Bujar Leskaj/

Sot më 8 Dhjetor, festohet Dita e Rinisë! 34 vjet më parë, studentët protestuan kundër regjimit komunist. Kjo datë, përkujtohet dhe festohet si festë kombëtare, në nder të gjithë studentëve të Dhjetorit ‘90, të LIBERATORËVE, të cilët u bënë iniciatorë të kthesës së madhe historike, që solli paqësisht rënien e komunizmit dhe lindjen e Demokracisë në Shqipëri.

Me shprehjen “E duam Shqipërinë si gjithë Europa”, studentët kërkuan në emër të një populli, atë ç’ka i mungonte Shqipërisë e shqiptarëve: pluralizmin politik, Lirinë e Demokracinë.

Studentët dhe prijësit e tyre kuptuan se ndërgjegjja dhe logjika bëhen një në të vërtetën e madhe të lirisë dhe se liria është e vetmja rrugë e përshkueshme për të arritur progresin kombëtar dhe shoqëror.

Idealet e rinisë studentore të Dhjetorit ‘90 ishin dhe mbeten idealet më të larta, më fisnike, më njerëzore të shqiptareve.

Ndaj dhe 8 Dhjetori ‘90 është dita e nderimit të lirisë dhe vlerave të saj.

Është dita e “bijës” së kësaj Lëvizjeje, Partisë Demokratike, e cila nëpërmjet liderit të saj, Sali Berisha, themeluesve të tjerë Azem Hajdari, Gramoz Pashko, Aleksandër Meksi, Arben Broci, Pjetër Arbnori rikthyen atdheun në botën perëndimore, në liri e demokraci.

Është dita e nderimit të udhëheqësit të tyre, Azem Hajdarit.

Është dita e Heroit të Demokracisë, Arben Broci dhe e të gjithë atyre që u sakrifikuan për Demokracinë.

Në këtë datë do të dëshiroja të falenderoja një për një të gjithë ata studentë kurajozë të atij brezi dhe veçanërisht të gjithë studentët vlonjatë, Mimoza Ferraj, Ardi Stefa, Alma Bendaj, Albert Kushti, Arian Nika, Ermal e Alban Arapi, Enela Pici, Enkeleida Stefa, Dorian Sofia, Alban Xhiku, Luan Meçe,Arben Meçaj, Besnik Dervishi, Arben Petro, Lad Kordhaj, Sokol Bala, Edmond Ruçi, Altin Llupa, Edmond Banushi, Marsela Ahmeti, Petrit Zeqiri, pedagogen Liljana Elmazi dhe pedagogun Herkole Sava, e dhjetëra të tjerë, të cilët me guxim, kurajo e vendosmëri ishin në ballë të protestave, ishin nga firmëtarët e themelimit të Partisë Demokratike të Shqipërisë, kontribuan në themelimin e degës së Vlorës dhe qëndruan konseguentë të vlerave e idealeve të Dhjetorit ’90!

Ju jemi mirënjohës përjetësisht!

Sot, 34 vjet më vonë, studentët dhe të rinjtë e Shqipërisë, të thirrur nga Forumi Rinor i Partisë Demokratike do të protestojnë në Tiranë kundër narkoshtetit të Edi Ramës dhe grabitjeve të pasurisë kombëtare nga sektiRama në këto 12 vite në pushtet dhe politikave antikombëtare që ky sekt i zi ka realizuar në Shqipëri. Ti bashkohemi të gjithë kësaj proteste !

---

Mbreti i Shqipërisë në mërgim, Leka, me Mbretëreshën e lindur në Australi në pronën e tyre në Spanjë, ku ata po krijojnë një shtëpi dhe seli të pavarur. Mbreti është 6 këmbë e 7 inç i gjatë. — Burimi : The Australian Women’s Weekly, e mërkurë, 14 prill 1976, faqe n°2

---

Nga Aurenc Bebja*, Francë –  7 Dhjetor 2024

Revista australiane “The Australian Women’s Weekly” ka botuar, të mërkurën e 14 prillit 1976, në faqen n°4, një shkrim asokohe për mbretëreshën Susan (nënën e Princ Leka II), të cilin, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

Në botën e fortesës së mbretëreshës Suzani 

— ku Mbreti Leka mban një armë… dhe mbretëresha e tij australiane është gjithashtu qitëse e mirë.

Anne Matheson ishte mysafire në shtëpinë e tyre.

Fotografitë nga Alec Murray

Mbreti Leka I i shqiptarëve hoqi një revolver të vogël elegant Colt të varur në një rrip lëkure të bukur dhe e lëshoi pa shqetësim në divanin pranë meje.

Për këtë Mbret dhe mbretëreshën e tij, australianen Susan Cullen-Ward, armët dhe rojet janë një pjesë e domosdoshme e jetës së tyre dhe e imja për fundjavën që isha mysafire e shtëpisë së tyre në Spanjë.

Leka lindi në një botë krizash, kërcënimesh për jetën e tij dhe armiqësi të pafshehura nga ata që nuk kanë asnjë simpati për qeverinë e tij në mërgim.

Vendi i tij është nën sundimin komunist dhe ai ka shumë kundërshtarë edhe në Spanjë ku ai dhe Mbretëresha kanë shtëpinë e tyre.

Festimet në Madrid pas martesës së tij me Susan Cullen-Ward në tetorin e vitit të kaluar u lanë në hije nga zhurmat politike spanjolle që nuk janë shuar që kur miku i tij i ngushtë Mbreti Juan Carlos hipi në fron pas vdekjes së gjeneralit Franko.

Tani edhe jeta e mbretëreshës Suzani është nën kërcënimin e armiqve të kauzës së çlirimit të Shqipërisë, së cilës i është përkushtuar Mbreti. “Unë e bëra zotimin tim kur u betova për besnikëri ndaj popullit tim,” tha ai. “Susan e dinte këtë përpara se të martohej me mua. Ajo e dinte rrezikun me të cilin do të përballeshim në jetën tonë së bashku.”

Pra, është e kuptueshme që pasuria e tyre, 17 kilometra jashtë Madridit, duhet të ishte bërë një fortesë e sigurt.

Mbreti qëndron pranë portave të hyrjes prej hekuri me stemën mbretërore. Përveç një gardhi të lartë, prona ka sisteme të përpunuara alarmi. — Burimi : The Australian Women’s Weekly, e mërkurë, 14 prill 1976, faqe n°2

Megjithatë, shtëpia, Finca Nuestra Sra de Guadalupe, nuk është një kështjellë mesjetare. Është një shtëpi simpatike koloniale spanjolle, e ndërtuar në një nivel në një shtrirje të gjerë, me një pamje të Madridit nga njëra anë dhe një pamje të maleve të bukura të Guadalupe nga ana tjetër.

Duket paqësore dhe këndshëm relaksuese, siç është në të vërtetë sepse puna e parë e mbretit Leka ishte të ruante shtëpinë dhe pesë hektarë tokë me një gardh 5 m (16 këmbë) dhe sisteme alarmesh të mbivendosura.

Ai vetë mban dy armë dhe shoqërohet nga një truprojë, një nga shqiptarët e lirë që e konsideron një nder të madh t’i shërbejë mbretit në mërgim. Ahmet Terpez shfaq një buzëqeshje të gjerë, miqësore, dhëmbët e tij të artë shkëlqejnë dhe bën përshëndetjen zogiste me krahun e djathtë përgjatë gjoksit për të formuar shkronjën Z të mbretit Zog, babait të Lekës.

Siguria e plotë

Ahmeti është në listën e rojeve të Mbretit. Ai erdhi nga Gjermania, ku ishte punëtor tekstili, për të kryer detyrën. Më vonë do të ketë dy truproja që do të jetojnë në kompleks, një për Mbretin dhe një për Mbretëreshën e tij.

Brenda pesë hektarëve, mbreti Leka po ndërton tani një sekretariat dhe shtëpi për oborrin e tij të shqiptarëve të lirë dhe stafin e tij. “Unë po shes zyrat dhe apartamentet e mia në qendër të Madridit dhe po përqendroj të gjitha operacionet e mia këtu në Pozuelo,” shpjegoi ai.

“Atëherë do të jem në gjendje të siguroj gjithçka plotësisht.”

Ai dëshiron që gjithçka të jetë e pavarur në çdo rast urgjence. Ata kanë ujësjellësin e tyre nga puset dhe po gërmojnë puse më të thella. “Ne kemi nevojë për më shumë ujë nëse duam të kultivojmë tokën dhe ta mbajmë pishinën të mbushur,” tha ai. Dhe ata prodhojnë energjinë e tyre elektrike.

Megjithëse Mbreti planifikon të kultivojë mjaftueshëm ushqim për t’i bërë ata të vetë-mjaftueshëm, kopshtari andaluzian e sheh këtë si një trill dhe vazhdon me rendin e tij të vendosur të mbjelljes së pranverës, duke vendosur pemë dhe lule zbukuruese.

Mbretëresha dëshiron një sipërfaqe të madhe të mbjellë me misër të ëmbël dhe pjepër australianë. “Ata duhet të rriten mirë këtu,” i argumenton mbreti kopshtarit. Por ai nuk e urdhëron.

Mbreti Leka dhe mbretëresha Suzani e mbajnë shtëpinë hapur gjatë fundjavave. Derisa të kenë ndërtuar dhoma për shërbëtorët e tyre dhe të sjellin stafin e tyre, shumica e ushqimeve për mysafirët e tyre përgatiten nga mbreti.

Unë isha mysafirja e vetme në shtëpi dhe thashë me habi kur mbreti Leka u shfaq nga kuzhina me një tas me spageti të shijshme në një salcë të shijshme për darkë : “Epo, është hera e parë që një mbret gatuan për mua dhe më servir një vakt.”

“Gjithmonë duhet të ketë një të parë,” tha ai me buzëqeshjen e tij djaloshare, e cila rri pezull mbi fytyrën e tij të çelur edhe kur ai është në gjendjen më serioze.

Dreka përbëhej nga një vakt shqiptar i përgatitur nga truproja i besuar, i cili ishte i lumtur t’i shpëtonte të gjitha atyre salsiçeve gjermane në Mynih ku punon. Ai bëri kosin më të shijshëm ndonjëherë, i cili më shndërroi në atë që e konsideroja fillimisht si një pjatë pa shije.

Pjata kryesore ishte një gjellë me copa të buta viçi dhe fasule të bardha të mëdha në një salcë pikante, me një pjatë anësore me qepë të papërpunuara. I kalova qepët; Mbreti hëngri dy me kënaqësi dhe mbretëresha shijoi të sajat.

Mbajtja e shtëpisë hapur nënkuptonte që të dielave të ftuarit vinin që nga mesdita. Ne hëngrëm një drekë byfe dhe në mbrëmje, rreth orës 21:00, mbreti dhe një nga të ftuarit e tij gatuan copën më të butë të viçit që kam provuar ndonjëherë.

Mishi i viçit ishte i mirë, i rrallë dhe i prerë në feta të trasha. Një copë e mirë viçi është e vështirë të gjendet në Spanjë, mësova më vonë. Dhe e tillë është mikpritja shqiptare, mbreti u ofroi fileta viçi mysafirëve të tij ndërsa ata niseshin.

Meqë ishim në Spanjë, ishte normale të bënim një sy gjumë pasdite. Nëna e mbretit, mbretëresha Geraldinë, erdhi për drekë dhe, pas një sy gjumë në dhomën e rezervuar për të, u kthye në shtëpi në kohë për një pije, një lojë bridge dhe darkë.

Dhurata e dasmës

Pranvera në Madrid ishte mjaft e ftohtë, ndonëse disa ditë ishin me shkëlqim. Mikpritësit e mi ishin jashtëzakonisht të sjellshëm dhe më thërrisnin për të parë një muzg të bukur, ose qenushin e tyre “boxer” të sapoardhur, dhuratën e dasmës së mbretëreshës për mbretin ose mjegullën që ngrihej mbi male.

Rutina e fundjavës për këtë çift të ngarkuar me punë është që të qëndrojnë zgjuar deri vonë natën dhe të zgjohen shumë vonë ditën, dhe biseda rrjedh natyrshëm. Ata nuk shohin televizor, megjithëse ka televizorë të vegjël të vendosur nëpër dhoma.

Disa nga historitë e mbretit për banditët dhe shqiptarët që qëllonin për të vrarë dukeshin të çuditshme, por ishin mjaft magjepsëse.

Ne e dimë që intrigat dhe atentatet janë një mënyrë jetese në Ballkan, por unë u habita kur më tregoi për një burrë të vogël që e kisha vënë re në dasmë, nervoz dhe energjik teksa mbante argjendin gjatë festës madhështore prej 200 kilogramësh havjar dhe 100 deshëve të pjekur të servirur para 1000 të ftuarve.

“Ai kishte një piceri në Nju Jork,” tha Mbreti, “dhe kur mafia kërkoi para për mbrojtjen e tij, ai refuzoi. Ata dërguan gjashtë nga njerëzit e tyre për ta qëlluar, por ai mbërriti i pari atje dhe i shtriu të vdekur për tokë. Për të shpëtuar fytyrën e saj, mafia dogji restorantin e tij.”

E pyeta mbretëreshën duke qeshur se si një vajzë e bukur australiane si ajo ishte ngatërruar me këta qitës profesionalë. “Unë vetë jam një qitëse e mirë,” u përgjigj ajo.

Finca Nuestra Sra de Guadalupe (Prona e Nënës sonë të Guadalupe) është ende e mobiluar vetëm pjesërisht. Susan Cullen-Ward, nga një familje fermere në Uellsin e Ri Jugor, ishte mësuese arti dhe dizajnere e brendshme përpara martesës së saj dhe mbreti Leka ishte koleksionist gjatë gjithë jetës së tij. “Së bashku gjetëm shtëpinë dhe së bashku e mobiluam,” tha Mbretëresha.

Koleksioni privat i qilimave persiane, ndoshta më i vlefshmi në botë, është i përhapur në katër dhomat e pritjes dhe gjetkë në shtëpi, duke përfshirë një Tabriz të artë që duket se ndryshon dhe shkëlqen kur e kap drita.

Dyert rrëshqitëse në dhomat e bollshme kryesore hapen për të krijuar një dhomë pritjeje të madhe për raste shtetërore. Ka tre “patios”, një sallë të vogël në hyrje me tualet dhe banjo, një bibliotekë, katër dhoma gjumi për mysafirë me banjo, si dhe apartamente private të çiftit mbretëror.

Ambientet shtëpiake aktualisht në ndërtim përfshijnë dy kuzhina, dhe shoferi, kopshtari dhe shërbëtorët do të jetojnë mbi garazhet.

Mbreti dhe mbretëresha Suzani do të largohen nga shtëpia e tyre në qershor në turin e parë mbretëror së bashku, kur do ta prezantojë atë para shqiptarëve në Shtetet e Bashkuara dhe Kanada. Bëhet fjalë për një turne katër javor. Më vonë ata do të vizitojnë Australinë.

Prof. Besim Muhadri, Nju Jork/

Himë Lybeniqi ishte bashkëluftëtar i Isa Boletinit, Bajram Currit, Idriz Seferit, Hasan Hysen Budakovës, Hasan Prishtinës, Bajram Daklanit, Azem dhe Shote Galicës. Njihej edhe me Ismail Qemalin, Luigj Gurakuqin, gjeneralin Thomson, Princ Vidin, Fan Nolin, Avni Rrustemin dhe shumë personalitete të huaja dhe shqiptare të asaj kohe. Mori pjesë në shumë beteja dhe luftëra. Më 1910 ishte në luftë kundër Xhavit Pashës në Carralevë. Më l912 bashkë me dhjetëra e mijëra luftëtarë e çliruan Ferizajin dhe Shkupin dhe ishte ndër rojet e para të flamurit kombëtar në Vlorën heroike me 1912- të.

Himë Lybeniqi (1870-1989)

Arma e tij dhe e bashkëluftëtarëve të tij kërkonte vetëm bashkim dhe liri

Himë (Ibish) Lybeniqi (Alimehaj) lindi, tri dekada para së të mbyllej shekulli XIX.  Viti i saktë i lindjes nuk dihet. Vet e thoshte se kishte lindur para Lidhjes së Prizrenit, por më vonë eështë vërtetuar se ka lindur në vitin 1870 dhe vdiq në pranverën e vitit 1989, në vendlindjen e tij në Lybeniq, katund ky në mes Deçanit dhe Pejës, buzë bjeshkëve të larta. Pak kohë përpara se të vdiste, thoshte për vete se kishte mbi 114-të -të vjet. Pleqtë thoshin se ishte edhe më i vjetër. Ai ishte ndër trimat më të njohur të këtyre anëve. Nuk njihej, vetëm pse jetoi gjatë, por edhe për sjelljen e tij prej njeriu, trimi dhe kaçaku, që asnjëherë nuk e koriti emrin e vet dhe varre e të parëve. Edukatë kjo e trashëguar brez pas brezi, jo vetëm nga familja, por edhe nga bashkëluftëtarët e tij që ishin mendjendritur dhe të njohur për popullin shqiptar.   

Himë Lybeniqi ishte bashkëluftëtar i Isa Boletinit,   Bajram Currit, Idriz Seferit, Hasan Hysen Budakovës, Hasan Prishtinës, Bajram Daklanit, Azem dhe Shote Galicës. Njihej edhe me Ismail Qemalin, Luigj Gurakuqin, gjeneralin Thomson, Princ Vidin, Fan Nolin, Avni Rrustemin dhe shumë personalitete të huaja dhe shqiptare të asaj kohe. Më shumë se gjysmën e jetës e kaloi nëpër shokë e miq dhe, siç ishte adet nëpër fis, në ditët e vështira të luftërave të armiqve kundër komitëve, kaçakëve dhe trimave që luftonin për atdhe. Arma e tij vrau vetëm armiq të këtij trualli. Mori pjesë në shumë beteja dhe luftëra. Më 1910 ishte në luftë kundër Xhavit Pashës në Carralevë. Më l912 bashkë me dhjetëra e mijëra luftëtarë e çliruan Ferizajin dhe Shkupin dhe ishte ndër rojet e para të flamurit kombëtar në Vlorën heroike me 1912- të.

Arma e tij dhe e bashkëluftëtarëve të tij kërkonte vetëm bashkim dhe liri. Luftë në Qafë të Morinës. Ku nuk kishte luftuar? Luftë kundër shkijeve e turqve në Kodër të Qenit. Në Qafë të Diellit. Luftë kundër Cernagores. Ai për vete nuk thoshte se kam bërë këtë e atë trimëri për vatan. Ishte shumë modest dhe real. Disa herë u plagos ndër beteja për çlirimin e Kosovës dhe Shqipërisë, por shpëtoi gjallë, në saje të fatit dhe kujdesit të shokëve. Për shumë vjet ishte pranë Isa Boletinit. Prej vitit 1902 e deri kur u nda me te në Shkodër më 1916. Pas vrasjes së Isa Boletinit në Podgoricë me 1916, Hima iu bë krah luftëtarit të shquar Azem Galica. Vrasjen e Beqir Vokshit e konsideronte humbje të madhe për popullin shqiptar. Pas vdekjes së Azem Galicës, për shumë kohë të Jugosllavisë së vjetër, mbeti duke u rropatur me jetën dhe peripecitë e saj…   

Janë disa nga të dhënat për Himë Lubeniqin, të cilat që na i jep shkrimtari dhe aktori, Nimon Muçaj në librin e tij “Rrëfimet e një kaçaku”, të shkruar në formë bisede dhe, pak a shumë edhe proze dokumentare. Nimoni kishte pasur fatin ta intervistone Himën në vitin 1979, ne nje kohe kur ai kishte kaluar të njëqind vitet e jetë, por që kishte një memorie të fortë, mirëpo shënimet e tij të nxjerra nga intervista mbetën të pazbardhura deri vonë, që ishte shumë tragjike, sepse disa nga to, siç thotë ai humbën, por edhe u dogjën nga makineria serbe e krimit. 

Nimoni duke dëgjuar fakte dhe argumente nga vetë goja e luftëtarit të paepur të kauzës sonë kombëtare, Himë Lubeniqi, i vdekur këtu e 35 vjet më parë, shënime që dalin nga rrëfimet e Himë Lybeniqit mund të na prishin imazhin që mund kemi për disa personalitete të historisë sonë kombëtare, sepse ai “ai, domosdo, diçka duhet të ketë ditur, se ndryshe nuk do të rrëfente gjëra kaq të hidhura dhe interesante, njëkohësisht”. Shkrimtari dhe aktori ynë i mirënjohur, Nimon Muçaj, tregon se për tridhjetë e gjashtë  vjet me radhë, herë pas here i ka rishikuar këto fjalë të plakut, nga të cilat, siç thotë ai, diçka ka “ndrequr” dhe diçka ka “prishur”, natyrisht, madje edhe duke i rishkruar përsëri nga fillimi. Thotë se është marrë me incizimet duke u munduar që fjalët t’i rishkruante ashtu siç ishin, “sado që një pjesë e incizimeve dhe shënimeve të mia humbën, u vodhën me gjithë kompjuter dhe u dogjën nga makineria e shkijeve në vitin e tmerrshëm 1999…”

Harresa – përsëritje e historisë

Siç e thotë edhe Nimon Muçaj në librin e tij për Himë Lubeniqin dhe të bëmat e tij,  historia na tregon se serbët nëpër shekuj na kanë djegur, na kanë vrarë dhe na kanë prerë me dhjetëra herë, ndërsa këto të këqija që na i ka bërë Serbia fatkeqësisht i kemi “harruar”. Pas tragjedisë ne kemi kënduar apo kemi rrëfyer për gjithë ato ngjarje rrëqethëse. Na kanë çrrënjosur prej trojeve tona që nga Molla e Kuqe dhe ne, pasi kemi “shëruar” plagët e muhaxhirllëkut, përsëri kemi “harruar”. Na kanë prerë tokën dhe hartën me thikë e me hekur dhe copërat e letrës dhe të mishit na kanë kulluar gjak e dhe. 

Edhe para Lidhjes së Prizrenit ne shqiptarëve na kanë dëbuar nga trojet tona, por përsëri kemi kënduar për heroizma dhe trimëri. Edhe pas Lidhjes së Prizrenit na kanë sakatosur. Dhe përsëri sikur kemi “harruar” dhe kemi kënduar. Në Kosovë me 1913- të, na kanë vrarë dhe përsëri kemi “harruar”. Kalvari dhe masakra e Tivarit është një nga episodet më të dhimbshme dhe më të përgjakshme. Fatkeqësisht historia na tregon se edhe shqiptarët aty u kanë ndihmuar shkjeve që të bëjnë plojë mbi vëllezërit e vetë. Dhe ne përsëri kemi “harruar”. Na kanë dëbuar për në Turqi dhe ne, fatkeqësisht, përsëri kemi “harruar”. 

Gjatë viteve të “autonomisë  ’74- ’81 jemi mashtruar me lëpirje kockash dhe përsëri kemi “harruar” atë më të rëndësishmen. Pleqtë sa e sa herë na kanë këshilluar duke na thënë se nuk ka besë me shkja, por “na” nuk kemi dashur t’i besojmë kësaj maksime. Me 1998-të e 1999-të na i kanë djegur eshtrat dhe gjurmët e varreve. Na i kanë vrarë fëmijët, nënat, shtatzënat, motrat, vëllezërit, pleqtë dhe na kanë dëbuar prej trojeve tona. Me sytë tanë kemi pa tmerre e tmerre. në vendlindjen e Himës, në Lybeniq, me 1 prill të vitit 1999. Kemi edhe shumë e shumë ngjarje të rënda dhe dhimbshme të popullin tonë. A po harrojmë përsëri? Me sigurinë më të madhe se po. 

Isa Boletini bashkë me 400 trima ishte në Vlorë në ditën e shpalljes së pavarësisë 

dhe të ngritjes së flamurit

“Historiografët” e dikurshëm të PPSH në Tiranë e gjetiu, e kanë mohuar mosprezencën e Isa Boletinit ditën e flamurit më 28 nëntor 1912-të. Për çfarë e kanë “fabrikuar” apo falsifikuar këtë detal, e dinë ata vetë. Himë Lybeniqi, protagonistë ai tyre ngjarjeve, prandaj edhe i asaj ngjarjeje të madhe nuk pretendonte për kurrfarë posti që të thoshte, se unë isha aty dhe e mora flamurin dhe thirra: “Rroftë Shqipëria!” Jo. Ai tregonte fare thjeshtë, se e kishte parë me sytë e tij, kur Isa Boletini dhe 400 burra kosovarë kishin qenë aty, kur Ismail Qemali kishte hipur në ballkon për të shpaluar flamurin tonë kombëtar. Disa “kalemli” thonë se Isa nuk shihet në fotografi bashkë me Ismail Qemalin, apo?! Në ballkon nuk kanë mujtë me u ngjitë të gjithë, pyet dhe përgjigjet Hima. (As ai, por as unë, as studiuesit e historisë nuk di a e dinë apo nuk duan ta thonë të vërtetën, se ajo foto me flamurin kombëtar dhe nënshkrimet e Pavarësisë në Vlorë, 1912-të nuk janë të atij viti. Por një vit më vonë, me 1913-të…(?) 

Isuf Bardhoshi dhe Hazir Laha vendosën flamurin kombëtar 

te porta e shtëpisë së Begut në Vlorë

Nimon Muçaj në librin e tij “Rrëfimet e një Kaçaku”, pohon se në shënimet e Luigj Gurakuqit thuhet, “se dy burra kosovarë e shpaluan nji flamur të madh dhe e vendosën te porta e shtëpisë së Begut në Vlorë…” janë plotësisht të sakta. Nëse Luigj Gurakuqi nuk ua thotë emrin (sepse nuk ua dinte), emrat e tyre i tregon vetë Himë Lybeniqi. Ata dy burra ishin Isuf Bardhoshi nga Isniqi dhe Hazir Laha nga Belleja e Deçanit. Pra shënimet e Luigj Gurakuqit përputhen me fjalët e Himë Lybeniqit, kur thoshte së. “Atë ditë binte shi. I gjithë populli priste me padurim vendimet e  mbledhjes historike dhe Ismail Qemali ma në fund doli në ballkon me nji flamur të vogël…”. Hima nuk dinte shkrim e as lexim, prandaj nuk i ka lexuar ato shënime të Luigj Gurakuqit, që të ndikohej nga ai pohim. Ai e thotë ngase vetë kishte qenë me ta dhe ishte protagonist, i cili në atë kohë kishte 42 vjeç.

Për historinë e ngritjes së flamurit ka edhe një variant tjetër, gjithnjë duke u bazuar në fjalët e Himë Lybeniqit, pjesëmarrës i asaj ngjarjeje. Në lidhje me këtë, Hima tregonte: “Në momentin kur duhej të ngrihej Flamuri, Ismail Qemali u drejtohet trimave me këto fjalë: “Vëllezër shqiptarë! Sot ka ardhur koha që të ngrehim flamurin tonë me shqipen dykrenore dhe ta përdhosim (heqim) flamurin turk njëherë e përgjithmonë. A ka djalë që hip dhe e ngrit flamurin shqiptar? Për një çast në mesin e trimave bie një heshtje, të cilën e thyen Isa Boletini, i cili ngrihet në këmbë dhe thotë: “Unë do të bahem kurban për flamur! Menjëherë pas tij ngrhtet në kamë Isuf Bardhoshi i Isniqit (kushëri i Ises), i cili i thotë: ”Jo, Baca Isë! Flamurin do ta ngriti unë se po u vrave ti, je copë e madhe, ndërsa unë jam copë e vogël! Dhe menjëherë ngjitet drejt vendit ku ishte i vendosur flamuri i gjonturqëve. E theu shtizën e tij, e përdhosi përtokë dhe kërkoi që dikush t’ia ofronte flamurin kombëtar shqiptar. Flamurin ia solli Hazir Laha i Bellesë së Deçanit. Per t’iu shmangur mosmarrëveshjeve që filluan të lindin në mes parisë rreth çështjes se kush e ngriti flamurin, Ismail Qemali tha: “Atë që e ngriti Flamurin do e quajmë ushtari i panjohur”. Edhe sot në Vlorë është përmendorja e Ushtarit të panjohur, e cila, me gjasë duhet të jetë përmendorja e Isuf Bardhoshit te Isniqit të Deçanit.

Himë Ibishi i Lubeniqit ka 35 vjet që nuk jeton, por rrëfimet e tij kanë mbetur. Ato tashmë janë regjistruar dhe shkruar me kujdes nga shkrimtari dhe aktori Nimon Muçaj, shënime të cilat i ka hedhur në letër dhe i ka botuar. Sado që dikush mund ta merr si jo të saktë, ato, megjithatë janë thënë nga protagonisti që vet e kishte bërë dhe prekur historinë. Dhe kjo ka shumë rëndësi edhe për historinë dhe për historianët. Burrat si Himë Lybeniqi ishin të shumtë, por mjerisht i përpiu errësira e kohërave dhe e padrejtësive që u bënë e po bëhen ndaj luftëtarëve të vërtetë. Shumë nga ta ikën nga kjo botë me brengën së nuk arritën ta prekin lirinë e Kosovës dhe bashkimin e saj me Shqipërinë, kauzë për të cilën luftuan dhe dhanë gjithë çka patën e mundën… 

Në mars të vitit 1981, kur në Kosovë shpërthyen demonstratat e studentëve me kërkesën “Kosova Republikë”, ndërsa Serbia dërgoi tanket për të shuar me gjak këto demonstrata, Himë Lybeniqi, më 2 prill të atij viti pati thënë: “”Mbajeni në mend se dhambët e qenit të çartun janë ngulë në mish. Ose do t’i mbesin dhambët në mish, ose do ta shkoqin nji copë bukur të madhe…”

Ishin fjalët e një luftëtari por e edhe pleqnari të rreshkur betejash dhe shqetësimet e tij se Serbia nuk do të hiqte lehtë dorë nga Kosova pa bërë masakra dhe pa e mbajtur edhe ndonjë pjesë të madhe të tokës së Kosovës, për çka është duke u përpjekur edhe tani pas 25 viteve të përfundimit të luftës dhe 16 viteve të shpalljes së pavarësisë.

Himë Lybeniqi ( i shenjuar me shigjetë) në mesin e burrave në një odë të Dukagjinit.

Portreti i Himë Lybeniqit, vizatuar nga piktori Sylejman Lokaj

Diku në mesin e këtyre burrave të Kosovës që po shkonin apo po hynin në Vlorë, duhet të jetë edhe Himë Lybeniqi. Një burrë shtatlartë dhe i regjur për luftë.

Ndue BACAJ/

Sapo ke mberritur në majen e malit të Podgores në faqen jug-lindore ,me pamje nga fshati Lopç ,dallohen themele dhe rrenoja muriesh të cilat kanë një siperfaqe të dallueshme rreth 1800 m2. Podgorasit ketë vend edhe sot e therrasin KALAJA.. Po ti pyesesh per ketë Toponim ata të trogojnë se e kanë të trashiguar brez pas brezi, duke menduar se kjo kala u ka sherbyer para qindra (e pse jo mijera) vitesh , banoreve të asaje kohe si qendres Urbane (qytezë), por edhe për qellime ushtarake… Një studiues dhe eksplorues i njohur i vendeve me interesë për arkeologjinë e identifikon kalanë e Podgorës si Pikë kontrolli dhe qytezë, ku ndër të tjera shkruan: “Qyteza shtrihet në një terren të thyer . Në krahun përendimor ruhen gjurmët e dy mureve me trashsi 1.40 m dhe 080 m të puthitur me njeri tjetrin dhe lidhur me llaç gelqereje , ruhen në lartesi 2 m. Gjetjet kryesisht amfora që i perkasin shek.IV mbas Krishtit. Varrezat e kësaj qyteze gjinden në vendin e quajtur “Zalli i Banushit” , ku është zbuluar një varr i punuar me mure me llaç gelqereje dhe me inventar të pasur qelqi , fibula bronxi të shek.IV mbas Krishtit”.1. Afër murieve të rrenuara që tregojnë se kanë qënë në trashesin rreth 1.40 m. , gjinden edhe copa të ndryshme tjegullash , e ndonjë copë enësh prej balte apo qeramike , por mjerisht mjaftë të demtuara.. Kalaja e “Podgores” ende nuk gjindet në listen e e atyre Objekteve të identifikuara qartësisht … Por mendojmë se duhet të jenë në listen e Keshtjellave apo Kalave të ndertuara e rindertuara nga Justiniani ( Shekulli i VI ) , por që ende një pjesë e mirë e tyre është e palokalizuar…2. Ndersa organizimi ushtarak i provincës Prevalit duket qartë pas vitit 395 kur Prevali bëhet province kufitare e perandorisë…

Në fortifikimet e kësaj kohe , permenden perveç fortifikimeve të qytetit të Shkodrës , Pukës , Klementianës (që e permend Prokopi i Çezares)… si edhe fortifikime të vogla të gjurmuara në Podgorë…3. Albanologu i njohur Milan Shuflaj shkruan se : “Qyteti i madh … Dioklea (afer Potgorices sotme ,atëherë qender Ilire..N.B.) u rrenua prej katastrofave natyrore dhe fuqive barbare . Ate e goditi termeti i vitit 518. Qyteti u shkretua rreth shekullit VII. Pjeset e tij te shkaperdredhura i rrembyen keshtjellat e aferta…”.4. Gjurmët e reja arkeologjike në zonat përreth Shkodres deshmojnë per një jetë aktive të popullates rurale. Mund të permendim ketu pikat e fortifikuara si në Podgorë dhe kalanë e Hotit e tjer…5. Duke ditur se varret e mesjetes së hershme gjindeshin në afersi apo pranë mureve të Kalasë , por gjithmonë jashtë saj..6. , me siguri kjo “Kala” apo pikë e fortifikuar ka edhe Varret e veta historike , ndonse të pa eksploruara deri tani. Gjithashtu në ketë Kala duhet të gjinden edhe themelet e objekteve të kultit si Kisha e tjer , por edhe të ndertimeve sociale e shtetrore lokale të kohes , duke perfshire edhe Shkollen e “Zejeve”… Per një shkollë të till mendojmë se bënë “fjalë” Regjistri i Kadastrës të viteve 1416 -1417 (perpiluar nga venedikasit) , ku shkruhet se… një copë vresht prej një shati (rreth 500m2 N.B.), i quajtur Stanovina , e mban shkolla e Podgores…7.

Në një shkollë të tillë zakonisht mesohej shkrim e kendim dhe mesime besimi (katekizmi i kishes..), por ekziston mundësia që ishte edhe (thjeshtë) shkollë ku mesohej teknika e kultivimit të vreshtarisë të Podgorës e rrethinave ,pasi prodhimi i rrushit (Vera) (një e dhjeta) dergohej tek “zoterinjet” venedikas të Kalasë së Shkodres…??? Duke ju referuar dekumenteve te kohes ne kemi aresye të besojmë se një shkollë ishte e ndertuar e funksiononte në Kalanë e Podgorës ,apo në Podgoren si qendër urbane. Ketë e vertetojnë edhe libra e vepra kushtuar atyre kohëve , ku ne po cilësojmë librin e Oliver Jens Schmitt ARBERIA VENEDIKE (1392 – 1479) , që shkruan se pranë çdo qendre urbane kishte nga një shkollë (ose kurs) , me orientim njohjen e gjuhes Venete , dhe mesimin e zejeve dhe teknikave të kultivimit të vreshtave , bleteve , derrave e tjer , per te cilat pushteti i asaj kohe vilte taksat…Gjithshtu nga vellimet e ILIRICUM SACRUM (Iliria e Shenjte) tregohet se pranë çdo Kishe (famulli) kishte nga një shkollë , në të cilen mesohej besimi kristian , por edhe shkrim e kendim…

Si pakë Kala apo keshtjella te tjera Ilire , Kalaja e “Podgores” ishte e “rrethuar”nga disa SHPELLA , toponimet apo emertimet e të cilave i trashigojnë edhe sot banoret e Podgores:

NË PERENDIM TË KALASË:

1.Shpella te rrasa e Bletes.

2. Shpella e Dhënve ( në maje…)

3.Grupi i Nënshpellave (shpella të vogla të grupuara).

4.Shpella e Rexhep Hajdarit , që në fakt është një homonim i vonë ,por që nuk njihet emertim tjeter sot..

NË JUG-LINDJE TË KALASË:

1.Shpella e Bishes.

2. Shpella e Fikut (Edhe sot aty ekziston një fik i madh… ).

3.Shpella e dy Binokëve.

4. Shpella Rrethatoke , ketu shihet edhe një gropë e mbyllur e cila mendohet se ka sherbyer si “pus”apo më saktë krua per të mbushur ujë , por thuhet se ndër shekuj është mbyllur duke hellur lesh bagetish. Kjo është shpella me e afert e kalasë ,ku distanca nuk i kalon 70 metrat linar… Sipas gojdhënave thuajse në të gjitha keto shpella kishte burime uji ,që shekujt e motet na i kanë “fshehur”… 8.

TOPONIMI PODGORA !!

Toponimi apo emri Podgora është shumë i hershem , dhe ka qenë i njohur ,jo vetem në fshatin historik të Podgores , apo në kryeqytetin e vonë të Malit Zi (me prapashtesen “Ica”) Podgorica, por edhe në vende e deri krahina etnike shqiptare, ku per ketë po veçojme emrin e një krahine në rrafshin e Dukagjinit (Kosove) , duke ju referuar studiuesit (sllav) Jevto Dedijer ,i cili në librin e tij “Nova Serbja “1913 (Serbia e Re ), duke shkruar per origjinen shqiptare të Karagjorgjeviçve, ndër të tjera citoj: “…Një nga malet më të larta në krahinen Podgorë në Rrafshin e Dukagjinit është i njohur, sepse banoret e tij tregojnë se prej andej e ka prejardhjen familja e Karagjorgjeviçve , stergjyshi i të cileve ka ikur per aresye se kishte vrarë shumë turq. Varret e ketyre ruhen edhe sot e kesaj dite…”.9. E cituam ketë studiues sepse i perket races sllave , dhe pranon se toponimi Podgorë , është toponim me rrenjë shqiptare …Duke “pergenjeshtruar” ata që sot ketë toponim kerkojnë ta bejnë thjeshtë sllav ,(duke perfituar nga deformimet e shekujve ) … Është me vlera të thuhet se Qeveria mbreterore e Shqiperisë gjatë viteve 1937- 1938 kishte organizuar një komision të përberë nga studiues ,historianë , perkthyes dhe albanolog vendas e te huaj te cilet bënë shqiperimin e shumë Toponimeve qe shekujt u kishin dhënë “kuptim” sllav , grek etjer.. Ketë studim shkencore Keshilli i Ministrave e miraton me vendimin nr.753 date 06 korrik 1938 , ku emri i fshatit Podgore shqiperohet me emerin RRANXE… Ky perkthim nuk kishte per baze perkthimin thjesht nga sllavishtja,por ishte ne pershtatje me pozicionin aktual te fshatit Rranxe Malit…Ne duke dashur të jemi sa me realist ,nuk e mohojme deformimin e toponimeve shqiptare në favor të gjuhes sllave gjatë stuhive pushtuese ,që fillojnë të pakten në shekullin e njëmbedhjetë , e veçanarisht gjatë kohes së Stefan Dushanit ,shekulli i XIV-të. Gjithsesi mendimi jonë është se duke analizuar Toponimin Podgora ,apo Potgora ( se D me T nuk kanë qenë të dallueshme shumë per gegnishten deri vonë..), ne mendojmë se ky toponim është bashkim i dy fjaleve shqipe që njihen edhe sot , si Pot apo Pod që është shkurtim i toponimit Potolog ; që do të thotë vend i shesht , i veçuar në një lartesi ,ose ngjitur me një vend me ndryshim relievi…Ndersa prapashtesa Gore , ka të bëjnë me emrin Gurë ,por me deformim të U-se me O ,gjë që duket se i jep trajta sllave pasi fjala Gor do të thote mal… Ne duke hellur mendimin tonë vijojmë të themi se fshati Podgorë është vertet një Pod apo Podolog që ka mjaft gurë ,ndaj themi se ky ndër shekuj ka marrë toponimin Pod apo Podolog guresh , madje edhe mali ngjitur me fshatin është i “pasur” me gurë të permasave të ndryshme… Natyrisht ne duke mos qenë specialist të mirfilltë të kësaj fushe , nuk pretendojmë se qendron plotesisht ky mendim i joni…

REFERENCAT:

1.Zamir Tafilica , Harta arkeologjike e pellgut të Shkodrës , rev.“Gegnia” e perkohshme kulturore -artistke, – 3 -2017 fq.100-101 , viti i dytë i botimit , Bashkia Shkodër , Biblioteka “Marin Barleti”.

2.Myzafer Korkuti , “Parailiret , Iliret , Arberit “, histori e shkurter fq.58 .

3.Bep Jubani, Monumente arkeologjike në Mbishkodër,, botim në “Monumentet”, nr.1-1989 ,fq.134.

4. Milan Shuflaj ;Serbet e Shqiptaret fq.15.

5.Gëzim Hoxha , Muzeu Historik i Shkodres ,kumtari-6- ,fq.81, 1993.

6. Myzafer Kokurti ,veper e cituar fq.72.

7.Regjistri i Kadastrës të viteve 1416 -1417, (fleta 48/a.

8.Per identifikimin e shpellave dhe toponimet e tyre më ndihmoi mesuesi , intelektuali dhe ish kryetari i komunes Qendër z. Fejzi Luli , banor autokton i Podgorës, gusht 2008.

9.Jevto Dedijer, “Nova Serbja“ (Serbia e Re ),1913.

Në lindje të qytetit të Lezhës ngrihet një kon i madh me majë shkëmbore, i thepisur nga të gjitha anët, që formon një këndvështrim të dukshëm nga larg, të cilin udhëtari nuk e humbet nga sytë, duke nisur nga lartësitë e kodrave pranë Durrësit dhe deri në bregun verior të liqenit të Shkodrës (1). Ky masiv i lartë shkëmbor, që po të vështrohet nga zonat pranë tij, duket si një piramidë gjigande natyrale, ka një lartësi prej 410 m mbi nivelin e detit dhe njihet nga banorët vendas si Mali i Shëlbuemit (2). Në vitin 1854, albanologu i madh gjerman, Johann Georg von Hahn, saktëson se po ta vështrojmë nga ana e jugut, Shëlbuemi i ngjan malit të Lykabetit (Λυκαβηττός / Likavitos – P.Z.) në Athinë, por është më i lartë se ai (3). Mali i Shëlbuemit formon një kreshtë shkëmbore të ngushtë me dy maja, që zbret në një pjerrësi pothuajse vertikale drejt perëndimit e jugperëndimit dhe zbret më butësisht drejt lindjes (4). Në majën e këtij mali, që dominon të gjithë hapësirën përreth dhe nga ku mund të kotrollohet Gjiri i Drinit në detin Adriatik, gjenden gjurmët e sistemit fortifikues të një vendbanimi prehistorik ilir, i njohur si Akrolis (5).

Kjo kryevepër inxhinierike ndërtimore, në trasenë e mureve të së cilës dallohen dy faza ndërtimi, cilësohet si e pashembullt në territorin shqiptar. Autorët e parë antikë që flasin për Akrolisin janë Straboni dhe sidomos Polibi, i cili na jep një pamje jashtëzakonisht të gjallë të vendndodhjes së këtij fortifikimi (6). Mjerisht, me kalimin e shekujve, janë zhdukur pjesa më e madhe e ndërtimeve të lashta dhe të vetmet struktura që i kanë mbijetuar kohës janë themelet e murit rrethues (7). Të parët që kanë rilevuar rrënojat e Akrolisit, duke na lënë një skicë-planimetri të saktë dhe një përshkrim të hollësishëm, kanë qenë arkeologu Camillo Praschniker dhe epigrafisti Arnold Schober (, të cilët, gjatë Luftës së Parë Botërore (1914-1918) ishin ngarkuar nga Akademia Perandorake e Shkencave, në Vienë, për të gjurmuar dhe regjistruar vendbanime dhe monumente në Shqipëri dhe në Malin e Zi. Fortifikimi i hershëm i Akrolisit përfshin të dy majat e malit dhe ka trajtë vezake, me drejtim veri – jug (9), me gjatësi 330 m dhe gjerësi prej 80 m (10). Muret e këtij vendbanimi të fortifikuar ilir, janë ruajtur pjesërisht në një lartësi maksimale deri në 1.50 m (11).

Perimetri i fortifikimit është 800 m dhe gjurmët e mureve mbulojnë një sipërfaqe prej 1.5 ha (12). Pjesa më e ruajtur gjendet në anën juglindore, ku muret ruhen deri në 2-3 rreshta gurësh dhe gjerësia e tyre është 3.3 m (13). Ato përbëhen nga dy këmishët dhe mbushja është realizuar me gurë të papunuar dhe çakëll (14). Në skajin verior sistemi i fortifikimit duket se ka qenë veçanërisht i fortë, sepse në të dy anët e majës veriore ruhen ende gjurmët e dy kullave të hapura nga brenda, nga të cilat, ajo lindore është ruajtur më mirë dhe 40 m në jug të kësaj, në anën lindore, ruhen themelet e një kulle tjetër, por me përmasa shumë të vogla (15). Gjatësia e përgjithshme e mureve shkon deri në 500 m dhe ata qarkojnë faqet lindore dhe jugore, duke e lënë të lirë anën e thiktë perëndimore, 300 m të gjatë (16). Duke u nisur nga maja veriore dhe deri te mbetjet në majën jugore pothuajse nuk ka gjurmë, por drejtimi i murit sigurohet nga terreni së bashku me mbetjet e pakta në jug, aty ku muri ruhet në shtresën e tij më të ulët mbi një gjatësi prej 100 m (17). Vetë maja jugore përbëhet nga një verandë si kullë, nga e cila ka tre rreshta blloqesh të mëdha, më i ulëti, i shtrirë në shkëmbin e gdhendur, 0.65 m i lartë, vijuesi 0.45 m dhe tjetri, 0.40 m i lartë (18).

Vetëm në Akrolis dhe në fortifikimin më të hershëm të Butrintit janë evidentuar disa elementë që tregojnë për një zhvillim të mëtejshëm të sistemeve mbrojtëse prehistorike, sepse këtu ndeshemi për herë të parë në kthesa pak a shumë me kënde të drejtë të linjës së mureve, të cilët kishin për qëllim të siguronin një mbrojtje anësore (19). Në Akrolis ndeshemi me dy kthesa të tilla muresh, që janë lehtësisht të dallueshme, por në Akropolin e Butrintit bëhet fjalë vetëm për ato pak gjurmë që janë të ruajtura nga muri prehistorik, të cilat i përkasin pikërisht një kthese këndrejtë, që bën linja e këtij muri (20). Në anën jugore të majës së Malit të Shëlbuemit ekziston edhe një mur i tërthortë, i cili e zvogëlon lehtësisht sipërfaqen e fortifikimit nga 1.5 ha në 1.3 ha (21). Në skajin e këtij murit ruhen edhe gjurmët e një hyrjeje (22). Ajo ka një hapësirë drite 1.40 m, një korridor rreth 3 m të gjatë dhe i shërbente vendit të fortifikuar për një komunikim të afërt me vendbanimin e hapur breglumor (23). Hyrja tjetër, e cila më tepër është një posternë / deriçkë ballore, gjendet në pjesën veriore të fortifikimit (24). Materiali me të cilin është ndërtuar kështjella e Akrolisit në anën jugore, është i njëjti gur gëlqeror triasik nga i cili janë ndërtuar muret e Lisit (25). Po ashtu, dizajni dhe madhësia e blloqeve është gjithashtu e njëjtë.

Ndërsa, në pjesën veriore, në vend të gëlqerorëve, janë përdorur kryesisht pllaka dhe rrasa nga shtresat e poshtme të malit, të cilat prodhojnë natyrshëm blloqe me përmasa më të vogla (26). Duke u mbështetur në ngjashmërinë e madhe tipologjike me ato të qytezave ilire të Marshejt në Malësinë e Madhe dhe të Gajtanit në Shkodër, F.Prendi dhe K.Zheku, në vitin 1972, i kanë datuar muret e Akrolisit si të fillimit të Epokës së Hekurit (27). Mirëpo, në vitin 1988, K.Zheku, duke u mbështetur te disa fragmente enësh prej balte dhe në karakterin tipologjik të ndërtimit, ndryshon mendim dhe e shtyn datimin më larg në kohë, duke arritur në konkluzionin se ndërtimet mbrojtëse të majës së Shëlbuemit mund të jenë bërë në kohë më të hershme se periudha e fundit e bronzit (28). Ndërsa, A.Baçe ka arritur në përfundimin se muratura e fazës së parë është datuar nga qeramika në shek. VIII p.k. (29), duke krijuar edhe një pikë repere për fortifikimet protourbane (30). Akrolisi njihet si qendra e parë e fortifikuar në qytetin e Lisit, duke u mbiquajtur Lisi i parë dhe është arritur në përfundimin se këtu ka jetuar një federatë fisnore, e cila merrej me bujqësi dhe blegtori. Po ashtu, në mesin e banorëve kishte edhe një grup zejtarësh, të cilët prodhonin sende për popullsinë, që banonte rreth kështjellës. Me kalimin e kohës, kjo qendër e parë qytetare e Lezhës u popullua aq shumë, sa në këtë vend nuk kishte më asnjë lloj mundësie për zhvillim të mëtejshëm (31). Të gjendur në këto kushte, banorët shqyrtuan mundësinë e krijimit të një vendbanimi të dytë të fortifikuar.

Të parët që vendosën të zbresin nga maja e malit të Shëlbuemit ishin pikërisht zejtarët, të cilët, për të qenë më afër fushës dhe rrugëve, ndërtuan një kështjellë tjetër të vogël mbi kodër, rrëzë së cilës shtrihet Lezha e sotme (32). Qyteti i ri i krijuar prej tyre, u quajt “Lis”, ndërsa kështjella e vjetër quhej “Akrolis”, që do të thotë “Lisi i Sipërm (33).” Të dy këto vendbanime të fortifikuara i përkasin fazës protourbane ose paraqytetare (34), duke hedhur poshtë mendimin tradicional se Lisi ka qenë një koloni sirakuziane e themeluar në vitin 385 p.k, nga Dionisi Plak, tirani i Sirakuzës (35), të cilin filozofi Platon, që e ka njohur personalisht, pasi ishte shitur prej tij si skllav, e përshkruan si: “Njeriu më i mjerë që qeveris shtetin më të trishtë. Pas krijimit të Lisit, i cili u fuqizua shpejt nga zhvillimi i vrullshëm i zejtarisë dhe i tregtisë, ripërtëritet edhe Akrolisi, duke u kthyer në një kështjellë ndihmëse në funksion të sistemit mbrojtës të qytetit të Lisit (36). Është konstatuar se muratura e fazës së dytë të ndërtimit të Akrolisit është tipologjikisht e njëjtë me muraturën e fazës së dytë të Lisit, çka tregon se simbioza Lis / Akrolis u planifikua si e tillë, që në vitin 390 p.k. (37). Në fakt, është pikërisht binomi Lis / Akrolis, i cili shërben si shembulli më i bukur ilustrativ i “Simbiozës së qyteteve me kështjellat (38).” Për të mbrojtur qytetin e Lisit duhej një numër i madh ushtarësh, por Akrolisi, nga lartësia dhe nga paafrueshmëria e pozicionit të tij, ishte kaq i vështirë për t’u sulmuar, sa do të mjaftonte vetëm një garnizon i vogël për ta mbrojtur (39). Se sa i rëndësishëm ishte Akrolisi për qytetin e Lisit, këtë e dëshmojnë shumë qartë ngjarjet e zhvilluara në vitin 213 p.k. (40).

Mbreti i Maqedonisë, Filipi V, i cili kishte lidhur aleancë me Kartagjenën kundër Romës, erdhi për të pushtuar qytetin e Lisit, që falë pozitës strategjike ishte vendi më i përshtatshëm për të realizuar planet e tij të luftës kundër Romës, sepse këtu gjente një fortifikim madhështor, portin dhe kantierin për ndërtimin e anijeve (41). Mesa duket, Filipin V po e brente zilia për karrierën famëmadhe të Hanibalit, i cili asokohe po i dërrmonte romakët në territorin e tyre në Itali (42). Pasi bëri paqe me Lidhjen Etole, ai u nis nga Pella dhe marshoi në drejtim të veriperëndimit kundër qytetit të Lisit. Shumë shpejt, ushtria maqedonase kaloi kufirin dhe depërtoi në territorin ilir. Pas dy ditëve marshim, duke kaluar nëpër shtigjet e ngushta të lumit Ardaksanos (Mati i sotëm), Filipi V i afrohet Lisit dhe e vendos kampin e tij jo shumë larg, në një qytet kufitar të quajtur Bassania (43). I mbrojtur nga natyra, si nga deti ashtu edhe nga toka dhe i siguruar nga fortifikimet e tij të fuqishme, Lisi i bën Filipit V një përshtypje të madhe, por në veçanti, kur ngriti sytë përpjetë për të parë Akrolisin të vendosur mbi Malin e Shëlbuemit, ai fillimisht humbet çdo shpresë për ta pushtuar atë me forcë (44). Sipas përshkrimit plastik nga Polibi të sulmit të Filipit V: “Filipi, i cili prej shumë kohësh ëndërronte të shtinte në dorë Lisin dhe Akrolisin, u nis për atje me ushtri. Këtu vuri re se rrethi i Lisit ishte përforcuar shumë mirë nga ana e detit dhe ajo e tokës, nga natyra dhe dora e njeriut. Përsa i përket Akrolisit që ishte pranë, ai kishte aq lartësi të madhe dhe ishte aq i fortë, sa që edhe një sy të vetëm të hidhte njeriu mbi të, do ta kuptonte menjëherë se pushtimi i tij ishte gjë e pamundur (45).”

Duke analizuar situatën me hollësi, Filipi V planifikon të pushtojë vetëm Lisin (46). E vetmja mundësi për sukses ishte qafa malore midis Lisit dhe Akrolisit dhe ai përdor mashtrimin, duke fshehur pjesën më të madhe të ushtrisë së tij në grykat e pyllëzuara malore në brendësi të vendit, pak përtej qafës së malit (47). Ata marshuan në fshehtësi të plotë gjatë natës afër Grykë-Manatisë, përmes luginës, e cila shtrihet në lindje dhe në verilindje rreth Akrolisit dhe më pas u vendosën në formacion prite në zonën e sotme të Varoshit (48). Ditën e nesërme, të gjitha përpjekjet e para të ushtrisë maqedonase dështuan përballë mureve të Lisit dhe pikërisht në kohën kur Filipi V po bëhej gati të largohej me turp, luftëtarët ilirë, duke e kujtuar fitoren e sigurtë, dolën jashtë mureve dhe sulmuan ushtrinë maqedonase në fushë të hapur (49). Në këtë kohë, luftëtarët e garnizonit të Akrolisit, që po vëzhgonin ngjarjet nga sipër, kujtuan se maqedonasit ishin thyer dhe prandaj lanë kështjellën dhe zbritën poshtë në fushë nëpërmjet shpatit të pjerrët të Shëlbuemit (50). Ndërkohë, Filipi V dha urdhër që trupat e tij të armatosur lehtë, që ishin fshehur në Varosh një natë më parë, të fillonin sulmin nga ana veriore e Lisit dhe pasi ata depërtuan në qafën që ndan dy kështjellat, iu prenë mbrojtësve rrugën e tërheqjes dhe e morën Akrolisin e pambrojtur me shumë lehtësi (51). Pas kësaj, ata nuk e patën të vështirë të pushtojnë qytetin e Lisit (52), ku pas disa luftimeve të përgjakshme, arritën të depërtojnë brenda mureve ditën e nesërme (53). Pas rënies nën pushtimin maqedonas, Akrolisi e humbet plotësisht rëndësinë e tij, por edhe pas çlirimit në vitin 197 p.k., ilirët nuk interesohen më për të. Të njëjtën gjë do të bëjnë edhe romakët pasi pushtuan Lisin në vitin 168 p.k., por edhe pushtuesit e mëvonshëm të Lisit apo vetë sundimtarët vendas gjatë Periudhës së Mesjetës. Mirëpo, jeta në Akrolis nuk shuhet përfundimisht, sepse gjatë Mesjetës së Vonë, në pjesën jugore të masivit shkëmbor ndërtohet “Kisha e Shëlbuemit”, që sot është në gjendje rrënojë.

Bëhet fjalë për një kapele të vogël me planimetri të thjeshtë drejtkëndore, që për herë të parë përmendet nga Benedikt Orsini në vitin 1629 (54) dhe nga e cila ka marrë emrin i gjithë ky masiv shkëmbor (55). Më vonë, mbi Kishën e Shëlbuemit është ndërtuar një objekt i kultit islamik, teqe bektashiane, e njohur si Tyrbja (varri) i Xhymert Kasapit ose Kasapit Xhumert (56). Ky i fundit është një shenjtor i panjohur, emri i të cilit është harruar dhe nga rrëfimet e njerëzve, që ka mbledhur Th.Ippen, ai dallohej për bamirësi ndaj të varfërve në ndarjen e mishit, ndaj e mori edhe atë llagap (57). Disa të dhëna mjaft interesante mbi historinë e kasapit në fjalë dhe të tyrbes së tij, i ndeshim në vitin 1905, në veprën “The Burden of the Balkans”, të antropologes angleze dhe mikes së madhe të Shqipërisë dhe shqiptarëve, Mary Edith Durham (58). Ndërsa, 7 vite më vonë, menjëherë pasi trupat serbo-malazeze pushtuan qytetin e Lezhës, më 19 nëntor 1912, një grup me ushtarë serbë u ngjitën në Malin e Shëlbuemit, ku në mënyrë triumfuese u fotografuan para Tyrbes në fjalë, të cilën, ata e identifikonin me Varrin e Gjergj Kastriotit-Skënderbeut. Pushtuesit serbë do të shfaqin sërish një interes të veçantë për këtë Tyrbe në dimrin e viteve 1914-1915, gjatë Luftës I Botërore (1914-1918), kur ata po tërhiqeshin me shpejtësi drejt jugut nëpërmjet territorit shqiptar, të llahtarisur nga sulmet e armatës së fuqishme të Peradorisë Austro-Hungareze, e cila po i ndiqte këmba-këmbës. Njësoj si në vitin 1912, edhe një foto e shkrepur nga serbët në fillim të vitit 1915, paraqet Tyrben në Malin e Shëlbuemit, të cilën ata vijojnë ta identifikojnë me Varrin e Gjergj Kastriotit-Skënderbeut.

Edhe në ditët e sotme, në historiografinë zyrtare serbe mbizotëron mendimi i përgjithshëm se kjo Tyrbe, e cila përmendet si “Цафер Касаб (Kasapi Xhafer – P.Z.)” lidhet sipas tyre, me Kishën ortodokse/pravosllave të Shën Nikollës (Православна ирква Св. Николе), ku në vitin 1468 u varros Gjergj Kastrioti-Skënderbeu, eshtrat e të cilit u nxorën nga varri dhe u përdorën si hajmali, ndërsa më vonë kisha u shndërrua nga turqit në tyrbe (59)”! Në fakt, sikurse dihet, në Lezhë dhe as në rrethinat e saj nuk ka patur kurrë ndonjë Kishë Pravosllave, përpos periudhës së pushtimit të egër të car Stefan Dushanit në vitet 1343-1355, kur Kishat Katolike u uzurpuan përkohësisht nga Patriarkane Serbe, por që menjëherë pas dëbimit të serbëve, ata u rikthyen ashtu siç kishin qenë historikisht në varësinë e Selisë së Shenjtë në Romë. Megjithatë, kjo nuk e ka ndaluar industrinë e fabrikimit të historiografisë zyrtare serbe, e cila vijon të sajojë dhe të tjerrë teza nga më të çuditshmet. Në faqet e fundit të botimit më të ri në gjuhën serbe (Beograd & Novi Sad: 2018) të kryeveprës monumentale të Marin Barletit, “Historia de vita et gestis Scanderbegi, Epirotarum Principis”, Tyrbja e Xhymert Kasapit në Akrolis përmendet si: “Гроб Скендербега (60)”, pra si “Varri i Skënderbeut”! Së fundmi kjo tezë ka gjetur mbështetje edhe nga disa autorë shqiptarë (61), por ajo krijon shumë hapësirë për diskutim. Deri më sot ende nuk ka dalë në dritë ndonjë burim dokumentar apo gjetje arkeologjike, që mundet ta mbështesë këtë supozim. Mirëpo, nga ana tjetër, nëse e shohim vetëm në kontekstin e strategjisë promocionale të Monumentit, kjo tezë krijon një efekt shumë pozitiv, sepse lidhja e këtij siti arkeologjik me emrin e Gjergj Kastriotit-Skënderbeut, zgjon interesin e njerëzve për të vizituar Akrolisin. Përsa i përket vëzhgimeve arkeologjike të ndërmarra pranë rrënojave të Tyrbes së Xhymert Kasapit, përveç të tjerash, janë konstatuar edhe gjurmët e një varreze të krishterë, e cila mund të ketë lidhje kronologjike me Kishën e Shëlbuemit (62). Megjithatë, deri më sot, ende nuk është zhvilluar një ekspeditë arkeologjike e mirëfilltë, e cila mund të na ndihmojë për të krjijuar një definicion shkencor përfundimrar mbi vjetërsinë e Akrolisit si dhe mbi misteret që fshehin rrënojat e Kishës së Shëlbuemit dhe varreza e krishterë pranë saj. Akrolisi është Monument Kulture i kateg. I, shpallur me Vendim të Institutit të Shkencave (botuar në Gazetën Zyrtare Nr. 95, dt. 16.10.1948); Rektorati i Universitetit Shtetëror të Tiranës/ nr. 6/ dt. 15.01.1963; Ministria e Arsimit dhe Kulturës/nr.1886/ dt.10.06.1973.

BIBLIOGRAFIA:

1) C.Praschniker & A.Schober, Archäologische Forschungen in Albanien und Montenegro, Wien: 1919, f. 23.

2) N.Ceka, Udhëtim në kështjellat ilire, f. 45; K.Zheku, Lisi në shekuj, f. 10.

3) J.G.Hahn, Studime Shqiptare, f. 135.

4) C.Praschniker & A.Schober, Archäologische Forschungen in Albanien und Montenegro, Wien: 1919, f. 23.

5) F.Prendi – K.Zheku, Qyteti ilir i Lisit. Origjina dhe sistemi i fortifikimit të tij, në: Iliria, Nr. 2, Tiranë: 1972, f. 216.

6) C.Praschniker & A.Schober, Archäologische Forschungen in Albanien und Montenegro, Wien: 1919, f. 23.

7) K.Zheku, Lisi në shekuj, f. 10.

8)C.Praschniker & A.Schober, Archäologische Forschungen in Albanien und Montenegro, Wien: 1919, f. 23-26.

9) S.Pulaha & A.Parruca, Lezha: Vështrim historiko-gjeografik, f. 16.

10) C.Praschniker & A.Schober, Archäologische Forschungen in Albanien und Montenegro, Wien: 1919, f. 24.

11) F.Prendi – K.Zheku, Qyteti ilir i Lisit. Origjina dhe sistemi i fortifikimit të tij, në: Iliria, Nr. 2, Tiranë: 1972, f. 216.

12) A.Baçe, Qytetet dhe qytezat në ilire dhe në Iliri, Pjesa e Parë: Iliria Veriore (Istria – Drin), f. 483.

13) K.Zheku, Lisi në shekuj, f. 10.

14) A.Baçe, Qytetet dhe qytezat në ilire dhe në Iliri, Pjesa e Parë: Iliria Veriore (Istria – Drin), f. 484.

15) C.Praschniker & A.Schober, Archäologische Forschungen in Albanien und Montenegro, Wien: 1919, f. 24.

16) A.Baçe, Qytetet dhe qytezat në ilire dhe në Iliri, Pjesa e Parë: Iliria Veriore (Istria – Drin), f. 483-484.

17) C.Praschniker & A.Schober, Archäologische Forschungen in Albanien und Montenegro, Wien: 1919, f. 24.

18) Ibidem, f. 24.

19) Gj.Karaiskaj, Fortifikimet prehistorike në Shqipëri, në: Monumentet, 14, Tiranë: 1977, f. 24-25.

20) Ibidem, f. 25.

21) A.Baçe, Qytetet dhe qytezat në ilire dhe në Iliri, Pjesa e Parë: Iliria Veriore (Istria – Drin), f. 484.

22) F.Prendi – K.Zheku, Qyteti ilir i Lisit. Origjina dhe sistemi i fortifikimit të tij, në: Iliria, Nr. 2, Tiranë: 1972, f. 216.

23) K.Zheku, Lisi në shekuj, f. 11.

24) A.Baçe, Qytetet dhe qytezat në ilire dhe në Iliri, Pjesa e Parë: Iliria Veriore (Istria – Drin), f. 484.

25) C.Praschniker & A.Schober, Archäologische Forschungen in Albanien und Montenegro, Wien: 1919, f. 25.

26) Ibidem, f. 25).

27) F.Prendi – K.Zheku, Qyteti ilir i Lisit. Origjina dhe sistemi i fortifikimit të tij, në: Iliria, Nr. 2, Tiranë: 1972, f. 216.

28) K.Zheku, Lisi në shekuj, f. 11.

29) A.Baçe, Arkitektura në Iliri, parë si refleks i strukturës sociale dhe botës shpirtërore, f. 184.

30) A.Baçe, Qytetet dhe qytezat në ilire dhe në Iliri, Pjesa e Parë: Iliria Veriore (Istria – Drin), f. 484; F.Prendi, Aspekte ekonomike dhe kulturore të Lisit deri në shek. I. p.e. sonë, në: Lisi, Nr. 4, Shkodër: Migjeni, 1974, f. 107.

31) N.Ceka, Arkitektura e qyteteve ilire, në: Monumente të Kulturës në Shqipëri, I, Tiranë: “8 Nëntori”, 1975, f. 7.

32) N.Ceka, Udhëtim në kështjellat ilire, f. 45.

33) K.Zheku, Lisi në shekuj, f. 32.

34) N.Ceka, Në fillimet e qytetit ilir, f. 170-172.

35) J.G.Hahn, Studime Shqiptare, f. 134; C.Praschniker & A.Schober, Archäologische Forschungen in Albanien und Montenegro, Wien: 1919, f. 14; K.Jireçek, Nga Shkodra gjer në Vlorë nëpër Shqipërinë Mesjetare, f. 69; L.M.Ugolini, L’antica Albania : nelle ricerche archeologiche italiane, f, 36.

36) A.Baçe, Qytetet dhe qytezat në ilire dhe në Iliri, Pjesa e Parë: Iliria Veriore (Istria – Drin), f. 484.

37) A.Baçe, Qytetet dhe qytezat në ilire dhe në Iliri, Pjesa e Parë: Iliria Veriore (Istria – Drin), f. 484.

38) A.Meksi-A.Baçe-E.Riza-Gj.Karaiskaj-P.Thomo, Historia e arkitekturës në Shqipëri: nga fillimet deri në vitin 1912, f. 71.

39) Th.Ippen, Shqipëria e vjetër, f. 151.

40) E.Malaj, Lezha gjatë periudhës së Antikitetit, në: Studime Historike, 3-4/2017, Viti LXXI (LIV), Tiranë: 2018, f. 16-18.

41) N.Ceka, Udhëtim në kështjellat ilire, f. 46.

42) E.Jacques, Shqiptarët: Historia e popullit shqiptar nga lashtësia deri ne ditët e sotme, f. 130.

43) E.Malaj, Lezha gjatë periudhës së Antikitetit, në: Studime Historike, 3-4/2017, Viti LXXI (LIV), Tiranë: 2018, f. 17-18.

44) C.Praschniker & A.Schober, Archäologische Forschungen in Albanien und Montenegro, Wien: 1919, f. 25.

45) A.Meksi-A.Baçe-E.Riza-Gj.Karaiskaj-P.Thomo, Historia e arkitekturës në Shqipëri: nga fillimet deri në vitin 1912, f. 71; A.Baçe, Arkitektura në Iliri, parë si refleks i strukturës sociale dhe botës shpirtërore, f. 185.

46) C.Praschniker & A.Schober, Archäologische Forschungen in Albanien und Montenegro, Wien: 1919, f. 25.

47) Ibidem, f. 25-26.

48) Ibidem, f. 26.

49) S.Pulaha & A.Parruca, Lezha: Vështrim historiko-gjeografik, f. 21.

50) N.Ceka, Udhëtim në kështjellat ilire, f. 46.

51) S.Pulaha & A.Parruca, Lezha: Vështrim historiko-gjeografik, f. 21.

52) N.Ceka, Udhëtim në kështjellat ilire, f. 46.

53) S.Pulaha & A.Parruca, Lezha: Vështrim historiko-gjeografik, f. 21.

54) P.Bartl, Albania Sacra: Geistliche Visitationsberichte aus Albanien, 1: Diözese Alessio, f. 85.

55) G.Hoxha-L.Përzhita-F.Cavallini, Monumente Historike të Kultit të Krishterë në Dioqezën e Lezhës / Monumeti Storici di Culto Cristiano della Diocesi di Lezha, Lezhë: Botimet Françeskane, 2007, f. 53.

56) C.Praschniker & A.Schober, Archäologische Forschungen in Albanien und Montenegro, Wien: 1919, f. 23-24; S.Pulaha & A.Parruca, Lezha: Vështrim historiko-gjeografik, f. 16; G.Hoxha-L.Përzhita-F.Cavallini, Monumente Historike të Kultit të Krishterë në Dioqezën e Lezhës / Monumeti Storici di Culto Cristiano della Diocesi di Lezha, Lezhë: Botimet Françeskane, 2007, f. 53.

57) Th.Ippen, Shqipëria e vjetër, f. 149, 208.

58) E.Durham, Brenga e Ballkanit, f. 328-330.

59) П.Р.Петровић, Ко су Ђурађ Кастриот Скендербег и Кастриоти: према српским повељама и млетачким аналима : (историографска расправа), f. 49.

60) М.Барлети, Ђурађ Кастриот Скендербег : историја и славна дела кнеза епирског, f. 535.

61) G.Çitaku, Akrolisi dhe misteret e tij, në: Koha Javore, Nr. 1134, Podgoricë: 15.11.2024.

62) G.Hoxha-L.Përzhita-F.Cavallini, Monumente Historike të Kultit të Krishterë në Dioqezën e Lezhës / Monumeti Storici di Culto Cristiano della Diocesi di Lezha, Lezhë: Botimet Françeskane, 2007, f. 53, Shënimi nr. 56.

Nga: Paulin Zefi.

Lezhë: 03.12.2024.