qeverisë së Tiranës, përsa i përket fuqive të armatosura që ajo kishte rekrutuar për të përkrahur gjermanët kundër aleatëve dhe atyre që luftonin në anën e tyre. 

Në lidhje me këto zhvillime,  gazeta jepte këto fakte:

1. “Qeveria e Tiranës po rekruton shqiptarë në Divizionin SS Gjerman. Rekrutët shqiptarë vishen me uniforma gjermane. Edhe robërit shqiptarë që u kthyen nga Gjermania u futën në këtë Divizion.
2. Gjindarmëria dhe Ushtria e Qeverisë së Tiranës janë tue përdorur vazhdimisht për me përkrah gjermanët kundra Fuqive të Lëvizjes Nacional-Çlirimtare që po i zbardhin faqen Shqipërisë tue luftue në anën e Kombeve Bashkuem, kundra armikut të përbashkët që është Gjermania”.

Si shembull merret rasti i bashkëpunimit të xhandarmërisë dhe njësive të qeverisë së Tiranës në luftimet që gjermanët zhvilluan kundër formacioneve të Ushtrisë Nacionalçlirimtare në Pogradec dhe në Patos, më 12 maj të vitit 1944.

3. “Ushtria e qeverisë së Tiranës është duke u komanduar nga oficerë gjermanë dhe Shtabi i Preng Previzit ishte po me oficerë gjermanë.
4. Dhe argumenti i katërt ishte se gjermanët kishin shpërndarë 15.000 pushkë, mortaja dhe armë automatike për shqiptarët që kishte grumbulluar qeveria e Tiranës, të cilët bashkë me gjermanët kishin mësy Lëvizjen Nacionalçlirimtare që derdhnin gjakun për çlirimin e Shqipërisë. 

Aty thuhet gjithashtu se bashkëpunëtorët faqezi marrin rroga nga Gjermanët”.

Në një numër tjetër të gazetës “Mundimi”, shkruhet se, oficerët britanikë, “të cilët luftojnë krah për krah me shqiptarët kundra gjermanëve, raportojnë se, morali i Fuqive Nacionalçlirimtare Shqiptare është mjaft i lartë ndërsa ai gjermanëve mjaft i ulët. Nacionalçlirimtarët Shqiptarë janë duke luftuar me zotësi dhe trimëri të madhe”. Gazeta jepte detaje nga lufta e Brigadës së Gjashtë, që drejtohej nga Tahir Kadareja kundër gjermanëve, po ashtu përshkruante aksionet e formacioneve të Ushtrisë Nacionalçlirimtare, që drejtoheshin nga Teki Kolaneci në zonën e Korçës, si dhe bashkëpunimin e ngushtë të Fuqive Ajrore Aleate me Komandën (e Përgjithshme – T.K.) të Lëvizjes Nacionalçlirimtare kundër ushtrisë gjermane duke i shkaktuar humbje të rënda asaj.

Britanikët, që në qershorin e vitit 1944, nëpërmjet gazetës “Mundimi” jepnin sinjale se bashkëpunimi i shqiptarëve me gjermanët do të sillte pasoja për Shqipërinë në tryezën e paqes të pasluftës. Në gazetë, shkruhej se, “në qoftë se këta njerëz bashkëpunimin me gjermanët e bëjnë për interesa, atëherë i bajnë varrin vetes si kuislinga, me e dëmtue Shqipnin ndaj Kombeve të Bashkuem”. Gazeta theksonte se, bashkëpunëtorët po armatosen dhe po paguhen për të luftuar krah për krah me trupat gjermane kundër aleatëve dhe partizanëve. Gjermanët i kishin bërë apel gjithë shqiptarëve që oficerët aleatë të dorëzoheshin. Britanikët paralajmëronin hapur se në qoftë se populli do t’i toleronte këto çakenj të Hitlerit, Shqipëria do të penalizohej  në tryezën e Paqes duke u vendosur një me aleatët e tjerë të Gjermanisë. Këtë “punë që po bën Qeveria e Tiranës po e lyen me baltë emnin e Shqipnisë”, shprehej ajo në një artikull të saj.

“Mundimi” shkruante gjithashtu për ofensivën gjermane të qershorit 1944 kundër formacioneve të Lëvizjes Nacionalçlirimtare, për të cilën sqaronte se, ajo  ka dy qëllime kryesore: “Së pari hapjen e rrugëve që shkojnë nga kufiri shqiptaro-grek drejt veriut dhe së dyti shpërndan lajmin mbi shkatërrimin e Lëvizjes Nacional-Çlirimtare, e cila kur filloi ofensiva ka pas mbërri në një shkallë të naltë efiçence”.

Duke trajtuar përgatitjen e formacioneve të Ushtrisë Nacionalçlirimtare, “Mundimi” vë në dukje se, ato janë të armatosura mirë në saje të mbështetjes aleate dhe se, “Lëvizja Nacional-Çlirimtare nuk ka qënë kurrë kaq e fortë se sa kur filloi ofensiva gjermane”. Më tej, ai thekson se, për shkatërrimin e Lëvizjes Nacionalçlirimtare, qeveria e Tiranës pa marrë parasysh Komandën Aleate të Mesdheut, ka angazhuar në krah të gjermanëve, 2500 ushtarë kuislingë. Por, sipas “Mundimit” mbi 15% e ushtrisë gjermane ishte shkatërruar gjatë betejave të ashpra me formacionet e Ushtrisë Nacionalçlirimtare.  350 luftëtarë të Brigadës së Parë, të Mehmet Shehut më 2 dhe 3 qershor kishin zhvilluar një përleshje të ashpër me një fuqi gjermane, e cila “u dërrmua tue lanë 200 të vrarë dhe 50 robër”. Po ashtu, flitet për aksionin e Batalionit të Katërt të Brigadës së Tetë, si dhe për komandantët Teki Kolaneci e Riza Kodheli. “Mundimi” theksonte faktin se, “në të gjithë betejat kundër gjermanëve, Fuqitë Ajrore Aleate kanë sulmuar armikun vazhdimisht dhe kanë qenë një faktor tepër i madh në fitoret partizane”.

Në njoftimin e datës 6 korrik, gazeta bënte me dije se, operacionet e ofensivës naziste ndaj formacioneve të Lëvizjes Nacionalçlirimtare u drejtuan nga një prej komandantëve më me eksperiencë agresive në betejat pushtuese në Austri, Çekosllovaki, Poloni, Rusi, Greqi dhe prej andej u soll në Shqipëri, Gjenerali Loehr, i cili drejtoi ofensivën e madhe gjermane kundër Lëvizjes Nacionalçlirimtare në jug. Partizanët shqiptarë, mbasi i shkaktuan gjermanëve humbje tepër të rënda gjatë ofensivës, u rigrupuan nëpër male dhe u furnizuan nga Aleatët me ndihma të reja në armë e pajime. “Mundimi” informon se formacionet e Lëvizjes Nacionalçlirimtare në datat 13, 16 dhe 18 qershor ishin hedhur  në ofensivë ndaj trupave gjermanë në Përmet, Libohovë dhe Pogradec.

Për herë të parë, në korrik 1944, kjo gazetë në artikujt e saj, shkruante mbi mbledhjen e një kongresi të Lëvizjes Nacionalçlirimtare, i cili merrte përsipër përgjegjësitë e administrimit të tokave të çliruara nga pushtuesit gjermanë. Në krye të Komitetit të dalë nga ky Kongres ishte  zgjedhur Enver Hoxha dhe zëvendëskryetar Myslym Peza, që të dy patriotë që luftuan si kundër italianëve ashtu edhe kundra gjermanëve dhe ishin ndër themeluesit e parë të Lëvizjes Nacionalçlirimtare. Përveç Komitetit Antifashist u zgjodh edhe një këshill prej 30 vetash, me kryetar dr.Ymer Nishanin dhe nënkryetar luftëtarin e shquar, Baba Fajën e Martaneshit.

Ndërsa, gazeta “Mundimi” e datës 13 korrik 1944 i kujton shqiptarëve, se vendi para se të pushtohej nga nazistët gjermanë, ishte i bashkuar, “kur të gjithë partitë, fiset dhe fenat janë tue luftue së bashku për indipendencën e Shqipërisë dhe çlirimin nga invadori”. Kështu, në Elbasan, fuqitë patriote të prira nga Baba Faja i Martaneshit dhe nga Kadri Hoxha, organizojnë sulme të shpeshta kundra karabinierëve dhe postave të milicisë nëpër male. Në Lumë, Muharrem Bajraktari dhe trimat e tij vazhdojnë luftën kundër fuqive armike. Në Dibër, grupi heroik nën komandën e Haxhi Lleshit nuk po i le vend armikut nëpër  male të larta. Ky grup është duke mbajtur lart emrin  famëmadh të krahinës së Dibrës. Në Krujë, grupi i gueriljeve të Abaz Kupit ka ngritur lart flamurin e lirisë dhe të çlirimit kombëtar. Në Tiranë, Shijak, Durrës dhe Kavajë, “grupi heroik partizan i Myslym Pezës është duke goditur armikun haptas”. Por, shkruan “Mundimi”, “gjermani i pashpirtë dhe dhelprak me propagandë dhe rrena e ka prishur këtë bashkim që mbretëronte në Shqipëri”.

Gjithashtu, gazeta, thekson se, aleatët ndihmojnë nga ajri me gjithçka, “forcat liridashëse të Shqipërisë kundra gjakpirësve gjermanë, prandaj aeroplanët aleat duhen konsideruar si Kasnecë Lirie si dallëndyshe të çlirimit të Shqipërisë”. Ajo që bie në sy në këtë numër është se, britanikët deri tani kishin folur për gjermanët dhe për qeverinë kuislinge të Tiranës, xhandarmërinë dhe bashkëpunëtorët e tjerë shqiptarë që po ndihmonin ushtrinë gjermane. 

Në këtë numër “Mundimi”, në artikujt e tij, del hapur kundër Ballit Kombëtar, duke i etiketuar  si bashkëpunëtorë të gjermanëve gjatë ofensivës së fundit në Shqipërinë e Jugut, duke shpjeguar se këto të dhëna i kishin nga burime krejt të besueshme, sepse i merrnin nga oficerët britanikë që ndodheshin në terren dhe ndiqnin situatën drejtpërsëdrejti. Britanikët, raportonin për masakrën gjermano-balliste në Kurvelesh ku u masakruan 60 gra e fëmijë. Në gazetë, shkruhej: “Gjermanët dogjën dhe rrënuan nga do që kaluan, dhe ma zi se kurrë. Në cilin do fshat që hynë gjermanët sëpari plaçkitën gjithë mallin e fshatrave dhe pastaj i vunë zjarrin shtëpive. Disa grupe gjermanësh ishin caktuar me mbledh gjënë e gjallë të katundeve, si: lopë, dele, dhi të cilat i morën me vete. Kështu veprojnë gjermanët në Shqipëri. Këta janë ato gjermanë që kuislingët e Tiranës i quajnë “Miqt e Shqipërisë”.

Kjo gazetë jepte të dhëna edhe mbi sulmet që zhvillonin formacionet partizane kundër gjermanëve në rrugën Berat-Korçë. Divizioni i Parë Partizan nën komandën e Dali Ndreut kishte kaluar në Shqipëri të Mesme duke sulmuar kolonat gjermane në rrugën Tiranë-Elbasan dhe Elbasan-Korçë. Lëvizja e rezistencës po ringjallej edhe në zonën e Dibrës nën komandën e Faik Shehut dhe Esat Elezit. Qendra e luftimeve në 10 ditët e fundit të korrikut ishte bërë trekëndëshi Peshkopi-Elbasan-Lin, ku si rezultat i sulmeve mbi Peshkopi dhe Dibër ishin përqendruar mjaft forca të formacioneve të Ushtrisë Nacionalçlirimtare përballë formacioneve të ushtrisë gjermane dhe trupave kolaboracioniste, shumica të Ballit Kombëtar. Kurse, më tej shkruhej, “Brigada e Parë Nacional-Çlirimtare u fut në luftime me 1000 gjermanë të përkrahur nga Gjindarmërija e Dibrës dhe e Strugës. Mbas 2 ditë luftimesh, mbasi gjermanët pësuan humbje të shumta, u tërhoqën drejt Cërenecit”. Ndërsa në një njoftim tjetër, shkruhej “300 gjermanë dhe 250 ushtarë të Ballit Kombëtar janë rrethuar në qendrën e Gjirokastrës nga njësitë e Brigadave të Gjashtë dhe Tetë”.

Në numrat në vijim “Mundimi” informonte mbi riorganizimin e rinisë, të cilët nuk rreshtën duke vazhduar luftën e tyre heroike kundër nazistëve dhe mercenarëve të Ballit Kombëtar. 

Në faqet e gazetës jepeshin të dhëna  mbi formacionet e ushtrisë partizane që zhvillonin luftime me nazistët gjermanë  dhe kudo “gjindeshin dhe mercenarët e tyre ballista”. Kjo situatë, e pazakontë e një lufte çlirimtare, shkruante ajo,  për ditë e më shumë po vinte përballë shqiptarët njëri me tjetrin. Kështu, janë krijuar dy grupime të mëdha përballë njëri-tjetrit. Në njërin krah ushtria pushtuese gjermane, qeveria kolaboracioniste, xhandarmëria shqiptare dhe mercenarët e Ballit Kombëtar e përballë tyre, formacionet e ushtrisë partizane vullnetare shqiptare dhe aleatët anglo-amerikanë.

Këtë situatë të pazakontë që vinte si rezultat i rreshtimit të Ballit Kombëtar në krah të pushtuesve,  miqtë e Shqipërisë e shikonin me dhimbje.  Për këtë gazeta “Mundimi” ka botuar një mesazh të Gjeneralit PERCY, i cili më 8 korrik 1944, me anë të Radio Londrës u drejtohet shqiptarëve. Sqarojmë se Gjenerali PERCY, kishte qënë kryeorganizator i xhandarmërisë shqiptare dhe mik i ngushtë i shqiptarëve. Në fjalën e tij, ai theksonte: “Unë nuk mundem me besue se Lëvizja Nacional-Çlirimtare trime, e cila ka fitue një glorie^* kaq të pashlyeshme për veten e saj dhe për Shqipninë gjatë luftës së saj të gjatë, me heroizmin dhe sakrificat e saja, të ngrihet sot dhe t’i kthej armët kundër vëllezërve shqiptar, ato armë që janë caktuar për shkatërrimin e shkelsit gjerman”.  Ndërkohë, ai i bënte thirrje dhe bashkëpunëtorëve të nazistëve: “Atyre që janë përballë partizanëve u them: bashkohuni në luftën e përbashkët kundër armikut të Shqipërisë që është Gjermania. Bashkohuni me vëllezërit tuaj të Ushtrisë Nacional-Çlirimtare. Kushtrimi juaj le të jetë: “Bashkim kundra Gjermanëve”.

Kurse, gjatë muajit gusht 1944, gazeta “Mundimi” jepte një përmbledhje të aksioneve të kryera prej formacioneve të Brigadës së Parë, të Katërt, Gjashtë, Tetë, Dymbëdhjetë (I, IV, VI, VIII, XII), kundër pushtuesve gjermanë dhe mercenarëve të Ballit Kombëtar. Po ashtu, përshkruheshin edhe aksionet e forcave të Gani Kryeziut dhe pasuesve të tij ndaj gjermanëve në veri të vendit. Gazeta, gjithashtu e informonte opinionin publik shqiptar, se për herë të parë gjatë kësaj lufte, trupat britanike zbarkuan në Shqipëri. Kështu, më 29 korrik, trupat britanikë zbarkuan herët në mëngjes në breg të detit afër Himarës dhe në bashkëpunim me Brigadën e Dymbëdhjetë Nacionalçlirimtare koordinuan veprimet kundër pozitave gjermane duke u shkaktuar atyre humbje të konsiderueshme. Në gazetë, theksohej se, britanikët pas një bashkëpunimi në vijim nga ajri filluan dhe bashkëpunimin nga toka me Ushtrinë Nacionalçlirimtare kundër pushtuesve gjermanë.

Në një artikull tjetër të kësaj gazete, shkruhej mbi veprimet e forcave gjermane të kryesuara nga Balli Kombëtar, të cilat sulmuan pozicionet e Brigadës së Dytë, mbi Kodrat e Hoçishtit, 12 km në lindje të Korçës. Formacione të Divizionit të Parë të Ushtrisë Nacionalçlirimtare bashkëpunuan me formacione të Ushtrisë Nacionalçlirimtare Jugosllave, të Maqedonisë, në Betejën e Dibrës së Madhe kundër gjermanëve.

Ndërsa, gazeta në numrin e 1 gushtit informonte se, Brigada e Parë dhe Brigada e Katërt e Frontit Nacionalçlirimtar bashkë me Brigadën e Parë Maqedonase dhe me Brigadën e Parë Kosovare morën qytetin e Dibrës. Aty, theksohej se, për herë të parë në histori, mbi katër ditë në betejën e Dibrës, shqiptarët dhe jugosllavët luftuan kundra armikut të përbashkët. Ndërsa, gazeta e  datës 31 gusht 1944 jepte shumë të dhëna mbi sulmet e formacioneve të Ushtrisë Nacionalçlirimtare ndaj mjeteve të transportit gjerman në rrugët Tiranë-Elbasan, Burrel-Peshkopi, në Mullet e tjerë. Po në këtë numër bëhej fjalë edhe mbi sulmin e Batalionit të Parë të Brigadës së Tretë, të forcave nacionalçlirimtare më 10 gusht, për një orë rresht, mbi Tiranë.

Po kështu, informacionet vijonin në numrat e radhës të kësaj gazete, ku njësitë e Divizionit të Parë sulmues luftuan kundra një fuqie gjermane të përbërë prej 500 vetësh dhe të përkrahur prej trupave të Ballit Kombëtar, në lindje dhe perëndim të Maqellarës, 10 km në veri të Dibrës. Opinioni informohet edhe mbi sulmin e Brigadës VII kundër gjermanëve në Dobernik dhe Velabisht të Beratit, si dhe mbi sulmet e forcave të Gani Kryeziut ndaj gjermanëve në Kam dhe Kepenik, në verilindje të Shqipërisë tek minierat e kromit. Flitet gjithashtu edhe për bashkëpunimin e Gani Kryeziut me partizanët.

Gazeta “Mundimi” e muajit shtator të vitit 1944 informonte mbi veprimet e njësive të Ushtrisë Nacionalçlirimtare, të cilat po e godisnin kudo pushtuesin gjerman. Në Veri jepeshin të dhëna mbi veprimtarinë e Divizionit të Parë që drejtohej nga gjeneral Dali Ndreu, njëkohësisht në Veri jepeshin të dhëna edhe mbi Gani Kryeziun dhe besnikët e tij, që përkrahen prej partizanëve të formacioneve partizane nën komandën e Fadil Hoxhës. Opinioni njoftohet se Dibra u pastrua prej gjermanëve dhe këtë e realizuan Brigada e Pestë dhe Brigada 18-të, të drejtuara përkatësisht nga kolonel Shefqet Peçi dhe Esad Ndreu. Po ashtu jepej informacion edhe mbi çlirimin e Krujës, më 7 shtator, prej Brigadës së Parë që tashmë komandohej prej kolonelit Muhamet Prodani. Gjithashtu, flitej për aksionet e Brigadës së Tetë, të Pesëmbëdhjetë dhe Dymbëdhjetë që komandoheshin, përkatësisht, prej kolonel Hulusi Spahiut, kolonel Teki Kolonecit, kolonel Rifat Bajramit. Njëkohësisht, Brigada e Dytë e komanduar nga major Beqir Balluku dhe Brigada e 15-të, e komanduar prej major Teki Kolonecit sulmuan autokolonat gjermane që u nisën nga Korça për në Follorinë. Brigada e Shtatë e komanduar prej major Gjin Markut kishte kryer një numër sulmesh afër Beratit dhe pas luftimesh të ashpra me gjermanët, më 12 shtator 1944, çliroi  Beratin. Në jug, Brigada e Katërmbëdhjetë e drejtuar nga major Gjon Banushi çliroi Gjirokastrën. Brigada e Dymbëdhjetë e drejtuar prej Rifat Bajrami ushtronte veprimtarinë e saj në qarkun e Vlorës.

Në numrin e datës 2 nëntor 1944, gazeta “Mundimi” informonte opinionin rreth çlirimit të qytetit të Vlorës. Në një artikull të saj, ajo shkruante: “Shpëtimi i Vlorës prej zgjedhës gjermane i detyrohet kryekëput Brigadës së Dymbëdhjetë të FNÇ-së Shqiptare, e cila për shumë javë me rradhë ka veprue rreth qytetit, tue u çlirue ma në fund nga mesi i Tetorit mbas një lufte tri ditësh”. Artikulli vlerësonte betejën dhe kontributin e një grupi ermenësh, të cilët ishin larguar nga gjermanët dhe  i ishin bashkuar Ushtrisë Nacionalçlirimtare në luftë për liri. Në Fier e në Lushnjë gjermanët u sulmuan prej Brigadës së Gjashtëmbëdhjetë, të komanduara nga major Rrahman Ruçi. Kështu, në tre ditë luftëtarët e lirisë çliruan Vlorën, Fierin dhe Lushnjën, përfundon artikulli.

Në shkrimin e titulluar “Ushtria e Çlirimit Përparon” të kësaj gazete, theksohej se “Ushtria Partizane Vullnetare Nacional-Çlirimtare Shqiptare triumfon në Veri dhe në Jug. Veprat ngadhënjyese të të gjithë brigadave të UPVNÇ Shqiptare, kanë parë vendin e tyre të meritueshëm në këtë fitore. Rrethimi i  kryeqytetit u bë nga Brigada e Katërt, që sulmoi dhe hyri deri në qendër të qytetit më 9 Tetor. Më 17 Tetor Brigada e Pesëmbëdhjetë sulmoi barrikadat jashtë Tiranës. Më 18 Tetor artileria malore e Korparmatës së Parë, në drejtimin e vet komandantit të kësaj Korparmate Major Gjeneral Dali Ndreut* bombardoi shenjat ushtarake gjermane në Tiranë, duke qëlluar dhe Hotel Dajtin ku gjermanët kishin vendosur Kuartjerin e Përgjithshëm të tyre”.

 Më tej, gazeta “Mundimi” informonte mbi sulmet e Brigadës së 15-të, 17-të dhe të 20-të në Elbasan dhe Mokër. Gjithashtu, bëhej me dije, se më 24 tetor ishte çliruar Korça prej Brigadave të 2-të, të 9-të dhe 20-të. Divizioni i drejtuar nga Islam Radovicka^* i ndoqi gjermanët nga Saranda në Delvinë dhe prej andej në Jorgucat. Divizioni i Dytë i drejtuar nga kolonel Teki Kolaneci dhe i përbërë prej Brigadës  6-të, 7-të dhe 22-të veproi në rrugën Milot-Mirditë, kur dhe  Mirdita çlirohet. Kurse Divizioni i drejtuar prej kolonel Hulusi Spahiut, i përbërë nga Brigada 3-të, 5-të dhe 24-të bashkë me partizanët e Kosovës vazhdoi rrugën përtej kufirit të Shqipërisë së vitit 1939, çliroi Gjakovën dhe marshoi drejt Prizrenit. Ndërsa “Mundimi” në numrin 33, të datës 9 nëntor 1944, në faqen e parë sjell informacion mbi “Rrethimin e Tiranës”, ku  trajton përpjekjet që  bëri Ushtria Popullore Vullnetare Nacionalçlirimtare për çlirimin e Tiranës. Ajo i referohet komunikatës së UPVNÇ-së Shqiptare të 3 nëntorit, e cila njofton se mbas një muaji rrethimi të paparë, Divizioni i Parë i UPVNÇ-së i komanduar prej kolonel Mehmet Shehut u hodh në një sulm të furishëm kundër garnizonit dhe fortifikatave gjermane brenda qytetit.  Mbas një luftimi 5 ditësh partizanët çliruan tri të katërtat e qytetit dhe i rrethuan gjermanët në Tiranën e Re. Më 4 nëntor, Fuqitë Ajrore Aleate të Ballkanit ndihmojnë UPVNÇ Shqiptare në këtë përpjekje duke sulmuar kazermat gjermane. “Na e kemi për nder të ndihmojmë UPVNÇ Shqiptare në këtë luftë për çlirimin e kryeqytetit të tyre kombëtar”, citohen Aleatët britanikë në këtë artikull. Ajrorët aleatë të RAF-it ndihmuan formacionet partizane dhe në betejën e Prezës, ku Brigada e Parë dhe e Katërt, të komanduara nga major Muhamet Prodani dhe major Nexhip Vinçani kanë sulmuar gjermanët në Prezë dhe Vorë.

Më 23 tetor,  ishte një tjetër veprim i përbashkët anglo-shqiptar, ku forcat e komanduara nga major Hamit Keçi dhe Muhamet Prodani  në rrugën Tiranë-Shkodër, në bashkëpunim me ajrorët britanikë sulmuan gjermanët, ku u vranë 100  prej tyre dhe u shkatërruan 25 kamionë. Gjeneral major Dali Ndreu, komandant i Korparmatës së Parë, brenda së cilit janë dhe këto dy brigada falënderoi RAF-in për këtë ndihmë të vlefshme. Në artikull, citohej fjala e tij: “Ne jemi shumë të kënaqur që të shënojmë një shembull tjetër bashkëpunimi të ngushtë anglo-shqiptar”. 

Si për ironi të fatit të rrugës së ardhshme që shqiptarët do të ndiqnin pas çlirimit, “Mundimi” në numrin 34, datë 16 nëntor 1944, në shkrimin “Z.Eden për Shqipërinë” shkruante se “Qeveria Britanike e quan çështjen e kufijve të shtetit shqiptar të mbas-luftës si një çështje që ka me u dashtë të shqyrtohet në vendosjen e paqes”.

Ç’paradoks i madh?

Edhe pas 80-vjetësh e pakuptueshme kjo praktikë. Në terren, UPVNÇ kishte ndihmën e përhershme në armatime, ushqime, pajime e deri në kordinim të sulmeve të përbashkëta me ajrorët britanikë për shkatërrimin e gjermanëve, ndërsa në planin diplomatik e të marrëdhënieve ndërkombëtare, ishte rishikimi i kufijve të Shqipërisë të përcaktuara qysh më 1913.

Në numrin 35, të datës 23 nëntor 1944, gazeta “Mundimi” njoftonte në një shkrim të saj, se “Tirana u çlirue!” Informacioni e rendiste këtë betejë, që zgjati për tre javë pa pushim,  si  betejën më të rreptë dhe më të përgjakshme që kanë zhvilluar partizanët shqiptarë. Fitorja e formacioneve të UPVNÇ-së Shqiptare “përmbi të gjitha është një fitore e mishit dhe e gjakut përmbi hekurin dhe zjarrin”.

Në artikujt e gazetës, fitorja i dedikohej disiplinës dhe besimit të partizanëve në fitore,  mbështetjes që i dha kësaj fitoreje popullsia e qytetit që u hodh si trup i vetëm në ndihmë të çlirimtarëve. Në një artikull të saj jepej shembulli heroik i një vajze, ku shkruhej:  “Kur vajza po punonte për të ndërtuar një nga barrikadat u godit me një gjyle: ashtu e plagosun dhe me kokë të çame ajo, përpara se të binte në fushën e nderit, u lëshoi za shoqeve dhe shokëve: Mos e lini punën! Përpara!” RAF u erdhi në ndihmë partizanëve duke bombarduar kazermat gjermane dhe pikat e tjera armike. Ai sulmoi dhe ndaloi fuqitë gjermane që vinin nga Elbasani në Tiranë, të cilat partizanët i rrethuan dhe i shfarosën. 

Në një artikull tjetër të kësaj gazete, theksohet se, roli më i madh për këtë fitore kaq të shkëlqyeshme i takonte komandantit të Korparmatës së Parë, major Gjeneral Dali Ndreut dhe komandantit të Divizionit të Parë, kolonel Mehmet Shehut, veteranit të luftës së Spanjës dhe komisarëve kolonel Hysni Kapo dhe kolonel Kristo Themelkos.

Në informacionet në vijim, gazeta  “Mundimi” paraqiste foto nga udhëheqësit e FNÇ në Kongresin e Beratit ku duken gjeneral major Spiro Moisiu, Baba Faja Martaneshi, Gjeneral kolonel Enver Hoxha, Myslim Peza, dr. Omer Nishani dhe dr. Ymer Dishnica. Njëkohësisht jepeshin të dhëna mbi Kongresin e Gruas Antifashiste Shqiptare, që u mbajt po në Berat, më 4 nëntor 1944, i kryesuar nga Ollga Plumbi. Mbledhjen e drejtonte Liri Gega, Sekretare e Gruas Antifashiste Shqiptare. Kongresin e përshëndetën, Komandanti i Përgjithshëm Gjeneral kolonel Enver Hoxha, kryetarët e misioneve ushtarake aleate dhe përfaqësues të gruas antifashiste jugosllave.

Ndërsa gazeta “Mundimi”, numër 36, e datës 30 nëntor 1944, në faqen e parë hapej me shqiponjën e flamurit kombëtar shqiptar, ku ishin vendosur dy data të mëdha historike 1912-1944. Poshtë diçiturës, shkruhej “Tridhjetë e dy vjet më parë Ismail Qemal Vlora shpalli Pamvarësinë e Shqipërisë. Sot pamvarësia po rivendoset”. Ai e quante një fitore shqiptare të shkëlqyer dhe theksonte se 1912, zgjedha shekullore turke mori fund dhe 1944, zgjedha e shkurtër, por e pamëshirshme gjermane ka marrë fund. Ky shkrim hedh dritë mbi datën e çlirimit, ku në këto vite pluralizmi politik është spekuluar pafundësisht dhe djallëzisht. Artikulli nënvizonte faktin se, në këtë ditë të pavarësisë së Shqipërisë, “mbeturinat e ushtrisë famëkeqe gjermane tash gjenden në Shkodër të rrethueme në jug dhe në lindje nga njësitë e UPVNÇ Shqiptare dhe me të vetmen rrugë shpëtimi përmes Malit të Zi…”

Një tjetër artikull i gazetës, thekson faktin, se “as që kemi për të harrue sesa shumë i detyrohemi UPVNÇ Shqiptare dhe udhëheqësit të saj Gjeneral kolonel Enver Hoxhës. Kjo ushtri dhe këta udhëheqës rrezikuan gjithçka patën vetëm e vetëm për të çliruar Atdheun e për të vendosur një Shqipëri Demokratike”.  Opinioni shqiptar informohet se Aleatët e festuan ditën e flamurit shqiptar me një fluturim të veçantë përmbi Tiranën, ku avionët Halifax të RAF-it, lëshuan fletushka me mesazhin: “Me rastin e 28 Nëntorit 1944 përvjetorit të 32-të të Pamvarësisë së Shqipërisë, RAF dhe USAAF i sjellin popullit shqiptar në Tiranën e çlirueme urime nga popujt anglez dhe amerikanë”. Pastaj, avionët hodhën një sasi ushqimi si dhuratë e popujve të Anglisë dhe të Amerikës. Në faqet e para të gazetës,  shpesh botoheshin  urdhërat e ditës së UPVNÇSH.

Duke iu referuar lajmeve të Radio Tiranës dhe urdhrit të nxjerrë nga Komandanti i Përgjithshëm, Gjeneral kolonel Enver Hoxha, me rastin e festës së 28 Nëntorit, ai përshëndeste të gjithë formacionet e UPVNÇSH dhe njëkohësisht urdhëronte: “Komandantë, komisarë, partizanë e partizane. Detyrat që kemi përpara janë të mëdha. Qyteti i Shkodrës ndodhet në duart e okupatorit. Ne duhet të çlirojmë dhe të mos lëmë asnjë gjerman të dalë i gjallë nga tokat tona”. Ky urdhër, i nxjerrë më 28 Nëntor 1944, i lexuar në radio, i botuar në “Mundimi”, 30 nëntor 1944, vërteton plotësisht tezën se 28 Nëntori nuk është data e çlirimit, por më 29 Nëntor, Shqipëria u gdhi  e çliruar nga pushtuesit gjermanë.

Në këtë numër, gazeta e shoqëronte artikullin me një foto të parakalimit të drejtuesve kryesorë të UPVNÇSH para popullit të Tiranës, ku në qendër duket Komandanti i Përgjithshëm i UPVNÇ Shqiptare që sipas saj, “zë vend midis Skënderbeut të pavdekshëm dhe Ismail Qemal Vlorës si një nga çliruesit e Shqipërisë”.

 Në vazhdim “Mundimi” paraqiste mesazhin e urimit të ministrit të Punëve të Jashtme të Amerikës, Stettinius me rastin e përvjetorit të 32-të të Ditës së Pavarësisë, i cila linte të kuptohej që Shqipëria akoma nuk ishte çliruar e gjitha. Në vijim jepej një përmbledhje e ndihmës ajrore të aleatëve anglo-amerikanë që i dhanë Korparmatës së Parë të UPVNÇSH për çlirimin e Tiranës. Miqësia me britanikët ishte lidhur që në vitin 1913, kur ajo e ndihmoi Pavarësinë e Shqipërisë në Konferencën e Ambasadorëve në Londër. Po atë vit, Britania e Madhe mori pjesë në ekspeditën për kalimin e Shkodrës si qytet i shtetit të ri shqiptar.

Gjithashtu në vitin 1920, Britania luajti rol të madh në pranimin e Shqipërisë në Lidhjen e Kombeve. Xhandarmëria e shtetit shqiptar u organizua me ndihmën e oficerëve britanik. Miqësia shqiptaro-britanike u rrit më shumë dhe bashkëpunoi mbi një vit e gjysëm gjatë Luftës së Dytë Botërore me UPVNÇSH, ku britanikët sollën  një sasi të madhe furnizimesh me armë, municione, veshje, medikamente mjekësore e  tjerë për UPVNÇSH. Këto furnizime e ndihmuan këtë ushtri që të rritej e të luftonte pa ndërprerje si ndaj italianëve ashtu edhe ndaj gjermanëve dhe triumfoi. RAF dhe USAAF i ndihmuan partizanët gjatë fazave më kritike të luftës në Shqipëri. Kështu, gjatë betejës trejavore të Tiranës, ku partizanët po mësynin garnizonin gjerman të kryeqytetit dhe beteja po vlonte, përfundimi i saj u vendos në një betejë tjetër disa kilometra më tej në Qafën e Krrabës, ku u sulmua dhe u shpartallua një autokolonë e madhe armike që ishte nisur nga Elbasani për t’i ardhur në ndihmë garnizonit të rrethuar të Tiranës. Në artikull, nënvizohej se, ndihma nuk ka qënë aspak e njëanshme. Ushtarët britanikë luftuan krah për krah me ushtarët shqiptarë në betejën e Sarandës. Në këtë betejë, njësitë e Brigadës së Dymbëdhjetë dhe Katërmbëdhjetë të UPVNÇSH shpëtuan një njësi britanike, që ishte rrethuar nga gjermanët. Gjithashtu, vihej në dukje, edhe ndihma e dhënë nga ana e partizanëve shqiptarë pilotëve aleatë të rrëzuar nga një avion i Aleatëve.

 Gazeta “Mundimi”, në numrin  37, datë 7 dhjetor 1944, hapej me njoftimin: “SHQIPNIA U ÇLIRUA”, “gjermanët thyen qafën. Shkodra qyteti i fundit në duarë t’anmikut u çlirua. Tash e gjithë Shqipnia asht dhe një herë e lirë nga zgjedha e armikut”.  Në këtë shkrim nënvizohej fakti se “Tue bashkue në një lëvizje patriotike dhe antifashiste të gjithë popullin shqiptar, Fronti Nacional-Çlirimtar mund të formojë një ushtri të fortë. Kjo ushtri, Ushtria Nacional-Çlirimtare Shqiptare me ndihmën landore britanike dhe me trimërinë dhe entuziazmin e vullnetarëve partizan ka qënë e zonja t’i luftojë gjermanët kamba kambës prej maleve të Jugës (ku ofensiva gjermane e qershorit u thye) përmes fushave të perëndimit dhe maleve të veriut deri në zhdukjen e fundit t’anmikut”. Ajo e quan për nder të uroj dhe të përshëndesi Ushtrinë heroike Nacionalçlirimtare Shqiptare për triumfin e punës së mirë që po kryen.

Në përfundim, mund të thuhet që, gazeta “Mundimi” ka dhënë një kontribut të madh në informimin e opinionit shqiptar rreth ngjarjeve të Luftës së Dytë Botërore, pikërisht në vitin e fundit. Gazeta, në çdo numër të saj, jepte informacione me vlera mbi luftën që zhvillohej në të gjitha anët e globit ndaj Gjermanisë naziste. Ai i bënte thirrje të drejtpërdrejta shqiptarëve për bashkim në luftë ndaj gjermanëve, ndërsa kuislingët shqiptarë i këshillonte që të linin bashkëpunimin me gjermanët dhe t’u bashkoheshin patriotëve shqiptarë që luftonin për liri në malet shqiptare. 

Në rubrikën e posaçme “Lufta në Shqipëri”, “Mundimi” pasqyronte veprimet luftarake  të njësive, batalioneve, divizioneve e korpormatave të Ushtrisë Nacionalçlirimtare dhe e informonte opinionin shqiptar mbi këtë  luftë. Ajo jep të dhëna mbi aksionet e betejat e zhvilluara nga UPVNÇSH kundër okupatorit gjerman, qeverisë kuislinge, xhandarmërisë dhe forcave të  Ballit Kombëtar që u bashkuan me pushtuesit kundër luftës për liri që zhvillohej në Shqipëri. Në artikujt e “Mundimit”  flitej edhe për bashkëpunimin e ngushtë që zhvillonte UPVNÇSH me Komandën Aleate të Mesdheut në Itali.

Në këtë gazetë  jepeshin të dhëna mbi kontributin që ka dhënë aviacioni ajror (RAF dhe USAAF) aleat në koordinim me formacionet e UPVNÇSH për asgjësimin e objekteve të armikut. Gjithashtu kjo gazetë pasqyronte me detaje luftën ndaj gjermanëve dhe luftëtarëve si Gani Kryeziu, i cili,  herë pas here kordinonte bashkëpunimin me partizanët e Fadil Hoxhës në Kosovë. Aty gjenden të dhëna edhe  për drejtuesit e formacioneve e njësive të UPVNÇSH. 

“Mundimi” ka arritur që nëpërmjet ushtarakëve britanikë që vepronin në terren të jepte informacione të plota mbi Frontin Nacionalçlirimtar dhe për Ushtrinë Nacionalçlirimtare, e fortë në disiplinë dhe sakrifica të pashembullta, që luftoi dhëmbë për dhëmbë me ushtrinë hitleriane deri në çlirimin e plotë të vendit, madje duke i ndjekur ato edhe jashtë kufijve politik të Shqipërisë.

“Gjatë punës së tyre studimore, kërkuesit shkencorë të ISKK-së kanë gjetur dokumente që dëshmojnë se regjimi komunist e përdori konceptin e dëshmorit të atdheut si një instrument propagandistik për interesa politike të tij. Këto dokumente – vendime, ligje, udhëzime, të cilat dëshmojnë si Partia e Punës e Shqipërisë (PPSH) i përdori të rënët në luftë për qëllimet e saj, duke e ideologjizuar konceptin e dëshmorit, prezantohen në këtë raport së bashku me një analizë dhe kontekst historik”.- Ky ka qenë thelbi i një rezolute që kreu ekzekutiv i ISKK-së, Çelo Hoxha, i ka nisur drejtues së Kuvendit të Shqipërisë, Elisa Spiropalit dhe kreut të Komisionit të Çështjeve Ligjore, Administratës Publike dhe të Drejtave të Njeriut, Ina Zhupa.

Në rezolutë janë cituar edhe përcaktimet që i janë bërë me ligje të ndryshme të asaj kohe si fjalës “dëshmor” ashtu edhe fjalës “tradhëtar”, çka ka qenë vendimtare në ndërtimin e historigrafisë së kohës.

Ku bazohet ISKK?

Qeveria shqiptare ka pranuar që prej vitit 2006 se numri i Dëshmorëve të Atdheut nuk është ai i pretenduar nga regjimi komunist. Madje, edhe kryeministri Rama, në një debat gjatë ditëve të festave të Nëntorit, në një takim me historianë, ku u prezantua një botim shkencor ku dëshmohet shifra prej 7200 dëshmorësh, ka pohuar se janë të gjitha mundësitë e një rishikimi historik mbi këtë çështje. “Dëshmorët e shpallur me vendime të institucioneve të regjimit komunist janë dëshmorë ideologjikë, që u përdorën nga regjimi komunist për interesat e tij politike. Ata përfaqësonin njërën anë të konfliktit civil që u zhvillua në Shqipëri në periudhën 1943-1944”, thuhet në një nga rekomandimet në raportin e ISKK dërguar Kuvendit.

Në rekomandim e ISKK-së, kërkohet edhe rishikimi i datës së përkujtimit të dëshmorëve, pasi në këtë datë nuk mund të ketë një nderim edhe për ata që u vranë si pasojë e asaj që tashmë historianët e kanë konsideruar si “luftë civile”. Lidhur me numrin e ta vrarëve gjatë asaj që tashmë njihet si “Lufta civile”, ISKK sjellë në vëmendje identifikimin e viktimave të regjimit komunist botimin e Fjalorin Enciklopedik të Viktimave të Terrorit Komunist, ku numërohen 2254 të vrarë si pasojë e këtij konflikti civil mes forcave partizane dhe forcave nacionaliste. “Vazhdimi i kësaj procedure, kur një pjese të popullsisë i duhet të nderojë vrasësit e 2254 familjarëve të tyre është një procedurë reminishente e diktaturës që nuk i bën asnjë nder Kuvendit të Shqipërisë dhe nuk ndihmon në mbylljen e plagëve të së shkuarës dhe pajtimit kombëtar”, thuhet në rekomandimin e ISKK drejtuar Kuvendit.

Lidhur me këtë proces ISKK shprehet se të mbeturit të fuqi të ligjit me statusin e dëshmorit është rrjedhojë e mungesës së një ligji lustracioni në Shqipëri. Për ilustrime, kreu i ISKK-së ka ilustruar në rezolutë vendimet që kanë përcaktuar nga ana ideologjike çështjen e titullit “Dëshmor i Atdheut”, duke vulosur kështu karakterin e vijimit të asaj që tashmë njihet edhe si “Luftë civile”.

Rekomandimet e ISKK drejtuar Kuvendit

Të abrogojë Ligjin nr. 109/2018, “Për statusin e dëshmorit të atdheut”.

Të hartojë një ligj të ri të pastruar nga fryma ideologjike komuniste në konsultim me ekspertët shkencorë të ISKK dhe institucione të tjera studimore.

Në ligjin e ri sanksionet që statusi i dëshmorit jepet vetëm për persona që bëjnë sakrificën sublime duke qenë ligjërisht të vendosur në shërbim të atdheut.

Të ndryshojë datën e përkujtimit të dëshmorëve me një datë të përcaktuar jo mbi kritere ideologjike (kjo dhe si detyrim që buron nga rekomandimi në pikën 8 të rezolutën “Për dënimin e krimeve të kryera nga regjimi komunist në Shqipëri,” 30.10.2006).

T’u japë të njëjtin status të gjithë të vrarëve në periudhën 8 nëntor 1941-29 nëntor 1944, të cilët nuk kanë qenë juridikisht në shërbim të shtetit shqiptar.

T’u njohë statusin e dëshmorit të gjithë të vrarëve nga komunistët (ose formacione të tjera të armatosura) në periudhën 8 nëntor 1941-29 nëntor 1944, të cilët kanë qenë ligjërisht të ngarkuar në shërbim të institucioneve shtetërore, civile ose ushtarake.

Të caktojë një datë përkujtimore për të rënët në luftën civile.