Qerim LITA – Shkup/

Me nismën e një grupi të intelektualëve shqiptarë të kohës, siç ishin: Mustafa Merlika Kruja, Ernest Koliqi, Eqerem bej Vlora, Mati Llogoreci, Eqerm Çabej, Lasgush Poradeci, Aleksandër Xhuvani, Dhimitër Berati, Namik Resuli, Ndue Paluci, Ahmet Gashi etj., në vitin 1940 në Tiranë, formohet “Instituti Mbretnuer të Studimevet Shqiptare”, i cili nga vjeshta e vitit 1943, mori emrin “Instituti Shqiptar për Studime e Arte”.  Drejtor i parë i këtij instituti u zgjodh Mustafa Merlika Kruja, të cilin (pasi në dhjetor të vitit 1941 emërohet kryeministër i Shqipërisë) atë e zëvendësoi, Ernest Koliqi, një intelektual dhe atdhetar tjetër i shquar, i cili ndryshe njihet edhe si nismëtari, organizatori dhe themeluesi i shkollave shqipe në Tokat e Liruara.

Brenda katër viteve sa funksionoi Instituti për Studime Shqiptare, botoi një numër të madh të studimeve albanologjike, që me këtë rast po i veçoj vetëm disa prej tyre: “Konferenca e Londrës mbi çështjen shqiptare”, “Studime historike mbi qytetin e Dibrës”, “Studime historike mbi qytetet dhe fshatrat e Vilajetit të Janinës”, “Studime historike mbi qytetet dhe fshatrat e prefekturës së Kosovës”, “Studime historike mbi qytetet dhe fshatrat e Vilajetit të Manastirit”, “Studime historike mbi qytetin e Prizrenit”, “Studime historike mbi Shqipërinë”, “Studime përmbledhëse mbi Shqipërinë” të shkruar nga autorit Ahmet Hamdi në vitin 1920, “Studime historike mbi origjinën e shqiptarëve”, “Studime historike mbi disfatën e ushtrisë turke në luftën ballkanike”, “Roli i intelektualëve për ta çuar Shqipërinë përpara”, “Studime historike mbi figurat e njohura të Rilindjes Kombëtare: Sami Frashëri, Hoxhë Tahsini etj.”, “Studime historike mbi shqiptarët e Italisë”, “Studime historike mbi shqiptarët e Egjiptit”, “Studime historike mbi shqiptarët e Rumanisë”, “Studime historike mbi shqiptarët e Kaukazit” e shumë studime tjera, të cilat ruhen në dorëshkrim në Arkivin Qendror të Shtetit në Tiranë, Fondi Instituti i Studime Shqiptare (200). 

Mustafa Merlika Kruja, i brengosur thellë për fatin e shqiptarëve në përgjithësi, e të Shqipërisë në veçanti, më 3 shtator 1943, hartoi një projekt, i cili ndër të tjerave parashihte që në kuadër të Institutit për Studime Shqiptare, të krijohej një trup i përbashkët i intelektualëve shqiptarë, të cilët do të angazhoheshin në grumbullimin e të gjitha veprave të shkruara për shqiptarët dhe Shqipërinë nga autorët e huaj, dhe pasi të lexoheshin e të daktilografoheshin të gjitha ato pjesë që bënin fjalë për popullin shqiptar dhe Shqipërinë, të seleksionoheshin, klasifikoheshin dhe botoheshin. Këtë detyrë të shenjtë kombëtare, sipas Krujës, mund ta kryente vetëm Instituti për Studime Shqiptare, natyrisht në bashkëpunim të ngushtë me intelektualët shqiptarë kudo që ato ndodheshin, sepse, siç do të shprehet ai: “...Diplomatët qi do të mblidhen rreth tryezës së gjelbër për të dá fatin e kombevet në konferencën e ardhëshme nuk janë gjyqtar objektivë qi shikojnë vetëm të drejtën, por janë avoketët t’interesave të vêndeve të veta e të miqve dhe t’aljatve të tyne….”. Mirëpo, sipas Krujës, edhe pse nuk mund të shpresohej shumë se në atë “kuvend diplomatësh” do të gjendeshin “miq të vërtetë të Shqipnis”, ata, pra diplomatët botëror, nuk do të kishin mundësi as me i mohuar “kryekëput të drejtat e nji kombi të vogël” të provuara “me argumente të qartë e të forta” përpara tyre e përpara opinionit të popujve që përfaqësojnë…”. Prandaj, për ta bindur botën rreth të drejtave të kombit shqiptar, Kruja propozonte që nga ana e Institutit të ndërmerreshin këto çështje:

“I. Të hartohet një bibliografí e cila do t’i përfshinte të gjitha veprat që flasin për Shqipërinë e shqiptarët në mënyrë të drejtpërdrejt apo të tërthortë, në të gjitha gjuhët e botës; 

II. Të gjitha ato vepra të lexohen me kujdes e të daktilografohen në gjuhë origjinale të gjitha pjesët e tyre që pohojnë për të drejtat kombëtare të shqiptarëve, sidomos ato etnike. 

III. Ato pjesë të zgjedhura me kujdes prej veprash të studiuara mirë, të seleksionohen, të klasifikohen e të botohen me indekse racionale, në mënyrë që të mundet me u gjetur automatikisht se ç’far dhe nga cili autor është folur për kombin shqiptar.  

IV. Që tërë kjo punë të kryhet në një kohë sa më të shpejtë, nevojitet bashkëpunimi i të gjithë intelektualëve shqiptar të cilët e njohin mirë një gjuhë të huaj (anglisht, gjermanisht, frëngjisht, greqisht, italisht, serbo-kroatisht, bullgarisht, rumanisht, turqisht) e të cilët kanë vullnet për të hulumtuar e lexuar. Të gjithë ata duhet të rekrutohen vullnetarisht për një kohë të caktuar në Institutin Mbretëror të Studimeve Shqiptare; 

V. Pasi të jetë i përgatitur katalogu i veprave për t’u studiuar (libra, statistika, karta etnografike, rivista, etj.), të ndahet puna duke i caktuar secilit bashkëpunëtor pjesën e vet sipas kompetencës (gjuhës që din) e sipas kohës që ka në dispozicion; 

VI. Bashkëpunëtorëve duhet t’u caktohet një kohë brenda së cilës do t’i paraqesin Institutit përfundimin e punës që u është dhënë për ta kryer;

VII. Instituti do të formojë një komision prej bashkëpunëtorëve kompetent që banojnë në Tiranë apo që mund të vijnë për të banuar përkohësisht aty për ta bërë seleksionimin e përpilimin e veprës definitive. 

VIII. Fondet e nevojshme për kryerjen e kësaj pune t’i mbuloj Instituti, nëse i posedon, ose nga ndihmat që do të mund të grumbullohen shumë lehtë për këtë qëllim”.

Për fatin tonë të keq, me ardhjen në pushtet të Partisë Komuniste Shqiptare, Enver Hoxha dhe klika e tij komuniste (të cilët miqtë e Shqipërisë e të shqiptarëve i shpallën për “armiq”, ndërsa armiqtë për “miq”, jo vetëm se e hodhën poshtë Projektin e hartuar nga Mustafa Merlika Kruja, por njëkohësisht e shuan edhe Institutin Shqiptar për Studime dhe Arte, me pretekst se i njëjti na qenka formuar nga “reaksioni shqiptaro-madh”. Rrjedhimisht, numër i madh i punonjësve dhe bashkëpunëtorëve të jashtëm të këtij instituti u pushkatuan, një numër tjetër në pamundësi për të qëndruar në atdheun e tyre, u detyrua të emigroj në Greqi, Itali, Turqi, Egjipt, SHBA, Australi dhe në vende tjera demokratike perëndimore, një pjesë tjetër u burgos apo u internua, ndërsa vetëm një numër i vogël arriti të mbijetoj, i cili, edhe në kushtet e një regjimi enveriano-stalinist, dha një kontribut të jashtëzakonshëm në fushën albanologjike në përgjithësi. 

Fund

Nga Ndue BACAJ/

“Një popull që nuk njef t’ ndodhunat e dheut vet, as nuk njeh rranxen e fisnisë t’veteve asht porsi një femi që nuk njeh prindërit e vet”*.

Për Ali Pashë Tepelenën është shkruar nga shumica e autoreve shqiptar me superlative, duke e quajtur luani i Janines e deri figura më e madhe e kombit shqiptar pas Skenderbeut etjerë. Gazetat, revistat, librat dhe studimet më të “zjarrta” për të glorifikuar Ali Pashen i perkasin periulles komuniste, po dhe këtyre viteve post-komuniste. Për Ali Pashen ka shkrime edhe nga studiues, gazetar dhe udhetar të huaj , si dhe nga revista e gazeta (shumica) të shekullit XIX. I dominojnë shkrimet e atyre koheve ato franceze , turke, ruse, angleze etj. Nga ato angleze kujtohen kryesisht ato çfar shkruan poeti anglez Xhorxh Gordon Bajron… përkunder këtyre siç paralajmrova në titullin e këtij shkrimi unë nuk do të shkruaj për veprat e “mira” të Ali Pash Tepelenes, pasi për këto është shkruar e vijon të shkruhet…Por me këtë shkrim dua te perkujtoj sado pak një veper më të zezë se katrami, luften e Ali Pash Tepelenes me permasa Genocidi, kunder Suljoteve kristian në trojet e veta shqiptare… Ku “kulmi” i kësaj lufte është masakra e dates 12 dhjetor të vitit 1803 , masaker që edhe pse ka kaluar mbi dy shekuj plaget Suljote ende kullojnë gjak me erë genocidi… Shkrimet historike per ketë tragjedi nuk janë të shumta, ku edhe ato me afër kanë harresen se kujtesen. Nga këto shkrime historike per të perkujtuar ketë tragjedi të vëllezerve tanë Suljot, mendova të zgjedhë atë të shkruar nga Dom Ndoc Nikaj në vepren e tij “Historia e Shqipnisë”…Ky shkrimtar e historian mbante lidhje të ngushta me Konicen , vëllezerit Frasheri etj. Vlen të shënohet se per vepren e tij (Histori e Shqipnisë) Dom Ndoc Nikaj bashkepunoi ngushtë me Faik Konicen , që në atë kohë botonte në Bruksel revisten “Albania”.

SULJOTËT DHE ALI PASH TEPELENA

Suljotet që në kohë te vjetra kishin qendruar ndër male të veta të lirë e të pa-shtruam e nuk dojshin mbi vehte dorë të huajen. Rridhnin prej disa fiseve të Kshtena të Epirit , të cilet që me 1660 per me jetua të lirë kah sundimi e besimi kishin kapur malet e germueta të Sulit , ku kishin gjallnua (jetua) pa trazime . Deri ne vitin 1788 ishin shtua e ba 18 lagje me 550 tyme (shtepia), e aty vetsundoheshin me parinë e vet , porsi një Republikë e vogel , ku nuk flitej gjuhe tjeter veçse gjuha shqipe. Ali Pasha kerkoi me i perulë e nenshtrua ,por Suljotet banë qendresë . Ali Pasha me 1788 dergoi një ushtri prej 10.000 vetesh per të nenshtrua Suljotet , por kjo ushtri u thye keqas nga këta malcor të rrebtë. Në vitin 1792 Ali Pasha çoi një tjeter ushtri prej 22.000 vetesh , por edhe ajo kje ndeshë e thye keq prej Suljoteve trima. Në ketë luftë ma të madhe ndere e pati Zhavella (Xavella) me të shoqen , Mosken, e me të bijen , Kaidon, të cilat duke u pri çikave e grave të katundit nuk i lanë gja mangut qendreses kreshnike të burrave që luftoshin per liri t’vet. Të thyemit e ushtrisë së Ali Pashes ishte kaq i fortë sa vetë Ali Pasha s’largut vrente pershkimet e luftes , dhe me shumë veshtirsi mujti me shpetue e mos me mbetë n’dore të tyne. Qendresa kreshnike e Suljoteve na çfaqë zemren e Shqiptarit të vertet që lufton per lirinë e vet , por mjerisht lufta ishte shqiptar me shqiptar.

Mbas pak kohet që Ali Pasha u kthye në Janinë e shoqja e tij Eminia , grua zemergjan dhe e dhimbeshme, guxoi një ditë me i ba lutje që të mos i sulmojnë ma Suljotet , por ti lanë në lirinë e vet. Por lutja u ba e dameshme per të , sepse sa degjoi ato fjalë Ali Pasha, i ndezun në zemrim nxuer koburen dhe ja vuni gryken të shoqes në zemer, por tuj i dhanë gisht ju dhimbtë dhe çoi doren perpjet dhe koburja u shpraz mbi koken e saj. Emines nga tmerri i ra të fiktë dhe u rrezua pertokë, dhe që nga ajo ditë nuk bani ditë të mirë ma deri sa mbas pak kohesh vdiq… Mbas disa koheve Zhavella, me gjithë të birin ishte shti në dorë e u cua para Ali Pashet, i cili duke pasë në atë kohë mendime me shtypë disa Begaj që i rrijshin perball , kerkoj me e thye me butesi tuj e ba vegel me shtrua malacaket e tjerë derisa të kryente punet e veta. E keshtu e nisi per në Sul me porosi me i perkulë miqesisht me i ra në dorë , atij i ndali të birin per peng. Zhavella burr me burrni kreshnike , kur duel në male të veta mblodhi Suljotet dhe i ndezi ma teper n’qendresë , dhe mbrapa i çoi Ali Pashes një leter me të cilen i thotë : “ I lirë ndër male të mia nuk t’a kam besen , por jam gadi me i dalë zot lirisë së plotë t’dheut tem. Djalin tem e ke n’dorë e munde me e mbytë , e une si babë nuk mund të baj tjeter veç me shperblye shumë-fish gjakun e tij.

Ndoshta mund të thonë kush se po diftohem babë i pa zemer per fminë tem , por rrehet. Unë e di se butsia jote nuk asht tjeter veç me na shti në dorë e mbrapa shpata mizore e jotja kishte me pre krenat jo veç të birit tem , por të Sulit mbarë…..Ali Pasha u ndez n’idhnim , por nuk u ngut me ndjekë per ateherë Sulin para se me perulë e me shtypë fqinjen , t’gjithë Begajt e Epirit që i kishte ferrë ndër sy… Sa Ali Pasha ishte tuj zgjanua rrethin e sundimit vet mbi Begaj të Epirit , Ishujt Jonie e qytetet e limanet e Prevezes , t’Parges , t’Butrintit , t’Artes e t’Salahores , që deri ateherë kishin kenë nën sundimin e Venedikut , ranë në dorë të Frances të marruna prej general Gjentilit me ushtritë franceze . Ali Pasha ateherë kerkoi miqesinë e Frances e i mbeshtetun në atë anë shtrojë nën vedi krahinen e Qimares (Himares), edhe u munduan me ba lidhni (lidhje) me Francen per me marrë ishujt Jonie. Një motmot mrapa ,mbasi u ndez lufta ndermjet Frances dhe Turkisë që kje e mbeshtetun prej Hinglizit (Anglezit) , kur Napoleon Bonoparti n’1788 u shtye kahë Misiri , ky ju perkrah Hinglizeve e mori Arten dhe Butrintin , theu francezet afer rrenojave të vjetra të Nikopolit e muer edhe Prevezen që e bani rrfash me tokë. Ali Pasha mbas ketyre fitimeve muar gairet të ri dhe u pergaditë me marrë edhe ishujt Jonie… Por nuk kishte mujtë me ja arritë sepse në mars t’1799 në ato ishuj dolen ushtritë Turke e Ruse , e një motmot mbrapa me 21 mars 1800 ndër marrveshje të lidhuna n’Stambollë ishujt ishin njohur si Republikë në vehte… Por sa humbi uzdajen e ishujve, Ali Pasha në atë vjet 1799 suell mendimin e vet rishtaz per mbi Suljotaj e nisi mbi ata 12.000 ushtarë , por edhe keso here kje thye prej trimniet , sidomos të kapidanave Moskos , Foto Zhavelles e Krist Boçarit e prisave t’tyne. Tue pa Ali Pasha se me fuqitë e armeve nuk i ecte mbarë fitimi i atij vendit iu suall rishtas dredhive per me mujtë me i shti n’rreth me të butë. Per tri vjet rresht ,që me 1800 e deri me 1803 u mundua me shti në mes tyre smira e ngaterresa tui derdhë per dorë të disa ngaterrestareve të pabesë , dhunti e t’holla , e keshtu mbrrini me largue andej Foto Zhavellen që ishte qendra e gairetit (gatishemerisë) të tjerve , e ashtu edhe disa luftetarë ma të nxehtit e ma të idhtit e atij vendi . Kur e pa se shumica e qendrestarve ma t’fortë ishin largue prej andej nisi mbi Suljotet një ushtri 30.000 vetesh . Qendresa ishte e rrebtë , gjaku u derdhë rrkajë, t’ndeshunat kreshnike, por pas tri vjeteve që zgjati ndër ta lufta e rrenimi , t’lodhun per anë nuk mujten ma pertej , e me 12 t’dhetorit 1803 ranë n’dorë. Murgar Samueli, prisi i Suljoteve ndër qendresat më të medha kur e pa të bierrun krejt uzdajen (besimin) e shpetimit nuk desht me ra per s’gjallit në dorë të ushtareve të Ali Pashes, dhe (porsi Oso Kuka 59 vite më vonë perballë malazezve) , porsa u afruan me shumicë tubat e armiqeve per rreth ,me dorë t’vet u dha zjarm baroteve , e kockat e tij njiheri me sa qindra të tjerë prej anmiqeve u shperndanë per anë , nepermjet t’ushtimes e tmerrit që bani me u dridhë gjithë Sulin. Krist Boçari vetë i dhjeti kje shti n’dorë të anmikut dhe u kje dhanë vdekja me mundime të mëdha.

Në ketë qendresë të mbrame e kreshnike t’Suljoteve , sikur gjithë heret luftuan gratë e vajzat perkrah me burra e me vllazen t’vet , e kur u thye qendresa edhe keto nuk u dhanë per s’gjallit. Një faqe historiet t’lumnueshme qendreset t’vendit e lanë mbas vedit , në menyrë të posaçme , gratë trimnesha t’katundit Zalongut , t’cilat nuk panë fitimin e anmiqve e afrimin e tyne kah katundi , por të gjitha me foshnje t’gjinit ngrykë e me femi të vegjël per doret , iu ngjiten shkrepave të naltë të malit e dora dores tuj kendue vallet e trimnive të burrave t’Sulit u leshuan pingul teposhte nepermjet lugajave shkembore , ku gjeten një dekë (vdekje) t’ndershme e kreshnike. Kush ra n’dore të Ali Pashes gjeti vdekje të mnershme (tmerreshme) , e dhanie (pasunia) e katundet e Sulit kjenë ba plaçkë , djegë e rrenua shqimit. Disa tuba Suljotesh iken nga fushat e Parges , por të ndjekun edhe atje ku dolen ndër ishujt Jonie. Ali Pasha keso kohet pati arrite në ma të madhen shkallë t’madhnise vet. Sulltani e kishte pas emnue Pashë per mbi Rumelinë…..”. (DOM NDOC NIKAJ: ”HISTORIJA E SHQYPNIES” Ç’ME KOHË TË VJETRA E DERI M’SOT , fq.136-140 , Shkoder ,shtypshkronja “Nikaj” 1917). Mjerisht Ali Pasha gjatë sundimit të tij nuk mbahet mend vetem per luftën me permasat e genocidit kundër Suljoteve , por mbahet mend edhe per masakra e krime të tjera , deri dhe në tjetersimin me dhunë të shqiptareve kristian në trojet e veta , në besimin e pushtuesit turko-osman , gjë që i regjistronte dhe konsideronte këta shqiptar jo thjeshtë si besimtar musliman , por si turq. Më vonë shovenet grekë duke u bazuar në ketë tjetersim bënë marrveshje me Turqin per t’i derguar keta musliman shqiptar ne Turqi , dhe në trojet e këtyre shqiptareve suallen ortodoks grekë , që kishin jetuar deri ateherë në trojet e tyre të tjetersuara gjatë shekujve si troje Turke etj… Ali Pash Tepelena edhe pse tjetersonte e luftonte shqiptaret Kristian në trojet e veta , ai greket që i sherbyen në ushtrinë e tij dhe qellimeve të tija i shperbleu me troje safi shqiptare , në të cilat banon që prej asaj kohe minoriteti grek (edhe në Shqiperinë politike). Fatkeqesisht edhe sot Greqia duke u bazuar në ketë “peshqesh” të Ali Pashë Tepelenës pretendon për autoktonin greke të banorëve në keto troje të stËlashta Iliro-Shqiptare …

NGA CURRICULUMI I ALI PASH TEPELENËS…

Ali Pashës kishte lindur (rreth vitit 1740) në një nga familjet më të lidhura pas “qerres” të perandorise turko-osmane . Gjyshi i Ali Pashes , Muhtar Pasha ishte luftëtar i famshëm i ushtrisë osmane kunder të krishtereve. Gjeti vdekjen në rrethimin e Korfuzit me 1716 duke komanduar forcat osmane . Gjyshi i Aliut Muhtar Pasha kishte 3 fëmijë me emrat : Salek , Mehmet dhe Veli. Veli Bej pasi morri fuqinë në Tepelenë u martua me Hankon (nëna e Ali Pashës), sepse i ati i saj ishte Kurt Pasha, veziri i Beratit, që kishte fuqi të madhe. Veli Bej, rriti fuqinë e tij, duke marrë sanxhakun e Delvinës. Armiqësia me fuqitë e tjera krahinore dhe sulltanin, përfundoi në humbjen e fuqisë dhe pasurisë së tij. Vdiq në moshën 45 vjeçare më 1758 , duke patur 2 fëmijë me Hankon , Aliun dhe Shanikon , (dhe 3 fëmijë nga marrëdhënie të tjera). Ne keto kushte Aliu edhe i “gjymtuar” fizikisht (pasi ishte topall) rritet dhe u edukua si mos me keq. Hankoja nje grua e perbuzur dhe e mbushur plot urrejtje arriti qe shumicen e kesaj urrejtje t’ia bejë “edukatë” djalit saj Aliut. Aliu mbeti edhe analfabet , por u bë një nga , grabitesit , hajdutet dhe kriminelet më të njohur të atyre aneve . Zona ku “operonte” Aliu ishte një zonë problematike per rendin e sigurinë. Perandoria Osmane pas shumë “peripecive” arrine ta bëjë per vehten Aliun , i cili pasi tradhton e dekonspiron shoket e tij të grabitjeve dhe krimeve merr fuqin ushtarake nga turqit , fuqi me të cilen ai asgjesojë pa meshirë shoket e vet dhe të tjerë. Pas ngritjes së Aliut në keto detyra nuk kishte më grabitje e vrasje kaçakash , por ato i kryente shtetari turko-osman Ali Veli Tepelena.. Perandoria Osmane per të mos lënë rehat pashallaret e tij me origjinë shqiptare , ata i fuste në ngaterresa dhe në e luftë në mes njeri tjetrit ,duke u thenë kush të fitojnë në keto luftra zgjeron pashallekun e vet. Keshtu ndodhi edhe me Ali Pash Tepelenen pasi perandoria turko-osmane e kishte graduar Pasha dhe me 1788 me një ferman të sulltan Selimit gradohet vezir i Janines… Mirpo kur ky Vezir e pa vehten të fuqishem me pashallekun e tij të zgjeruar , të organizuar dhe të fuqishem ushtarakisht , filloi të mendojë per një pashallek të pavarur nga Turqia , ku per ta bërë ketë realitet “lidhi” mardhenie edhe me fuqi të kohes si Franca , Anglia , Rusia etj… Kjo autonomi me 24 janar të vitit 1822 i preu kryet. Nga kjo ditë edhe sot thuhet se kur kryet e preme të Ali Pashes ja çuan Hrushit Pashes , ai pasi e pa u çua në kembë , u perulë me nderim, ju afrua dhe e puthi atë mjeker të bardhë që i jepte hije madhniet , dhe e nisi në Stmabollë si shenjë fitoreje…(Referencë per curriculumin , Ali Pash Tepelena ,Wikipedia shqip në Google).

Duke perfunduar ketë histori genocidi me “nota” perkujtimore deshiroj dhe uroi që të mos u prishi qjefin adhuruesve të Ali Pash Tepelenes , qofshin ata akademikë, professor, doctor, studiues , publicist , gazetar, adhurues të thjeshtë , apo shtetar e politikan etjerë…

*.”Citat” i marrun nga faqja e parë e parathenies së librit “Histori e Shqypnisë “ e D. Ndoc Nikaj , shtypur nga enti botues “Gjergj Fishta” Shkoder 2015.

Dr. sc. Besim Morina/

Fundi i shekullit XIX dhe fillimi i shekullit XX ishte një kohë e lige, kohë e tmerreve, kohë e pakohë për popullsinë autoktone shqiptare në hapësirat ku jetonte. Pushtimi shekullor osman, me masat qe kishte ndërmarrë, kishte krijuar një gjendje të mjerueshme te popullsia shqiptare pothuajse në te gjitha aspektet. Situata është përkeqësuar edhe me tepër pas krijimit te shteteve te pavarura të Malit të Zi, Serbisë, Bullgarisë e Greqisë. Shtete këto qe u krijuan ne kurriz te trojeve tona etnike. Dihet se territori i Kosovës së sotme, në të kaluarën ishte pjesë e Dardanisë antike, Dardania  përfshinte gjithë trevën e Kosovës së sotme, Maqedoninë Veriperëndimore, dhe viset periferike në veri, në vijën Novi Pazar-Nish. Kryeqendër e saj ishte Shkupi.  

Periudha e viteve 1912-1944 ishte periudhë e ndryshime të mëdha në politikën globale, ku si rezultat i sajë kemi edhe ndryshime të papritura në trojet etnike shqiptare. Këto ndryshime sollën rryma të ndryshme politike, të cilat ishin te ndërlidhura me interesat e vendeve fqinje në  trojet shqiptare ne përgjithësi, qëllimi i të cilave ishte pushtimi i territoreve shqiptare si dhe shpopullimi i tyre nga popullsia autoktone shqiptare. Për këtë, vendet fqinje me herët kishin përpiluar plane famëkeqe për zhdukjen e popullit shqiptar, plane këto të cilat janë të publikuara.

Vendimet e Konferencës se Londrës (1913), njohën shtetin Shqiptar në kufijtë e sotëm qe ka Shqipëria. Çështja kombëtare, çështja e Kosovës, e Dibrës, e Çamerisë, e trevave shqiptare në Malin e Zi, e qyteteve të Jugut, e Janinës, Prevezës, Artës u bënë guri i provës për atdhetarët shqiptar. Studiuesi i mirënjohur kroat, Branimir Anzulovic,  pohon se “Po mos të ishte intervenimi i Britanisë së Madhe, Francës dhe Rusisë, Kosova do ti jepej Shqipërisë”. 

Duhet ditur se problemet e Shqipërisë mbetën të pazgjidhura qe nga traktati i Shën Stefanit e deri te Kongresi i Berlinit. Shqiptari trim e fisnik prape se prape vuajti e gjëmoi ndër gazepe, në varfin e në mjerim.  Në këto çaste të vështira, duhet ripërtërire saga, duhet ndjekur rruga e idealit të një Shqipërie të lirë e të vetë administruar, që synon mirëqenien dhe përparimin e bijve të saj. Elita e popullit shqiptar përbëhej nga kuadro të vjetra të perandorisë dhe nga intelektual të rinj, të shkolluar në Stamboll e vende tjera, qe kishin një horizont të gjerë dhe prirje properëndimore. Pjesë e kësaj elite ishte edhe Mustafa Merlika Kruja. Një personalitet shqiptar i radhës së parë, ashtu sikur edhe e quan Karl Gurakuqi. Shpallja e Pavarësisë e gjen në Vlore, në krah të Ismail Qemalit e Luigj Gurakuqit, si përfaqësues i qytetit të Krujës, nënshkrues i pavarësisë se atdheut krahas  atdhetarëve ma të  shquar  të  kombit  tonë.  Me  formimin  e  qeverisë është  emëruar si zëvendës prefekt në Vlorë dhe ma vonë sekretar i kryesisë së Këshillit të  Ministrave. 

Në këto rrethana, ku popujt fqinje kishin krijuar shtetet nacionale, kishin kishat e tyre nacionale, gjithashtu ne shërbim te zgjerimit te shteteve te tyre, kuptohet ne trojet etnike shqiptare, ishte domosdoshmëri ndërgjegjësimi i popullit shqiptar. Për te dalë nga kjo gjendje e mjerueshme, shpëtimi i vetëm ishte krijimi i shtetit shqiptar, i cili ishte garantues i vetëm për mos zhdukjen fizike te popullit shqiptar nga faqja e dheut. Këtij kushtrimi, ju përgjigjën bijtë dhe bijat me të devotshëm te kombit shqiptar, të cilët nuk mund të heshtnin para padrejtësive, nuk mund të heshtnin para vrasjeve, nuk mund të heshtnin nga heqja dorë e identitetit kombëtar. 

Por, në realitet, ishte shumë e vështire krijimi i një uniteti kombëtar, sepse sikur e thotë studiuesi Meta “Prej robërisë së gjatë shqiptarët kishin humbur kuptimin e bashkimit. Helmi i propagandës së huaj kishte brejtur dhe paralizuar fijet e nervave të kohezionit kombëtar”.

Edhe pse në mërgim, Mustafa Kruja, hapin qe kishte marr Zogu në formimin e Qeverisë se Mehdi Frashërit, e kishte konsideruar ngjarje të rëndësishme, duke shtuar se çdo regjim është me i mirë se anarkia, dhe se ishte i gatshëm të njihte Zogun për Mbret. Duhet shtuar se kërkesës së Krujës drejtuar prijësve të emigracionit shqiptar, për te lidhur armëpushim me mbretin Zog, një pjesë e tyre e refuzuan, duke menduar se nuk ishte në dobi të Shqipërisë. Disa prej pjesëmarrësve të asaj mbledhje, qe për parimet nuk pranonin të bisedonin me Ahmet Zogun apo me Mehdi Frashërin, mbas disa vitesh shkuan për të biseduar me zëdhënësit e Enver Hoxhës dhe Miladin Popoviçit, gjithmonë në mbrojtje të “parimeve”. Sikur shihet, parimet e tyre ishin parime demagogjie, kur dihet se si e shihnin çështjen e Kosovës anëtarët e PKSH-së (Partia Komuniste e Shqipërisë). Në mbledhjen themeluese të partisë Komuniste të Shqipërisë, nëntorin e vitit 1941, çështja e Kosovës as që u përmend, ndërsa për këtë çështje pllakosi po ashtu një heshtje e plotë edhe në Konferencën kombëtare të partisë, në marsin e vitit 1943. Studiuesi i mirënjohur Noel Malcom, pohon se “Nacionalistet shqiptar ishin antikomunist se konsideronin se komunistët kërkonin kthimin e sundimit Jugosllave”.

Studiuesi i mirënjohur i kulturës shqiptare, At Valentini kishte vlerësuar virtytet e Krujës duke shtuar: “Megjithatë, nuk është se ai nuk vlerësoi as pasuri të tjera kulturore kombëtare. Ndër të tjera, jam mirënjohës që mund të them se ai, i lindur musliman, kishte të gjithë vlerësimin e vlerave shpirtërore të katolicizmit që mund të themi se është pothuajse tradicionale tek patriotët shqiptarë myslimanë më të mirë dhe më të kulturuar”. Ky vlerësim i At Valentinit, për atdhetaret shqiptar na jepe te kuptojmë, për virtytet e larta qe posedonin, virtyte këto te trashëguara ndere breza.  

Afrimi i Luftës së Dytë Botërore u shoqërua me lëvizje dhe përmbysje të shpejta të situatës gjeopolitike evropiane. Forca e Shqipërisë ishte e atillë që e vetme nuk  mund të garantonte dot as mbrojtjen dhe as integritetin e vet. Në këtë gjendje kaq kritike, Shqipëria kishte vetëm një rrugë shpëtimi: rrugën e bashkimit e të koordinimit të të gjitha forcave e energjive të popullit për t’iu paraqitë politikisht, moralisht dhe ushtarakisht, miqve dhe armiqve, gjithë botës, si një trup i vetëm i pandarë. Një bashkim i tillë mund të realizohej në saje të një vije politike e luftarake thjesht shqiptare. Kryeminstri Mustafa Kruja dhe kabineti i tij qeverisës, ishin mundësia me e mirë e Shqipërisë për ta përfaqësuar denjësisht. 

Ata qe dje nuk i deshën te mirën popullit shqiptar, mundohen qe edhe sot te arsyetojnë servilizmin tyre ndaj popujve sllave. Harrojnë, jo vetëm krimet makabre serbe qe u kryen ndaj popullsisë shqiptare ne trojet e veta etnike, para fillimit të Luftës se Dyte Botërore, por edhe krimet e kryera serbe gjatë Luftës se Dytë Botërore, mbi popullsinë shqiptare, po perëndim masakrën e Bihorit. Planet për vrasjen e popullsisë jo serbe,  çetniket serbe përgatiten jo vetëm ndaj popullsisë shqiptare ne trojet e tyre etnike, por edhe ndaj popullsisë kroate ne Kroaci. Dhe këto plane vrastare ishin ne dijeninë e pushtuesve Italian, madje edhe me lejen e tyre, këtë edhe e pohojnë studiuesit kroat.

Gjatë kohës se Krujës si kryeministër dhe Koliqit si ministër i Arsimit, kishte në Shqipëri një shtyp shumë me i lirë se në periudhën e instalimit komunist në vend. Po në këtë kohë Koliqi  themeloi  “Institutin  e  Studimeve  Shqiptare”,  që u bë  baza  e  universitetit  të ardhshëm,  dërgoi  kuadrat  dhe  përgatiti mësues  nga  Shqipëria  e Kosova,  për  të  plotësuar  nevojat arsimore  të  krahinave  shqiptare  të  bashkuara  me  Atdheun. Kështu Koliqi nisi drejt “tokave të lirueme” 200 mësues e profesorë me synimin e qartë të vendosjes se themeleve të arsimit shqiptar. Gjithashtu, falë kontributit të tij kemi hapjen e Normales së plotë në Prishtinë, hapjen e Liceut në Prizren e Tetovë, hapjen e shkollës Normale në Gjakovë, hapjen e institutit Teknik Bujqësor si dhe Gjimnazit në Pejë. Është e nevojshme te thuhet se periudhën  e heshtjes  a të pushimit të  vërtetë  letrar prodhues  të  Koliqit  gjatë  luftës e  karakterizon  përkujdesa  dhe  përhapja  e  arsimit  kombëtar në trojet  Etnike. 

Vetëm në këtë kohë fëmijët shqiptar në Kosovë e vendet tjera etnike shqiptare, jashtë Shqipërisë londineze, patën rastin të mësonin në gjuhën e nënës. Gjuhë kjo e cila me parë ishte ndaluar me firman nga Sulltani, vazhdoi ndalimi i saj me dhunë edhe nga pushtuesit serbe, qëllimi i vetëm i të cilëve ishte asimilimi i popullsisë autoktone shqiptare. Ministria e Arsimit, nga një organ i tipit vetëm administrativ, u shndërrua në një organ shtytës nxitës i terë kulturës kombëtare, vatër edhe për nisma kulturore private, njëkohësisht duke funksionuar si asnjëherë me parë, edhe si organ largpamës administrativ. Duhet shtuar se një përkushtim i tillë, një unifikim i tillë, çfarë në të vërtetë ishte ne Kohën e Krujës e Koliqit,  për avancimin e shkollës shqipe nuk ekziston as në ditët e sotme.

Duhet shtuar se Kryemistri i Serbisë, Nikolla Pashiqi me herët kishte deklaruar “Vetëm prapambeturia e popullit shqiptar, nuk e rrezikon politikën serbe dhe nuk shpreh ndjenja nacionale”. Por këta mësues nuk ndoqën vijën ideologjike te armiqve sllave, por ndoqën idealet e atdhetareve shqiptar. Po nga këta mësues dolën kuadro qe me gjithë qenien ndihmuan ne emancipimin, përparimin dhe formimin e shtetit të Kosovës. Këto kuadro dhanë një kontribut te pashembullt ne luftimin e analfabetizmit ne Kosove, kontribut te pashembullt ne mos nënshtrimin ndaj pushtuesve serbe, kontribut te pashembullt ne ruajtjen e arsimit ne gjuhen amtare përkundër përndjekjeve, burgosjeve e vrasjeve te tyre. Misioni i këtyre  pishtarëve te arsimit, ishte  dalja në dritë e se vërtetës, apo sikur edhe thotë profeti: “Drita do të mund errësirën”. Shembulli me i mirë i ngadhënjimit te dritës ndaj errësirës, i ngadhënjimit te lirisë ndaj robërisë, është mësuesi nga Prekazi, heroi i Kosovës, Shaban Murat Jashari. Duhet cekur se baca Shaban, ishte qe mësimet e para si dhe dashurinë për atdheun e mori nga këto kuadro te mësuesve qe Qeveria e Mustafa Krujës i dërgojë ne  viset etnike shqiptare për te shtrire dritën e diturisë. 

Mustafa Kruja se bashku me kabinetin e tij qeveritar, kishin dhënë  shumë  nga  sedra  e  tyre,  por  u  shpërblyen  me bashkimin  e  tokave  amnore  shqiptare  jashtë  kufijve të Shqipërisë londineze, përderisa  komunistet shqiptar e bene të  kundërtën:  për  ambicie personale,  jo  vetëm  qe  falën  tokat  shqiptare  sllaveve,  por  edhe vranë  vëllezërit  e  vetë  pa  pikë  mëshire  duke  dërguar  brigadat e kuqe me gjeneralët Peçi  e Marku  në Kosovë (Drenicë B.M.),  Mal  të  Zi (Malësinë e Mbishkodrës B.M.)  e  Maqedoni (Zajaz B.M.) dhe duke bërë kështu  turpin  e pashembullt  në  historinë  tonë  kombëtare. Duhet shtuar se në një rast, Kruja kishte deklaruar “Po të na shtrëngonte fati me zgjedhë njanjën dysh: a ma mirë me humbun Kosovën apo lirinë, pëlqejmë ma parë të humbasim lirin, mbasi këtë, të bashkuem më Kosovën, jemi të sigurte se mund t’a fitojmë prap”. Si mund të mendonte ndryshe ky atdhetar në plotë kuptimin e fjalës, i cili më 23 prill të vitit 1942 detyroi italianët që të hiqnin fashot e Savojës nga flamuri kombëtar.

Por, qe do qe fati i mjerë e deshi, qe për fatin e popullit shqiptar të vendosin kancelaritë e huaja, nga të cilat dolën elaborate për shfarosjen e popullit shqiptar. Rasti konkret elaborati i Vaso Qubrilloviqit (1937).  Tani ky elaborat po gjente zbatim nga “shtetasit shqiptar” por në një formë me ndryshe. Me krijimin e kampeve të përqendrimit, me ndjekje të intelektualëve, me burgosje e pushkatime ne masë. 

Sot ka ardhur koha, që të rishkruhet historia e jonë e vërtete. Kjo mendoj se duhet bërë jo në kuptimin e rehabilitimit të krimineleve komunistë, por në kuptimin e vlerësimit dhe të nderimit të figurave të mëdha të kombit tonë. Historianët tanë dhe patronët e tyre janë të llojit sikur do të shprehej Tolstoi: “Gjithkund flitet për drejtësinë njerëzore dhe mohohet ajo”. Dokumentet janë dëshmia më e mirë. Në dëshmi bazohen popujt e qytetëruar. Mohuesit e veprimtarisë atdhetare, intelektuale e njerëzore të Mustafa Krujës, janë mohues të mjerë, janë mohues të verbër, janë mohues (lexo: shërbëtor) qe njohin vetëm patronin. 

---

---

Nga Aurenc Bebja*, Francë –  10 Dhjetor 2024

Revista australiane “The Australian Women’s Weekly” ka botuar, të mërkurën e 30 qershorit 1982, në faqen n°16, intervistën ekskluzive asokohe me mbretëreshën Susan (nënën e Princ Leka II) në Afrikë të Jugut, të cilën, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

Një ish-australiane, tani një mbretëreshë që jeton në ekzil…

Susan Cullen-Ward, 41 vjeç, tashmë mbretëresha e Shqipërisë në mërgim, flet për shpresat e saj për Princin e Kurorës Leka në një intervistë ekskluzive.

Pavarësisht se çfarë thonë, mbretëria ka magjinë e vet, edhe nëse je i internuar, duke jetuar në një pronë të vogël modeste në periferi të Johanesburgut, Afrikën e Jugut, me një suitë të vogël dhe pak para. Që nga takimi im i parë me Mbretin Leka të Shqipërisë dhe gruan e tij me origjinë australiane, Mbretëreshën Suzani (ish Susan Cullen Ward të Uellsit të Ri Jugor), ndjeva një atmosferë madhështie që kapërcente këto rrethana të reduktuara.

Kohët kanë qenë vërtet të vështira, duke filluar kur Leka u nxor nga atdheu i tij kur ishte vetëm dy ditësh, pasi Shqipëria u pushtua nga fashistët italianë të Musolinit gjatë Luftës së Dytë Botërore. Por nga të gjitha vështirësitë me të cilat ballafaqoheshin, kishte një problem dërrmues. Nuk kishte asnjë trashëgimtar mbretëror dhe Mbretëresha kishte pasur tashmë katër aborte. Pastaj, marsin e kaluar, ndodhi mrekullia. Pas një shtatzënie të gjatë dhe të vështirë, Princi i Kurorës Leka II lindi në një klinikë të vogël të Johanesburgut. Linja mbretërore mundi të vazhdojë.

Gjëra marramendëse, por realiteti është më pak idilik. Familja mbretërore shqiptare në ekzil jeton në një shtëpi me qira, të mobiluar në stilin e fermës, në fund të një rruge të gjatë dhe me pluhur, e mbuluar me shkurre dhe gjemba. Dy hektarët e tokës janë të çrregullta; pulat, lopët dhe palloi i çuditshëm vërshojnë lirshëm rreth lëndinave të thata, shkurreve të shpërndara dhe shtëpive të shkatërruara.

Teksa po luftoj me copën e telit që mban derën të mbyllur, shfaqet një truprojë me një armë në këllëf. Ai vjen për të më ndihmuar, i gjithi i buzëqeshur dhe me mirësjelljen e dikurshme. Ai është 60 vjeç dhe ende e kujton Shqipërinë e monarkisë.

Na çojnë në një tarracë të shtruar ku një shërbëtore shërben limonë, duke na bërë nderimet mbretërore. Mbreti hyn. Me një gjatësi prej 206 cm, ai është një burrë shtatlartë dhe i thinjur, i cili duket më i vjetër se 43 vjeç. Mbretëresha është e veshur thjesht : fustan leshi ngjyrë blu të kaltër, këpucë blu të kaltër, shall pambuku indian. Flokët e saj janë të gjatë, të krehur mbrapa dhe me vija bionde; grimi i saj është i patëmetë. Ajo nuk mban asnjë bizhuteri përveç unazave të bukura prej diamanti të fejesës  dhe martesës së saj.

Fytyra e saj është klasike, silueta e saj e hollë, prania e saj e qetë dhe serioze. Nuk ka asgjë për të thënë në lidhje me vajzën e një fermeri të shndërruar në Mbretëreshë. Ajo thjesht i tregon gjërat ashtu siç i duken, duke i artikuluar mendimet me lehtësi, pa u shqetësuar qartë për të lënë ndonjë përshtypje.

Motra Adelaide, dadoja e tyre lokale afrikane, sjell foshnjën mbretërore të mbështjellë me një shall të bardhë me grep dhe ia dorëzon me kujdes nënës së tij. Mbretëresha Suzani pranon se është në një gjendje të lumtur për djalin e saj të porsalindur, duke fjetur i qetë në krahët e saj. “A nuk mendoni se ai i ngjan babait të tij? Ai është kaq i ëmbël, kaq gazmor nganjëherë,” thotë ajo.

Mbretëresha Suzani është e vendosur që Princi i Kurorës të mos relegohet (rritet), sipas stilit viktorian, në çerdhe dhe nga dadot. “Ai nuk është i ndryshëm nga çdo fëmijë tjetër, dhe unë jam thjesht një nënë e zakonshme”, thotë ajo. “Edhe pse ai do të stërvitet për të zënë vendin e tij mbretëror kur të jetë më i madh, unë thjesht dua të shijoj kohën me të ndërsa është i vogël.”

Ajo ka besim të madh në vlerën e shtëpisë dhe familjes. “Unë jam një person shumë familjar. Plus, çdo mbretëror që unë njoh është kujdesur për fëmijët e tij. Kjo është shumë e rëndësishme. Sigurisht që kemi dado që të na ndihmojnë, sepse edhe ne kemi angazhime, por ne jemi vetëm nëna punëtore, si gjithë të tjerët.”

Kishte një pritje të gjatë dhe të mundimshme për këtë fëmijë. Dy muajt e fundit të shtatzënisë mbretëresha 41-vjeçare i kaloi duke pushuar në një klinikë, në prani të nënës së saj. Fëmija Princ i Kurorës, i lindur para kohe me prerje cezariane, peshonte vetëm 2.5 kg dhe u fut në një inkubator. Ai duhej të qëndronte në klinikë, pesha e tij vazhdoi të binte.

“Isha plotësisht e dërrmuar. Kisha aq frikë se mos i ndodhte diçka kësaj krijese të kuqe e me rrudha, saqë do të thyhej ose do të binte nga djepi. Por mësova ta laj. Kjo është diçka që ju mësojnë në spital : si të mbani një fëmijë që përpëlitet. Është pak si të mësosh karate për një fëmijë ! — qeshi ajo, duke lënë të kuptohej se sa e shqetësuar ishte kur foshnja u kthye në shtëpi.

Tani, ai pi biberon, kështu që unë mund të fle për disa orë midis mesnatës dhe orës 6 të mëngjesit kur e sjell motra Adelaide. Ai ka pasur dhimbje barku dhe ndonjëherë është tmerrësisht nervoz dhe i plogësht. Nuk di si do të bëja pa motrën Adelaide dhe gjyshen e tij.”

Gjyshja është Madhëria e saj Mbretëresha Geraldinë, e veja e mbretit të ndjerë Zog. “Ajo është një person shumë, shumë i bukur dhe i qetë dhe një nënë gjyshe vërtet e përkushtuar,” thotë Mbretëresha Suzani. Foshnja i ndjen këto gjëra. Ai mund të jetë absolutisht një bishë me mua ndonjëherë, por është gjithmonë i qetë me të.”

Prindërit e Mbretëreshës, zoti dhe zonja Alan Cullen-Ward, jetojnë në Drummope, Sydney, që nga shitja e pronës së tyre, pranë Parkes, Uellsin e Ri Jugor. “Ata nuk e kanë parë ende foshnjën, por janë tmerrësisht të emocionuar”, thotë Mbretëresha Suzani.

“Dua ta dërgoj në një grup lojërash apo në një çerdhe. Të mësosh të shoqërohesh me të tjerët është shumë e rëndësishme. Ai do të rritet në besimin mysliman në pritje të ditës që do të ngjitet në fronin e Shqipërisë. Kur të mbushë 18 vjeç, do t’i prezantohet popullit të tij.”

Kush janë njerëzit e tij ? — e pyes me ndrojtje.

“Të gjithë shqiptarët në botën e lirë, sigurisht”, përgjigjet ajo.

Mbretëresha është edukuar (shkolluar) në traditat më të mira : ajo studioi në një shkollë në Orange, Uellsin e Ri Jugor, ndoqi një kurs për dizajnin e brendshëm dhe industrial në Sydney, më pas një jetë profesionale pa presion, e ndërthurur me kalërim dhe ski të shumtë (sporti i saj i preferuar), më pas u nis për në Spanjë për të studiuar pikturën. “Isha e dëshpëruar, vërtet e dëshpëruar,” tha ajo e trishtuar.

Si mbretëreshë, ajo kishte shumë për të mësuar që kur u takua me mbretin Leka në një darkë të dhënë nga një mik i përbashkët në Sydney 13 vjet më parë. Miqësia e tyre ishte e gjatë dhe në vitin 1975 ata u martuan me gjithë shkëlqimin e një dasme mbretërore. Mbretëresha Geraldinë e njohu atë me rregullat e protokollit dhe njohuritë mbretërore (të ngjashme me Nënën Mbretëreshë dhe Princeshën e Uellsit). “Mësova se nuk mund të them atë që dua, të shkoj ku të dua. Dhe më mungon privatësia ime,” — thotë ajo.

Në vitin 1979, mbreti dhe familja e tij u dëbuan nga Spanja pas akuzave për stokim të paligjshëm të armëve. Pas një qëndrimi të shkurtër në një fermë me qira në Rodezi, atyre iu dha strehim i përkohshëm në Afrikën e Jugut.

Pra, lindja e këtij Princi të Kurorës pa fron, për ta ka një domethënie të madhe. Ai përfaqëson një traditë, shpresën e tyre për të ardhmen.

Unë e pyes se cilin vend e konsideron Mbretëresha si shtëpinë e saj. “Shtëpia ime është Shqipëria”, thotë ajo. “Kjo është një nga gjërat shumë të vështira që duhej të vendosja kur u martova me Mbretin. Ndoshta ishte vendimi më i vështirë i jetës sime. Australia është diçka që e dua, më mungon dhe e ndjej thellë. Rrënjët e mia janë atje, familja ime gjithashtu. Lidhjet janë të forta, por ne nuk mund të jetonim kurrë atje : është shumë e shkëputur për punën politike që bëjmë.”

Ajo flet me zë të ulët, me shumë pasion, për një vend që nuk e ka parë kurrë. “Unë jam angazhuar që një ditë të kthehemi në shtëpi, në shtëpinë tonë në Shqipëri.”

MARGARET GAGANAKIS

“Për herë të parë një botim i plotë për Ismail Qemalin si LIDERSHIP!

Një libër që duhet ta ketë çdo shqiptar në bibliotekën e tij!” – Mediaprint

Nga EVARIST BEQIRI

Veç mitit të krijuar, pak dihet dhe pak flitet për aftësitë e vërteta dhe të jashtëzakonshme të lidershipit të Ismail Qemal Vlorës. Lidershipi është një rrugëtim e jo një destinacion. Ismail Qemal Vlora përgjatë gjithë jetës u shqua si një lider i shkëlqyer. Një njeri i drejtë dhe i ndershëm, i cili besonte në atë që predikonte dhe në atë që bënte. Ai ishte i duruar, këmbëngulës dhe i qëndrueshëm. Ai kërkonte që t’i bindte dhe motivonte të tjerët dhe jo t’i detyronte ata drejt realizimit të synimeve të përbashkëta. Ai veproi në kohën e duhur dhe me stilin e tij të lidershipit arriti të themelonte një shtet.

Ismail Qemali pati përballë pengesa thuajse të pakapërcyeshme, por me gjeninë e tij ai shpalli Pavarësinë, pa një ushtri dhe pa zhvilluar luftë.

Është fati ynë që kemi pikërisht atë themeluesin e shtetit shqiptar dhe modelin par excellence ku mund të mësojmë e të frymëzohemi, për të tejkaluar sfidat e së ardhmes.

Lidershipi është një proces i ndërlikuar, por në thelb ai ka të bëjë me aftësinë e liderit për të formësuar mendimet dhe veprimet e atyre që ai udhëheq. Një lider është i aftë të realizojë ndikimin nëse arrin të kuptojë se, përse njerëzit me të cilët ai punon,

mendojnë, ndihen dhe sillen ashtu siç bëjnë. Ismail Qemali i kishte të qarta synimet që donte të arrinte. Ai ishte i aftë të kontrollonte, organizonte, mbikëqyrte dhe analizonte.

Lidershipi është një kombinim midis fuqisë së karakterit dhe strategjisë. Karakteri është thelbi i lidershipit. Edhe zgjuarsia, edhe strategjia luajnë rolin e tyre, por pa karakterin e fortë ato nuk shërbejnë shumë.

Disa nga cilësitë e lidershipit të tij i shohim natyrale, disa ai i zhvillon me vetëdije përgjatë jetës së tij. Studimet mbi lidershipin evidentojnë si element thelbësor të këtij procesi liderin dhe kontekstin ku ai bashkëvepron me ndjekësit. Rrethanat shoqërore, historike, politike dhe mjedisi ku lideri vepron kanë rëndësi dhe nxjerrin në pah cilësitë e veçanta të tij.

Ismail Qemal Vlora nuk ishte një njeri perfekt dhe për më tepër ai nuk udhëhiqte njerëz perfekt. Por, ai i donte pa kushte njerëzit e tij dhe synonte përsosmërinë. Ai ishte kurdoherë një mbrojtës i flaktë i interesit publik, si në periudhën kur shërbeu si funksionar i lartë i Perandorisë, ashtu edhe kur i shërbeu shtetit shqiptar.

Lidershipi, më tepër se një disiplinë shkencore është arti i udhëheqjes së njerëzve nga vetë njerëzit. Kthimi pas në kohë për të ravijëzuar dhe karakterin e personazheve që kanë bërë krenare historinë tonë është një mënyrë jo vetëm për t’i kujtuar, por edhe për të ndërtuar veti dhe elemente që posedon një lider i vërtetë.

Ismail Qemali është lideri transformues, i cili afron diçka për t’u përvetësuar nga brezat e rinj të liderëve dhe te biznesit. Stili i lidershipit dhe filozofia e udhëheqjes së Ismail Qemalit paraqet interes për liderët e tanishëm.

Vlerësime për librin:

“Ismail Qemali është quajtur vetvetiu THEMELUESI nga populli shqiptar. Figura e tij tregon se kombi shqiptar ka themele, ka bazë ku të rritet. Libri “Themeluesi”, i shkruar nga studiuesi Evarist Beqiri, vjen si një nevojë dhe si një domosdoshmëri për të riafirmuar Ismail Qemalin dhe kombin shqiptar. Një komb ka nevojë për riafirmime të herëpasherëshme dhe ky libër për Ismail Qemalin tregon se ai është një popull që do të riafirmohet si komb dhe do ta arrij këtë gjë padyshim.” – ISMAIL KADARE

“Rast i shkëlqyeshëm leximi i këtij libri shumë inspirativ, mbi lidershipin e “Atit Themelues” të Shqipërisë. Evarist Beqiri është një djalë i mbarë, një burrë i vërtetë shqiptar. Figura e Themeluesit duhet e freskët dhe frymëzuese në çdo ditë të jetës sonë si shqiptar. Kush nuk di sa duhet për Ismail Qemal Vlorën, nuk di mjaftueshëm për shtetin shqiptar. Ky libër duhet të jetë në çdo bibliotekë familjare shqiptare. Ismail Qemal Vlora është Themeluesi i Shqipërisë, gjeniu shqiptar i diplomacisë.”

-MILAZIM KRASNIQI

“Evarist Beqiri ka shkruar monografinë më të mirë për Ismail Qemalin. Për stilin e të shkruarit të Evarist Beqirit, unë do t’i referohesha eseve memorialistike dhe profileve të Stefan Cvajg, për zhdërvjelltësinë e stilit dhe karakterizimet.” – ALEKSANDËR ÇIPA

“Evarist Beqiri ka shkruar një libër të shkëlqyer. Libri është shkruar me një stil tërheqës dhe elegant, me të dhëna të shumta, të rralla e të vyera për këtë figurë të ndritur të historisë tonë kombëtare.” – Ethem Ruka

“Libri me titullin kuptimplotë “Themeluesi”, i shkruar me shumë dashuri nga studiuesi i ri, Evarist Beqiri, më shtyu të thërras edhe njëherë së brendshmi se Ismail Qemal Vlora është figura më e ndritur politike e Shqipërisë moderne dhe bashkëkohore. Ky është modeli i liderit që ne duam sot! Autori e ka analizuar figurën e “Atit të Kombit” tonë nga këndvështrimi i lidershipit, një metodë e re studimi që realizohet për herë të parë në lidhje me figurën e Ismail Qemalit.

Metodologjia e këtij libri i ka mundësuar autorit të thellohet në analizën e tipareve dhe arritjeve të Ismail Qemal Vlorës si lider, përmes shtjellimit të fakteve historike dhe krahasimit me liderë të tjerë në Shqipëri e në botë. Duket si një analizë më së shumti tredimensionale, e cila e ndihmon autorin ta shohë heroin e tij në një hapësirë të gjerë, duke nxjerrë në pah tiparet e tij si lidership, jo vetëm në dritën e kohës në të cilën punoi, por edhe në këndvështrimin e sotëm.”

-AURELA ANASTASI

“Studiuesi Evarist Beqiri befason dashamirët e librit me këtë prurje tejet interesante. Autori ka zgjedhur të trajtojë një ndër figurat qendrore të historisë sonë kombëtare, atë të Ismail Qemal Vlorës, Babait të Pavarësisë, në rolin e tij si Lider ose thënë ndryshe si Prijës i Kombit. Edhe pse një zgjedhje aspak e lehtë, pasi askush më parë nuk ishte marrë me studimin në këtë aspekt të ndonjë prej figurave të njohura të historisë tonë, Evaristi guxoi dhe ia ka dalë mbanë më së miri. Me të vërtetë libri është një risi tejet e këndshme e njëkohësisht edhe e veçantë, që lexuesi ka fatin ta ketë në dorë.

Falë një pune të mundimshme autori ka mbledhur të dhëna të shumta, të rralla e shumë të vyera për këtë figurë të ndritur të historisë tonë kombëtare. Ka qëmtuar arkiva e biblioteka, autorë të huaj e shqiptarë duke zbuluar të dhëna të njohura pak ose aspak nga publiku shqiptar, por edhe ai i huaj.

Po kështu na përcjell me shumë vërtetësi ndikimin që historia familjare ka pasur në formimin e karakterit të tij si Prijës i ardhshëm i Kombit, si dhe ka analizuar edhe rrugëtimin e Ismail Qemalit si nëpunës i lartë në administratën e Perandorisë Osmane, gjatë të cilit ai kishte dëshmuar se zotëronte tipare e aftësi prej Lideri.”-NEVILA NIKA

“Ky tekst është më shumë se një libër, jo thjesht nga ndershmëria profesionale që ka treguar autori ndaj heroit të tij, as vetëm nga gjuha tërheqëse, e bukur, e dëlirë, apo nga stili i thjeshtë e i rrjedhshëm. Ky tekst i kalon përmasat funksionale të një libri dhe bëhet magnet i atdhedashurisë së vërtetë dhe të motivuar, sepse autori ravijëzon veten si ndriçimtar i ri i figurës së Ismail Qemal Vlorës në një këndvështrim të pashfaqshëm deri më sot në studimet shqiptare apo albanologjike.” -ALBERT HABAZAJ

“Autori është mbështetur në një literaturë të gjerë e të pasur me studiues shqiptarë këtej e andej kufirit, studiues të huaj, burime arkivore duke shfrytëzuar variante shkrimore origjinale, si dhe në multimedian.

Gjuha e përdorur është e kuptueshme për të gjitha shtresat, si rrjedhim ka qasje që lexuesi të jetë i gjerë.

Si talent i fushës, veçanërisht i lidershipit, Evaristi sjell të vërteta historike të zhveshura nga paragjykimet duke ndihmuar të ardhmen.”

-MONIKA HASANI

“Evarist Beqiri na sjell modelin më të mirë të lidershipit, atë të Ismail Qemalit. Në studimet tona jemi mësuar ta shohim ndryshe të trajtuar figurën e Ismail Qemalit. Bie në sy marrja në konsideratë e të dhënave të shumta, të rralla e shumë të vyera që studiuesi ka vendosur në fokus të punimit të tij. Një punë tejet e mundimshme , kur bëhet fjalë për analizimin e një figure të jashtëzakonshme si Ismail Qemali, e cila këndvështrohet në disa drejtime. Në librin “Themeluesi-Lidershipi i Ismail Qemalit”, autori jo thjesht e lartëson figurën e Ismail Qemalit, por e analizon gjatë përmes një strukture që nxit mendimin kritik. Përmes një analize të thellë autori e përshkruan Ismail Qemalin si një lider që “udhëheq me shembullin e vet”. Ky libër është biografia e munguar e Ismail Qemalit, parë nga një vështrim tridimensional i Evarist Beqirit, i cili na ndihmon ta shohim ndryshe themeluesin e shtetit shqiptar. Autori i nxjerr tiparet e tij si lidership në dritën e kohës. Libri i përket zhanrit biznes lidership dhe ofron një qasje që nuk është sjellë më parë në Shqipëri.”

-EDLIRA ÇERKEZI

“Themeluesi – Lidershipi i Ismail Qemalit”, është libri i vetëm që është shkruar për një figurë historike nga pikëpamja e lidershipit. Miku im, Evaristi, ka shkruar një libër brilant.”

-ENVER HOXHAJ

“Libri “Themeluesi”-Lidershipi i Ismail Qemalit”, vlerësohet për origjinalitetin e qasjes në trajtimin modern me karakter publicistik që i bën figurës historike të Ismail Qemalit, parë nga këndi i teorive të reja dhe studimeve bashkëkohore të lidershipit.”

– JURIA E ÇMIMIT “LUMO SKËNDO”

“Themeluesi – Lidershipi i Ismail Qemalit, është vlerësuar si libri më i mirë i vitit 2022, në kategorinë e librit non-fiction dhe studimor.”

Platforma Bukinist.al dhe blogu Leximtari.