Shkruan: Romeo Gurakuqi/ Universiteti Europian i Tiranes/
Jemi në Konferencën Shkencore kushtuar 70 Vjetorit të Çlirimit të Shqipërisë, dhe vendosjes së atij Regjimi, që në manualet e të drejtës publike konsiderohet se Regjim i Terrorit Komunist, pas tërheqjes strategjike së trupave gjermane, nën goditjet e Aleateve në planin Europian dhe nën ferrin e krijuar në Shqipërinë Jugore, nga goditjet e partizanëve shqiptarë të LNÇ, të drejtuar nga komunistët, dhe të mbështetur fuqimisht nga forcat ajrore të RAF dhe të Long Range Desert Group.
Përkujtimi i 70 të perfundimi të Luftës së Dyte Boterore per Shqiperinë dhe fillimit te vendosjes se Regjimit të Terrorit, është një moment krejtësisht i veçantë reflektimi, jo vetëm për politikën shqiptare për t’u europianizuar njimendesisht, por edhe për Historiografinë shqiptare, për t’u çliruar një herë e mirë nga dogmat e historiografisë së ndërtuar nën presion dhe dhunë anti-akademike, dhe titujt e dogmës themelore dhe dogmave derivuese.
Pavarësisht titullimit, tezat që do paraqes dhe përkufizimet që do të përpiqem të jap, janë rezultat i një konsultimi në detaje:
1. I arritjeve të të gjithe historiografisë komuniste shqiptare mbi përiudhen, të cilen, unë dhe ju në këte sallë e njohim në perfeksion;
2. I një dokumentacioni të pamatë arkivor që vjen nga dy arkiva kryesore perëndimore: National Arkives në Londer dhe National Archives në SHBA, volumi i printuar i të cilave në studion time është respektivisht 8000 faqe dhe 1500 faqe.
3. Arritjet e historiografavë më të spikatur perëndimore dhe kujtimet e Julian Amery, David Smiley, Reginald Hibbert.
Lufta e Dytë Botërore në Shqipëri është thelbësore për të kuptuar atë çfarë ka ndodhur në këtë vend në të gjithë përiudhën vijuese, në pikëpamje politike dhe zhvillimore. Rezultatet kërkimore që do të konkretizohen së shpejti me një botim voluminoz mbi Luftën e Dytë Botërore në Shqipëri, i kam përmbledhë dhe po i paraqes në formën e disa përfundimeve:
1. Pushtimi i Shqipërisë nga Italia Fashiste, solli shkatërrimin e strukturës së brendshme konstitucionale dhe prapësimin e statusit ndërkombëtar të vendit. Përpjekja utopike e forcave nacionaliste, në vjeshtën e vitit 1943, për rivendosjen e Legalitetit të 1 shtatorit 1928, rezultoi e pamundur, naive, jo realiste, nën “kurthin” e krijuar nga nazistët gjermanë dhe komunistët shqiptarë, të dirigjuar nga emisarët e Marëshallit Tito dhe Enver Hoxha. Përndryshe, përfundimi i Luftës së Dytë Botërore për Shqipërisë, solli jo vetëm mbarimin e shpresave të publikut për kthimin e Legalitetit Konstitucional pararëndës dhe rendit të normalitetit të vendit, por edhe me shkatërrimin në mënyrë të pakthyeshme të rendit social, hierarkisë shoqërore, disbalancimin politik ndëkrahinorë për shkak të mbivendosjes së dhunshme të brigadave partizanë jugore në Veri, shkatërrimin e vlerave kulturore që qendrat urbane të spikatura të Shqipërisë kishin ndërtuar në disa dekada, shkatërrimin e Shqipërisë së Veriut dhe kryeqendrave të saj: Shkodra, Tirana, Durrësi, Gjakova, dhe zonave të papushtuara si Mirdita, Dukagjini, Malësia në përgjithësi. Së bashku me ato u rrenuan në mënyrë të pakthyeshme intitucionet e lirisë, të konstitucionalizmit, të pluralizmit politik, institucionet religjioze dhe e gjithë klasa intelektuale dhe ajo e mesme e vendit. Ky proces regresist do ta shndërrojë Shqipërinë në një njollë të madhe të varfërisë dhe prapamebetjes për 7 dekada me radhë në Europë, produkt i datës simbolike 29 nëntor 1944.
2. Sa i takon rezistencës shqiptare kundër pushtuesve mund të arrihen këto konkluzione të përgjithshme:
a.Para sulmit të Gjermanisë naziste kundër BRSS, rezistenca në Shqipëri ka qenë sporadike dhe e drejtuar nga grupimet nacionaliste.
b. Italianët në pranveren dhe verën e 1943, pushtuesit gjermanë gjatë Operacionit Gjerman të Dimrit 1943-44 dhe Operacioni i Qershorit 1944, shkatërruan respektivisht me nga 1/3, dmth gati 70% të Shqipërisë së Jugut, rrënuan jetët e fshatarit shqiptar, i cili si të vetmen rrugë për shpëtim pati rrëmbimin e armëve dhe luftën e armatosur guerrilase kundër pushtuesit.
c.Rezistenca guerrilase shqiptare në Shqipërinë e Jugut, në Pezë, Martanesh, qartësisht deri në 11 shtator 1943, ka qenë produkt i një veprimtarie intensive, paralele dhe të pavarur të tre grupimeve kryesore guerrilase, renditja e të cilave më poshtë tregon edhe shkallën e vendosmërisë, por jo fillesen: a. Lëvizja Nacional Çlirimtare, b. Balli Kombëtar, dhe C. forcat e pavarura nacionaliste të Veriut dhe Jugut.
d.Ashpersia e sjelljes së trupave italiane ndaj popullsisë civile në Jug, shërbeu në krijimin e një vatre permanente të rezistence atje, pauperizimi i popullsisë fshatare që sherbeu më pas si një fornitor social për rezistencën. Ky potencial çlirimtar i fshatarsisë shqiptare në Jug të vendit, me një përpunim sistematik, të programuar me një propagandë dezinformuese, u orientua, në mënyrë intensive, së paku nga pranvera 1944, jo vetëm kundër okupatorit gjerman dhe bashkëpunëtorëve të tyre që kryen vepra kriminale vellavrasjeje, por edhe ndaj të gjithë organizatave, individëve dhe krahinave e qyteteve paqesore të vendit në Veri, duke shkatërruar dhe kompromentuar rëndë procesin çlirimtar, aspiratën e lirisë për të gjithë, çështjen shtetërore, atë konstitucionale dhe definitivisht atë nacionale, duke pranuar në heshtje dhe në bashkëpunim, rrënimin e Kosoves, Hotit, Grudës dhe Maqedonisë perendimore. Më shumë se sa një Luftë Nacional-Çlirimtare, lëvizja e ushtrisë së Enver Hoxhës ka qenë, sikurse edhe ai e ka pranuar shumë herë, një Revolucion i Mirëfilltë Komunist, që për mendimin tim kompromentoi në fillesë procesin çlirimtar, që edhe pa luftën e tyre aq barbarisht të programuar, do të kishte ardhur, madje më paqesisht, drejt lirisë. Revolucioni Komunist, i adresuar kryesisht kundër të gjithë shqiptarëve të tjerë të ndryshëm politikisht, me pas kundër gjermanëve, i zhvilluar në rrethanat e një procesi tërheqjeje të vazhdueshme të forcave naziste nga Ballkani, pati në themel të vetin një përmbajtje të thellë të luftës civile.
3. Në lidhje me pozicionin e LNÇ në rezistencën kundër pushtuesit mund të konkludojmë:
LNÇ ka qënë organizata kryesore që ka zhvilluar një luftë gati të pa kompromis kundër pushtuesit gjerman. Por ajo organizatë, nuk arriti të bëhej, as në fillesë, një organizatë gjithpërfshirëse dhe u kontrollua që në krye nga komunistët shqiptarë dhe jugosllavë. PKSH kishte organizimin e vet që punonte nën mbulesën e LNÇ, mbasi perveç tre anëtarëve nacionaliste: Abaz Kupi, Myslim Peza dhe Baba Faja,[1] të gjithë rangjet e larta të LNÇ kontrolloheshin nga antarët e PKSH. Kjo ka vlerë për periudhën pas Labinotit (korrik 1943). [2] Për të gjithë kohën e jetës së LNÇ lëvizja është mbajtur në duart e anëtarëve më të besuar të PKSH, të cilët formonin celulen e brendshme themelore të LNÇ. PKSH kontrollonte drejtpërdrejtë përmes komisarëve, drejtimet politike të të gjithë anëtarëve të LNÇ dhe indirekt anën ushtarake dhe administrative të LNÇ. Pas Konferencës së Korrikut 1943 në Labinot, LNÇ mori një organizim më të plotë. Organizma të tjerë të LNÇ perveç Presidiumit që luante rolin drejtues ishte dhe Asambleja e Këshillit Qendror dhe Këshilli Ekzekutiv, i cili funksiononte gjithë kohën. Këshilli ekzekutiv i LNÇ përbëhej nga nga tre ose më shumë seksione. LNÇ merrte urdhëra nga Komiteti Qendror i PKJ, organizëm që kishte kontakte të drejtpërdrejta me Mosken, përmes emisarëve jugosllavë të Titos. Emrat e dy personave përfaqësues të PKJ të atashuar pranë Këshillit të LNÇ kanë qenë (Ali Dushanovic) Dushan Mugosha dhe (Veledini) Miladin Popoviç, të dy ishin njëkohësisht anëtarë të Këshillit Regjional të Metohisë në Pejë. Jugosllavët pretendonin pranë autoriteteve ushtarake britanike se përfaqësuesit e tyre ishin dërguar në Shqipëri për të organizuar Lëvizjen e Rezistencës, por vetë LNÇ vetë nuk e ka pranuar para autoritetev të BLO, një pretendim të tillë. Ekzistonte gjithashtu edhe një ndërlidhje e drejtpërdrejtë në mes LNÇ dhe Svetozar Vukmanoviç Tempo, I dërguar i posaçem i Titos në Ballkan (ambasadorë shetitës). Po ashtu një lidhje e ngushtë ekzistonte në mes Këshillit të LNÇ në Kosovë dhe Titos. Delegati i Titos Velimir Stoiniç (kryetar i Misionit Ushtarak Jugosllav i mbërritur në Shqipëri në gusht 1944) pretendonte se LNÇ ishte në urdhërat e drejtpërdrejta të Titos.[3] LNÇ deri në janar 1944, nuk kanë bërë ndonjë deklaratë për qellimet e pas luftës, me perjashtim se kanë pranuar si bazë të programit, Karten e Atlantikut, Deklaraten Eden- Molotov- Hull: shpallja e pavarësisë së Shqipërisë dhe deklaratat e angazhimet e tjera të Aleatëve. Ato favorizonin një Federatë Ballkanike të drejtuar në linjat komuniste. Gradualisht LNÇ në rrjedhën e vitit 1944 do të behej partia më e fuqishme në Shqipëri, politikisht, dhe administrativisht më e organizuara dhe në të njëjtën kohë organizata më aktive në luftën kundër fuqive të Boshtit. Ajo filloi të krijonte epersi edhe numerike mbi organizatat rivale me trupa të rregullta të lëvizshme, duke pasur në të njejtën mënyre edhe vlerën më të madhe ushtarake në Shqipëri. Për të gjitha këto arsye, ushtarakët britanikë e konsideruan këtë organizatë, si më të vlefshmën në dhenien e ndihmës, në arritjen e objektivave ushtarake britanike sa më shpejt në këtë vend. Por komportimi i tyre linte për të deshiruar citohet Peter Lucas në raportin amerikan: “nuk ishin asgje më shumë se sa disa çunakër të papërgjegjshëm, që nuk dinin asgjë për komunizmin, bënin vetëm pislleqe vrastare, së bashku me luftën kundër okupatorit, duke ushtruar terror gjithandej ku gjenin kundërshti, pa dallim. Kjo prirje e tyre sa vinte dhe do shtohej drejt rrugës së tyre për të ardhur në pushtete, në këtë kohë jemi vetëm në fillmet e aktivitetit çlirimtar edhe terrorist.[4]
4. PKSH në mënyrë të qendrueshme ka ecur disa hapa para në veprimin e saj politik në raport me forcat nacionaliste dhe këtu kam parasysh, BK, Legalitetin, Lidhjen Dibrane dhe Nacionalistët e pavarur. Ato testuan madje edhe sistemin që mund të aplikonin, duke arritur të bënin thirrje popullore në emër të LNÇ, si një organizatë aktive e drejtuar për çlirimin e Shqipërisë. Përndryshe BK u prir që në fillim për të ruajtur forcat e veta, për të mos u ballafaquar drejtpërdrejtë as me italianët dhe po ashtu as me gjermanët, me mendimin për ta ruajtur forcën e vet pas luftës kur do të duhej të rezistohej serish ndaj ambicieve serbe për mbizotërim në Shqipëri.
5. Perçarja ndershqiptare mes LNÇ, BK dhe forcave nacionaliste, ka marrë formën e vet te plotë në muajin tetor 1943, për të marrë më pas një rrugë pa kthim. Fillesat e kësaj përçarjeje janë me heret dhe ato përbëhën nga këto hapa:
A.Konferencës së Labinotit, korrik 1943, LNÇ synoi me këmbëngulje një përzjerje me forcat e djathta, duke qenë se këto forca kishin edhe mbështetjen nominale politike të shteteve perëndimore të Aleancës Antifashiste. Misioni Ushtarak Aleat, i cili mori pjesë si vëzhgues në punimet e Konferencës së Labinotit, i kërkoi me forcë Abaz Kupit të punonte në të mirë të kësaj përzjerjeje në interes të rezistencës së bashkuar antifashiste. Pas Konferencës së Labinotit të datës 8 korrik 1943 u bë nj ë deklaratë prej FNÇ , e cila shpallte krijimin e Këshillit Ekzekutiv të FNÇ , i përbërë nga: Aba z Kupi, Baba Faja Martaneshi, Myslim Peza, Ymer Dishnica, Enver Hoxha, Haxhi Lleshi, Mustafa Gjinishi dhe Sejfulla Maleshova. Konferenca e Labinotit e konsolidoi FNÇ si një organizatë politike dhe u s htarake, dhe n ë kushtet e mungesës së përfaqësuesve të BK, edhe një dallim krejtësisht të qartë në mes FNÇ dhe BK .
B. Presioni i opinionit publik të brendshëm dhe kryesisht arsyeja e vendosjes si një lëvizje plotësisht e njësuar para Aleatëve, s oilli në mbledhjet e njëpasnjëshme që u mbajtën në fund të muajit korrik në Tapizë dhe në fillim të gushtit në Mukje, në mes Abaz Kupit, Dr. Ymer Dishnica, Myslim Peza dhe Mustafa Gjinishi, të cilët përfaqësonin LNÇ dhe Midhat Frashëri, dhe Hasan Dosti që përfaqësonin Ballin Kombëtar. Përfaqësuesit e Ballit Kombëtar, duke nënvleftësuar forcën në rritje të LNÇ dhe duke menduar se ende inisiativa e punëve të brendshme shqiptare ishte në duart e forcave kombëtariste të së djathtës tradicionale shqiptare, e pranuan me ngurim një marrëveshje paraprake. Marrëveshja parashikonte krij iomin e një Komiteti Provizor mbi bazën e përfaqësimit të barabartë. U ra dakord që të formohej një Komitet për Shpëtimin e Shqipërisë, në të cilin LNÇ dhe BK të përfaqësoheshin së bashku. Përfaqësuesit e LNÇ nuk e hodhën poshtë pikpamjen e BK se Shqipëria që duhej shpëtuar ishte Shqipëria e plotë e krijuar gjatë luftës, por ata paten verejtjen se për këtë do të duhej të bëheshin referendum për përcaktimin e të ardhmes së territoreve të lartpermendura. Konferenca u shty dhe takimi për ratifikimin e marrëveshjen u ra dakord të mbahej në fillim të muajit gusht 1943. Marrëveshja e arritur në Mukje me 1 dhe 2 gusht u hodh poshtë dhe u dënua nga Komiteti Qendror i PKSH. Me 8 gusht u lëshua një qarkore me porosinë e përgjithhme që çfarëdo bashkëpunimi me BK duhej ndërprerë.[5] Pastaj Komitetit Qendror i LNÇ, në mënyrë të përsëritur e shtyu mbledhjen e dytë dhe në fund e hodhi poshtë Marrëveshjen e Përkohshme të Mukjes, në fillim të muajit shtator 1943, mbi bazën e arsyeve të mëposhtme:
I.Gjashtë përfaqësuesit e LNÇ në Komitetin e Përbashkët do të përfshinin dy mbështetës të krahut të djathtë (Abaz Kupin dhe Mustafa Gjinishin). Për rrjedhojë, krahu i djathtë i spektrit politik të vendit, gjithmonë do të kishte shumicën në arritjen e vendimarrjes;
II. Balli Kombëtar synonte me shpallë” “n jJë Shqipëri të Pavarur”, ndërkohë që Komiteti Qendror i LNÇ ishte kundër përdorimit të këtij emërtimi.[6]
C Ardhja e trupave pushtuese gjermane në Shqipëri rastisi me kohen kur PKSH, në krye të LNÇ kishte filluar tashmë gradualisht kundërvënien, dhe më pas edhe veprimin e armatosur kundër BK. Pas deshtimit të Marrëveshjes së Mukjes: Qendrimi i BK ka qenë më tepër pasiv se sa aktiv: të shmangej shkatërrimi i panevojshëm, të pritej dita për kryengritjen kombëtare kur fuqia pushtuese të ndodhej përballë disfatës përfundimtare, të ruhej Shqipëria për shqiptarët dhe të mbrohej ajo nga komunizmi.[7]
6. Periodizimi i Luftës Civile
Duke filluar nga muaji nëntor 1943 dhe në vijim, përshirë edhe post çlirimin, në Shqipëri janë zhvillluar paralelisht dy luftra: I- Lufta kundër pushtuesit të ri gjerman dhe II_një luftë civile që ka pasur në njerën anë LNÇ e drejtuar nga Enver Hoxha, dhe në anën tjetër disa subjekte: A Ballin Kombëtar. B. Forcat e qeverisë shqiptare: xhandarmerinë dhe ushtrinë të krijuar me bazament kryesor rekrutët nga Kosova dhe tokat irridente; Ballafaqimi me këto subjekte, fillon në nëntor 1943 dhe vazhdon deri në fund të vitit 1944, ndarë në disa faza, varësisht, vdekjes dhe ringjalljes së LNÇ, në operacionin e Dimrit dhe atë të Qershorit. Në ballafaqimin me këto dy subjekte është përdorur si arsyetim i luftës së nisur nga LNÇ, pranimi i ndihmës, qendrimi oportunist i klasifikuar si bashkëpunim dhe bashkëpunimi i qartë i segmenteve të caktuara në subjekteve të lartpermendura. C.Subjekte të treta në luftën civile kanë qenë 1.organizata e Legalitetit,2. Lidhja Dibrane, 3.Grupi i Tiranës, 4.Paria e Shqipërisë së Veriut në tërësi, të cilët nuk kanë bashkëpunuar në asnjë rast me okupatorin, por nën kërcënimin e flakës komuniste që pritej të godiste pa dallim, dhe kërcënimit të represionit gjerman, kanë mbajtur një qendrim pritës, asnjanës. Ky adresim i dytë i Luftës Civile nga ana e LNÇ, ka filluar hapur në momentin kur divizionet e UNÇSh nga Shqipëria e Jugut, kapercyen Shkumbinin, invaduan Shqipërinë e Veriut dhe kryen një proces purifikues pa dallim, duke shkatërruar, nën maskën e goditjes së okupatorit, të gjithë strukturën sociale, ekonomike dhe kulturore të kësaj pjese të vendit në një formë të pakthyeshme.
Faza e parë e Luf tës Civile mes LNÇ dhe BK, ka zgjatur nga muaj i nëntor 19 43 deri në fund të janarit 1944. Atë e filloi LNÇ dhe e vazhdoi BK me ndihmën e gjermanëve dhe trupave qeveritare. Faza e parë e kësaj lufte rezultoi me shpartallimin e partizanëve të LNÇ në qendër, masivisht edhe në Jug, përndyshe në Veri LNÇ ishte gati inekzistente. Faza e dytë e Luftës Civile mund të konsiderohet se fillon në muajin prill 1944 dhe zgjat deri në në fund të qershorit 1944 dhe në këtë fazë LNÇ ka përballë jo vetëm BK por edhe forcat e riorganizuar të xhandarmërisë dhe ushtrisë së qeverisë shqiptare, nga Kosova. Faza e Tretë e Luftës Civile fillon pas datës 22 qershor 1944 dhe deri në fund të dhjetorit 1944: Lufta Civile vendosi përballë LNÇ-së, të gjithë forcat nacionaliste, perveç BK të dyshuar për kolaboracionizëm, edhe të gjithë forcat e prijësve dhe bajraktarëve të Shqipërisë së veriut që skishin asnjë lloj lidhjeje me kolaboracionizmin, por veç kishin qendruar asnjanës.
Kush ishin nxitësit e luftës civile? Shqiptarët operonin në një skemë të madhe ndërkombëtare, të cilën ata vetë nuk arritën ta shikonin lehtësisht në atëkohë. Dy janë kurthet politike dhe ushtarake në të cilat u vendosën krahët politikë të Shqipërisë: Së pari, skema gjermane, ka qenë e përqendruar në nxitjen e nacionalizmit dhe patriotizimit tradicional, përmes skemës së pavarësisë dhe neutralitetit të Shtetit shqiptar në kufijtë entikë. Dhe së bashku me atë ka qenë demaskimi i politikës ekstremistë të PKSH dhe LNÇ, kundër parësisë tradicionale të Shqipërisë. Për këtë ka shërbyer zbulimi i qarkoreje sekrete, të lëshuar nga LNÇ, kapur nga gjermanët dhe publikuar nga BK në Fier. Kjo qarkore hidhte shumë drite mbi shumë probleme. Për shembull, paragrafi i fundit i faqes 3 të Qarkores së LNÇ, shkruante se, “është e nevojshme që në rast të një zbarkimi Aleat, Këshilli i LNÇ do të duhet të jetë partia në kontroll të situates”. Në faqen 6 thuhej se “LNÇ duhet ta paraqesë BK tek populli si shkaktari i luftës civile dhe duhet të nxisë të gjithë popullin, ta bëjë BK përgjegjës para historisë, si përçarës të popullit shqiptar”. Autenticiteti i kësaj letre me fillesë drejtuesit e LNÇ, u vertetua prej BLO, nga një letër që ishte marrë prej nipit partizan të Lef Nosit, Frederik Nosi. Kjo letër që Lef Nosi mori nga i nipi, përmbante fjalë për fjalë gati të gjitha formulimet e përmbajtuna në Qarkoren e LNÇ. Në letër shkruhet gjithashktu se “LNÇ duhet të punojë shumë për të diskretituar BK në mes popullit” dhe “duhet të sulmojë kryetarët e tij reaksionarë në një mënyrë edhe më vendimtare”. Patrioti me famë dhe pa njollë Idhomen Kosturi që pasoi Lef Nosin si kryetar i ri i parlamentit, në këtë frymë, u vra në një atentat nga ana e komunistëve dhe të gjithë ata që pranuan të përfshihen në qeverinë nacionaliste nën gjermanët, pra edhe Lef Nosi vetë, e dinin që do i priste i njejti fat prej komunistëve kështu që nuk kishin zgjidhje tjetër veç të bënin gjithshka kundër atyre. Gjermanët kishin interes ta bënin publike këtë dokument, për të futur në grindje palët rivale politike në Shqipëri dhe për ta shmangur vëmendjen nga trupat e saj të pushtimit. Kësisoj, kjo politikë gjermane është shkaku i parë i shpërthimit të Luftës Civile në Shqipëri.[8] Duhet të kujtojmë se kur Enver Hoxha lëshoi urdhërin e fillimit të Luftës Civile, ai bëri llogaritë e faktorit kohë gabim, duke besuar se Aleatët do të zbarkonin brenda pak javësh. Dhe ai synonte të ishte forca politike-ushtrake mbizotëruese kur të vinin Aleatët, gjë që nuk ndodhi. Së dyti, Britanikët kanë përcaktuar si nxitës dhe nismëtar të Luftës Civile në Shqipëri, respektivisht si nxitës të politikës së Enver Hoxhës, Ali Dushanoviç, alias Dushan Mugosha, një komunist i nacionalitetit serb nga Peja. Partizanët e Shqipërisë së jugut e thërrisnin atë me emrin Aliu nga Peja. Zbulimi i këtij fakti për britanikët u bë nga Mestan Ujaniku, një komandant i rëndësishëm i guerrilasve shqiptar që vepronte në zonën Berat- Skrapar. Në një letër që daton me datë 14 nëntor 1943, ai dhe Xhelal Staravecka, një udhëheqës tjetër partizan i Skraparit, ishin revoltuar aq shumë prej luftës vellavrasesë të imponuar ndaj shqiptarëve prej komunistit serb Dushanoviç.[9] Kështu, pas nëntorit 1943, Enver Hoxha ndërmori një luftë guerrile kundër nazistëve, ai zhvilloi një luftë civile kundër BK nacionalist, luftë që e fitoi…[10] Ai e ka parë luftën në Shqipëri, në thelbin ë interesa të tij, një luftë izoluar nga konteksti ndërkombëtar dhe interesat e Aleancës antifashiste, dhe ky përkufizim vlen të shtohet në rishkrimin e kësaj pjesë të historisë. Tre grupimet kryesore politike në Shqipërinë e kësaj kohe, LNÇ, BK dhe Legaliteti, synonin të mërrnin drejtimin e vendit pasi gjermanët të ishin larguar. Ndryshimi kishtë të bënte me faktin që komunistët kishin dëshirën për të luftuar përkrah Aleatëve kundër pushtuesve, pasi kjo u shërbente interesit të tyre. Deri në këtë kohë ata ishin gati të luftonin dhe të vdisnin për kauzen e tyre. Dhe kauza e tyre ishte revolucioni, ndryshimi. Balli Kombëtar dhe Legaliteti kërkonin të ruanin status-quo-në. Ata ishin kundër ndryshimeve. Në përfundim, BK bashkëpunoi me gjermanët pushtues në një qeveri që përfundoi e cilësuar kuislinge dhe, së toku me gjermanët luftoi kundër partizanëve. Legaliteti e mbylli luftën pa u bashkuar me asnjë palë [11] Faktet tregojnë se LNÇ precipitoi një luftë klasash që në këtë kohë të fundit të vitit 1943 dhe fillimit të vitit 1944, vendosur në dukje edhe nga analistët britanikë të ngjarjeve në Shqipëri dhe në këtë sipërmarrje ata janë përkrahur fort me tifozllek prej gjermanëve. Qendra e gravitetit politik të Shqipërisë ishte e renduar më shumë nga e djathta (pjesa më e madhe e popullsisë së Shqipërisë ishte antikomuniste në mënyrë të natyrshme dhe për arsye të kuptueshme) dhe gjatë janarit 1944 dhe fillimit të shkurtit 1944, me ndihmën e gjermanëve forca e së majtës komuniste ishte reduktuar në një mbetje të papërfillshme.[12]
7. Rezistenca ndaj gjermanëve ka qenë pjesë integrale e planit të LNÇ për të ardhur në pushtet. LNÇ shpresonte ta arrinte këtë nepërmjet përdorimit të forcës së armëve, eliminimit të kundërshtarëve politikë pa dallim dhe me mbështetjen e Aleatëve. Ishte kjo e vetmja mënyrë për të nxjerrë jashtë lojes politike armiqtë e vet ideologjikë, klasat tradicionale të shoqërisë shqiptare duke e kthyer balancën e pushtetit nga vehtja. Një gjë e tillë ishte e mundshme duke pasur parasysh se mbështetësit kryesore të një levizjeje majtiste, që vinin nga shtresat e ulëta të shoqërisë, kishin pak për të humbur në rrethanat e raprezaljeve armike. Lufta civile ishte e përqendruar në Jug dhe në pjesën lindore. Në Verilindje të Shqipërisë, popullsia ishte kundër partizanëve kryesisht sepse frikësohej nga raprezaljet gjermanë.
8. Shqipëria Veriperendimore në një masë të madhe shumë ka qenë tërësisht kundër LNÇ.
• Shqipëria veri-perëndimore dhe Veriore, në Malësitë Shqiptare, nuk ka pasur luftë, deri në momentin e invadimit të brigadave partizane në dy muajt e fundit të vitit 1944.[13] Shqipëria e Veriut ka pasur një strukture sociale të ndryshme nga Shqipëria e Jugut dhe ka qenë deri në invadimin komunist, nën kontrollin e disa lidhjeve të prijësve. Me përjashtim të zonave pranë rrugëve kryesore të komunikimit dhe çlirimit të Tiranës, i gjithë operimi i UÇNSH në Veri është zhvilluar kryesisht, me disa përjashtime, kundrejt Lidhjeve, Legalitetit, Muharrem Bajraktarit, Gani Kryeziut, të cilën: NUK BASHKEPUNUAN ME PUSHTUESIT. LNC kreu nje okupim te paster te Shqiperise se Veriut qe u vendos nen Terror, pa dalim, duke kapercyer teresisht pragun e ndihmes clirimtare, lirise, dhe respektit te Shqiptarit te Veriut dhe qytetnimit Gege.
Historia e Grupit të Tiranës, të Rezistencës Nacionaliste është një histori me vehte, krijuar në rrethanat e parashikimit të katastrofes të ardhshme në vendit nën Regjimin e Terrorit, të instaluar se bashku me çliirimin nga okupatori.
Cilat kanë qenë grupimet e Veriut?
Lidhja e Bajraktarëve të Veriut:
Këto lidhje koinsistojnë në grupime të ndryshme dhe parësi të fise të ndryshme, që drejtohen nga barjaktarët dhe prijësit e tyre feudalë, të cilët u përpoqën të ruajnë identitetet e tyre në rrethanat e kaosit të përgjithshëm shqiptar të Luftës së Dytë Botërore. Përspektivat edhe prirjet e tyre janë të ngjashme me programet politike të BK dhe Zogistëve. Grupet më të rëndësishme të Shqipërisë së Veriut kanë qenë si më poshtë vijon:
1. Fiset Katolike të Mirditës nën Gjon Markagjonin, i cili nuk bëri deri në janar 1944 ndonjë deklaratë të hapur mbi qendrimin e tij ndaj gjermanëve, por raportet britanike thojnë se ai u kishte premtuar gjermanëve dikund tek 800 milicë, në këmbim të ruajtjes së paprekur të krahinës. Gjon Markagjoni ka qenë një katolik i bindur dhe shef i rëndësishëm i një krahinë tëresisht katolike, kundërshtar i komunistëve. Ai kontrollonte plotësisht Krahinën e Mirditës dhe ishte në gjendje të mobilizonte 2000 njerëz. I biri i tij, Mark Markagjoni mori pjesë në Komitetin Ekzekutiv, Shtator 1943. Mendoj se rasti i tij, është rast i pastër bashkëpunimi, qoftë me italianët, qoftë me gjermanët.
2. Lidhja Dibrane: Kolapsi i Italisë ndodhi pik ërisht në kohën kur PKSH lëshoi thirrjen për luftë kundër forcave nacionaliste. Para përpjekjeve të vazhdueshme të PK SH për të vendosur nën kontroll të plotë LNÇ në muajin shtator 1943 forcat nacionaliste shqiptare t ë krahinës l indore dhe verilindore, u mblodhën në Dibër në përpj e kj e për krijimin e një organizate që do të ushtronte kontroll mbi zonën e Dibre s dhe Lumës , në opozitë me LNÇ . N ë krye të kësaj përpjekje u vendos Fiqri Dine . Bajraktarët e Dibrës, ku ndër më të rëndësishmit kanë qenë Cen Elezi, Miftar Kaloshi, Selim Kaloshi, Hakif Lleshi dhe Halil Alija, formuan një “Komitet Kombëtar” dhe u shpallën për Zogun, me përjashtim të Cen Elezit i cili raportohej se ishte bashkuar me LNÇ, por përfundoi me BK. Raportet britanike të muajit janar-shkurt 1944 tregojnë se ata nuk ishin të përgatitur të luftonin gjermanët për shkak të frikës se raprezaljeve. Pjesa më e madhe e tyre ishin kundër partizanëve dhe mendohet se kishin nën zotërim dikund tek 2000 forca njerezore.[14] Në këtë lidhje u përfshinë ose bashkupunan edhe Muharrem Bajraktari, Hysni Dema, pjestar ë të familjeve Elezi dhe Kaloshi, Ali Maliqi dhe sipas të gjitha gjasave edhe Abaz Kupi . [15]
3. Muharrem Bajraktari në fakt kishte krijuar një lidhje të vetën në Veri të Dibres në zonën e Lumës. Ai ishte kundër partizanëve, ishte në kontakte shumë miqësore me grupin britanik Stables dhe nuk bëri asnjëherë luftë kundër gjermanëve. Ai kishte rreth 400 njerez nën armë dhe mbante një qendrim pro zogist.
4. Zona e Gjakovës dhe e Malësisë drejtohej nga një grup Bajraktarësh të organizuar në një lidhje me organizma varësish. Ata ishin në konktakt me Abaz Kupin dhe në marrëdhenie kontakti me gjermanët për shkak të nevojave të tyre të shfrytëzimit të minierave të kromit nga të cilat ata nxirrnin perfitime.
5. Familja Kryeziu në Malësinë e Gjakovës ka qenë më e rendësishmja. Ajo është bashkuar me lëvizjen partizane por ka mbajtur një qendrim probritanik dhe pro krijimit të Shqipërisë Etnike, gjë që kishte ngjallur edhe armiqësinë e komunistëve shqiptarë që ishin pro jugosllav dhe kundër britanikëve. Enver Hoxha më kalimin e kohës do të hakmerret ndaj Gani Kryeziut dhe këshilltarit të tij kryesor Zai Fundo.
6. Rajoni tjetër i Kosovës ishte i ndarë në shumë ndikime: ekzistonte një Këshilli i LNÇ nën drejtimin e Fadil Hoxhës në zonën perëndimore të Kosovës me dikund 200 partizanë kosovarë të dy nacionaliteteve. Ministri i brendshëm Xhafer Deva kishte arritur të ngrinte milicinë e vet në këtë zone
7. Për fiset katolike në Veri të Shkodres dhe zonat në veri të rrugës Shkodër-Kukës, ka qenë tërësisht jashtë skenës politike dhe ushtarake shqiptare dhe i vetmi angazhim që rezulton është se ato kishin bërë një ofertë BLO për të ngritur çeta me mbeshtetjen britanike,[16] oferta që do u kushtojnë shumë kur komunistët do të vinin në pushtet
8. Raporti i forcave politiko ushtarake në Shqipëri ka ndryshuar drejt fundit të viti 1943 dhe fillimit të vitit 1944: balanca pas operacionit të dimrit ndryshon përkohësisht dhe është si vijon: Udhëheqës të blokut nacionalist, formuan GRUPIN e TIRANES, si një grupim i veçantë politik mbi grupimet e përshkruara më sipër, i palidhur me gjermanët, organizatë që do të operonte për t’u përgatitur për rrethanat e një kolapsi gjerman për parandalimin e invazionit komunist: përbëhej nga Kupi, Gjon Markagjoni, Cen Elezi i Lidhjes se Prijësve të Dibres, Mehdi Frashëri, që ishte Regjent në këtë kohë, Fiqri Dine që ishte ministër i brendshëm në Administratën e kryeministrit Eqrem Libohova. Përpjekje u bënë për të përfshirë edhe Muharrem Bajraktarin, por ai vazhdoi të preferonte të qendronte në kendin e zonës së tij duke u kredhur në endrrën e tij të një levizjeje antisllave dhe antikomuniste të financuar nga britanikët dhe të drejtuar nga ai vetë.[17] Grupi i Tiranës kërkoi mbështetjen e shumë nacionalistëve të pavarur, të cilet deri më aso kohe nuk e kishin identifikuar vehten me partitë kryesore politike të Shqipërisë. Politika e Grupit të Tiranës ishte që të afrohej sa më afër të ishte e mundur me qeverinë që konsiderohej kolaboracioniste, me synim të manovronte drejt një pozicioni në të cilin ata në mënyrë efektive të mund të vendoseshin në kontroll të xhandarmërisë, ushtrisë dhe administratës, në mënyrë që ndryshimi i kuadrit politiko-ushtarak, t’i gjente me institucione të ngritura. Dukej qartë se, në rrethanat kur humbja e Boshtit ishte një realitet që po prekej me dorë, lufta kundër gjermanëvë filloi të humbiste për Grupin e Tiranës (nacionalistët), dhe ata filluan të shetqësohe vetëm në konsolidimin e pozicioneve të tyre me çdo mënyrë të mundshme, me qellim që neser të mund të përballonin kërcënimet e jashtme prej serbevë dhe komunistëve, aleatë të tyre në planin e brendshem. Në kendvështrimin e analistëve britanikë të BLO, ky grup nuk mundej me një të rënë të lapsit të etiketohet si grup kolaboracionistësh: Mehdi Frashëri, Cen Elezi, Fiqri Dino dhe Abas Kupi janë burra të provuar në patriotizëm.Nepërmjet krijimit të pauze pritjeje me gjermanet, ky grupim synonte të akumulonte fuqinë e nevojshme me përballue problemet në të ardhmen.[18] Mirëpo në vend që të ruante pastertinë, Grupi i Tiranës filloi të marrë gjithnjë e më shumë elementë nga kolaboracioni tradicional. Si një tregues për këtë, është përfshirja në orbiten e grupimit të Shefqet Verlacit, Kryeministrit Kukull në kohën e Italisë dhe një prej feudalëvë të mëdhenj të Shqipërisë si edhe e avokatit të shquar Skender Muço, udhëheqës BK në zonën e Vlorës. Nga ana tjetër, gjermanët në bashkëveprim me Dr. Xhafer Deven, Ministër i brendshëm, organizuan dhe zhvilluan një mbledhje të fshehtë me prijësit e Dibrës dhe Kosovës. Përfaqësues të 60 komunave dhe bashkive morën pjesë në një takim që u zhvillua në Rugovë. Gjermanët i shpjeguan shqiptarëve se fronti i tyre ishte tani shumë i shtrirë, por ata mund të mbronin Shqipërinë nga Aleatët, në qoftë se shqiptarët mbronin vendin nga komandat e brendshmë të britanikëve, duke premtuar armë dhe municione.[19] Ky hap siç duket ka qenë fatal për kompromentimin e këtij grupimi që gradualisht do të dezintegrohet.
9. Anëtaret e caktuar të BK pas fillimit të Luftës Civile, bashkëpunuan dhe gjetën strehë tek forcat gjermane të pushtimit, besuan në demagogjinë e pushtuesit, njëlloj si nacionalistët e spikatur që u përfshinën në Qeverinë dhe qeveritë e Regjencës. Nuk ka asnjë dokument të shkruar nga Komiteti Qendror i BK për urdhnimin e bashkëpunimit. Gjendjen e mjeruar në të cilën ndodhej organizata, mund ta kuptojmë nga një letër që zonja Aferdita Gjakova dergon në Foreign Office. Ajo ishte një grua shumë e arsimuar, shkolluar në një kolegj Amerikan dhe konsiderohej nga raportet, si një ndër gratë më të zgjuara të Shqipërisë. Ajo në raportin e hollësishëm të saj mbi Gjendjen e Shqipërisë nga pushtimi italiane deri në fillim të vitit 1944, publikon një letër që ajo kishte mare dy ditë para largimit në fund të vitit 1943 dhe fillim të 1944, për në Turqi nga udhëheqësi i BK, Mid’hat Frashëri. Është shumë e rendësishme për të kuptuar sinqeritetin deri në naivitet, patriotizmin epik të tij dhe fatkeqësinë në të cilen Shqipëria dhe ai e shokët e tij ndodheshin. Ai shkruan: “1 Tregoji shqiptarëve në Turqi dhe miqve tanë anglezë dhe amerikanë se BK nuk është duke bashkëpunuar me gjermanët. Gjermania nuk ka të njëjtat pretendime territorial mbi Shqipërinë sikurse pati Italia. Ne nuk do të luftojmë trupat gjermane në një luftë të hapur spse ne e dime çmimin e lartë që ne do të na duhet të paguanin për çdo asion të tillë. Shumë nga fshatrat tanë janë në rrënim dhe shumë nga shqiptarët tanë kanë humbur tashmë jeten. 2. Tregoji miqve tanë në çfarë gjenjde anarkie është vendi jonë tani. Komunistët të çorientuar dhe drejtuar keq nga pasuesit e Titos dhe oficierë rusë janë duke shkaktuar shkatërrimin e këtij vendi. Unë jam konsultuar me partizanë shqiptarë, unë u kam këkruar atyre të jenë vetëm shqiptarë të mire, por ata nuk pranojnë asnjë këshillë. Ata thojnë se ata do të rindërtojnë Shqipërinë pas lufte. 3. Ky vend është shumëi dashur për ne dhe ne do të organizojmë njësitë tona luftarake për me mbrojtë atë dhe kufijtë e tij. Ne do të jemi të detyruar eventuallisht të përdorim armët tona kundër komunistëve. 4 Ne kemi bashkuar të gjithë nacionalistët për kauzen e përbashkët- për të dobësuar dhe shkatërruar komunizmin. Nuk ekziston ndonjë dallim tash e mbrapa në mes grupeve pro zogiste dhe anti zogiste.” Zonja Gjakova shkruan në fund të këitj shpjegimi të pare se kur unë e takova Mid’hat Frashëri ai dukej i lodhur dhe i mplakur. A pati deshiruar që organizata e tij të ishte një sukses por deshtoi.[20]
10. A është qeveria e parë shqiptare nën gjermanët një qeveri tipike kuislinge? Qeveria e formuar përshinte njërëz të njohur, pro-britanikë dhe më preardhje ngaliberal demokracia shqiptare dhe orientimi perendimor. Në fakt Gjermania luajti një kartë të zgjuar duke përfituar nga statura, kalibri i lartë i këtyre burrave, në krahhasim me ata që u shërbyen italianëve, për të shmangur cilësimin e anëtarëve të qeverisë shqiptarë me emërtimin kuislingë nga opinion publik jo aq i ftilluar i shqiptarëve të kohës. Duhet të kuptojmë se pas katër vitesh pushtim Italian, lufta e shqiptarëve ishte më së shumti një betejë për çlirimin nga italianët.. pushtimi Italian ishte për shqiptarët një kujtimi i një përiudhe të pastabalizuar në të cilën shteti i tyre qendroi. Kjo sepse edhe fuqitë e mëdha të kohës, në heshtje, njohen statusin e ri të Shqipërisë të inkorporuar nën Italinë Fashiste dhe regjimin fashist Italian. Në qoftë se në vendet e tjera arritja e gjermanëvë ka nënkuptuar zakonisht kolapsin e qeverisë vendase, në Shqipëri ardhja e gjermanëve rastisi më rënien e një regjimi të huaj të urryer.[21] Margaret Hezllaku, shefja e seksionit shqiptar të Force 133 britanike në Kajro, ka bërë këtë përcaktim lapidar qeverinë e Regjencës: “Vijat e politikës së qeverisë do të kishin gjetur miratimin tonë të ngrohtë, nëse nuk do të kishim qenë në luftë me një vend, forcat e armatosura të të cilit tani kishin pushtuar Shqipërinë… Për me tepër ata i kanë bërë thirrje rinisë që t’i shmanget luftës civile dhe ta ruajë të paprekur Shqipërinë, të cilen ata, burrat më të vjetër në qeveri, e kishin bërë, por të cilen ata, të rinjtë, do ta trashëgonin nesër. Në të vertetë, këta burra të vjeter duhet të kenë një dhimbje të madhe duke vështruar kaosin, në të cilin e ka zhytur vendin lëvizja guerrile. Ata renden për të hequr qafe sundimin e degraduar turk. Ata u rritën për të luftuar për pavarësinë, shumë njerëz si vellëzërit Butka dhe i ndjeri Preng Pasha i Mirditës e bënë në vitet e burgimit, të internimit e të mërgimit. Kur u arrit pavarësia, ata, si myslimanët dhe të krishterët, I kthyen fytyrat nga Perëndimi dhe ata bënë për vete e ndihmuan bresin më të ri për të fituar një fare shkalle të qytetërimit pernëdimor. Ata u gëzuan duke pare qevëritë e mëpastajme, që ia hoqën popullssë armët, të cilat shërbenin vetëm për të ruajtur barbarinë mesjetare. Tania ta shohin se akrepat e orës janë kthyer prapa në vitin 1920 ose më parë, armët janë në duart e çdo njeriu, jeta e njëriut nuk vihet në hesap dhe anarkia asht harbuar. Ata nuk do të ishin aspak njerëzorë nese nuk do të bënin pyetjen a do ta vlente dëmi ekonomik e politik që do të pësonte vendi, ai përfitim që kishte impenjimi ushtarak I Aleatëve, I cili arrihej nga taktika guerrile duke goditur e duke ikur”.[22]
Taktiken djallëzore të nazistëve, shqiptarët e kuptuan si një moment për rivendosjen dhe rithemelimin e Shtetit Shqiptar, nepërmjet mjeteve kushtetuese. Në pikëpamje kushtetuese, Shqipëria preu lidhjet me Italinë dhe shpalli vehtën të lirë dhe të pavarur. Autoritetet e reja shfuqizuan ligjet e aprovuara nga prilli 1939. Nepërmjet kësaj u anullua edhe shpallja e luftës bërë në emër të Shqipërisë nga ana e Italisë, kundër Kombeve të Bashkuara, dhe ky akt ndodhi pa e përfshirë vehtën e saj në detyrimin për të bërë ndonjë aleancë të veçantë me Gjermaninë, shtetin që kishte ushtritë e veta në vend. Kështu, me këtë akt, zotëruesit e Shqipërisë së brendshme, afirmuan statusin asnjanës, të një shteti përkohësisht të pushtuar, i cili në mungesë të ndonjë organi të njohur nga Kombët e Bahskuara, ishte ma i mundshmi që mund të pritet për sëndërtimin e pjesës konstitucionale.[23] Bëhët fjalë për një situate të pangjashme, intriguese dhe mjaft komplekse që kalonte Shqipëria e qeverisë së Regjences së parë. Nëpërmjet këtij gjesti që gjermanëve, nuk do i kushtonte asgjë, qeveria shqiptare e Regjencës synoi të ruante iluzionin se ajo zotëronte lirinë e veprimit dhe se Shqipëria ishte faktikisht një vend i lirë, gjë që nuk rezulton i vertetë. Sipas Berdt Fischer, “shumë aspekte të përvojës shqiptare nën pushtimin gjerman janë sa unike, aq edhe të diskutueshme. Kushtet e brendshme të veçanta të Shqipërisë, si dhe nevojat e pushtuesve gjermanë, mundësuan krijimin e disa regjimeve kukulla, shumë prej të cilave injoruan shenjat më të dukshme të fashizmit dhe paraqiten politike ekonomike dhe politike reformiste, arritën të sigurojnë një masë të konsideruehsme mbështetjeje popullore”[24].
Konkluzioni që mund të kuptohet nga këto parashtrime është ky që Shqipëria në tërësi do ishte viktimë e një politike të madhe mes të mëdhenjve: gjermanët që me politikën e tyre të pushtimit dhe demtimit ekonomik dhe politik, po vijonin punën e italianëve me një skemë shumë më të zgjuar. Britanikët dhe amerikanët, të interesuar për shkatërrimin e gjermanëve kudo në vendet ku ndodhëshin, përfshirë dhe Shqipërinë, ndihmuan guerriljen me frymëzim komunist të LNÇ, ndërkohë që nuk e ofruan këtë ndihmë ndaj forcave nacionaliste që po qendronin në pasivitet. Klasa e vjetër nacionaliste e Shqipërisë u zu në kurthin e ngritur nga pushtuesit dhe komunistët e Enver Hoxhës, vendosi të ndiqte një politikë paqësore dhe stabilizuese të brendshme, pa bërë llogari me rrethanat makro dhe situatën sociale të shkatërruar në planin e brendshëm. Kjo ka qenë politika që i fundosi ata që ishin vërtetë eterit e kombit shqiptar, për t’i hapur rrugën me pas një grupimi terroristësh komunistë, që vertetë do të kryejnë procesin e shoqërimit dhe pastrimit të gjermanëve okupues nga Shqipëria, por njëkohësisht do të shkatërrojnë edhe Shqipërinë në tërësi, Shqipërinë e Veriut në veçanti, rendin tradicional të gjërave dhe lanë në harrësë dhe amortizuan dhe shkatërruan të gjithë procesin e rikthimit të ligjshmërisë konstitucionale të vendit.
Romeo Gurakuqi
[1] Ishin edhe Ndoc Çoba dhe Kamber Qafmolla. I pari u internua në Itali dhe nuk ishte aktiv në Front dhe tjetri ishte formalisht kryetari Këshillit të Përgjithshëm NÇ të formuar në Pezë.
[2] Deri atëherë komunistët ishin më në hije edhe në çetat partizane. Pothuajse të gjitha ato kishin komandantë të fuqishëm nacionalistë: Mestan Ujaniku, Xhelal Staravecka, Peza, Lleshi, Baba Faja etj dhe komisarët politikë, ishin nën hijen e tyre. Pas korrikut 1943 me kriimin e Shtabit dhe sidomos pas shtatorit 1943, kontrolli i PKSH bëhet më i dukshëm, më i qartë dhe më i fortë.
[3] PRO.FO.371.43549, faqe 100-129, Memorandum on Albania by Major Maclean.
[4] Peter Lucas, Misioni Amerikan në Shqipëri, Operacionet secrete të OSS-it dhe bashkëpunimi me partizanët komunistë gjatë Luftës së Dytë Botërore, Tiranë, 2007, faqe 84.
[5] Është një qarkore, e cila urdhëron për mos publikimin e traktit të mbledhjes së Mukjes. Në të thuhet, “Qëndrimi ynë ndaj Ballin nuk ka ndryshuar, Balli duhet të pranojë luftën pa kompromise kundër pushtuesit”. Gjithashtu, porosit për të filluar propaganda kundër Ballit. AQSH, F. 14/APL, D. 11, f; 13-14. Reginald Hibbert, Fitorja e hidhur, Lufta nacionalÇlirimtare e Shqipërisë, Tiranë 1993, faqe 92-93.
[6] PRO.HS 7/70, S.O.E History 37/B, Allied Military Mission, Albania 1942-1945, part I faqe 12.
[7] Reginald Hibbert, Fitorja e hidhur, Lufta nacionalÇlirimtare e Shqipërisë, Tiranë 1993, faqe 42.
[8] PRO.FO.371.43549, B8/1/1/274/162, Albania, Fortnightly Appreciation, 2nd December, 1943.
[9] PRO.FO.371.43549, Albania, Force 133, Fortnigtly Appreciation for the period ending 9.1.44
[10] Peter Lucas, Misioni Amerikan në Shqipëri, Operacionet secrete të OSS-it dhe bashkëpunimi me partizanët komunistë gjatë Luftës së Dytë Botërore, Tiranë, 2007, faqe 8.
[11] Peter Lucas, Misioni Amerikan në Shqipëri, Operacionet secrete të OSS-it dhe bashkëpunimi me partizanët komunistë gjatë Luftës së Dytë Botërore, Tiranë, 2007, faqe 33.
[12] PRO.FO.371.43549, R 2329, From Cairo to Foreign Office For Howard from Steel, Fabruary 12, 1944.
[13] PRO.FO.371.43549, B8/1/1/274/175, Albania, Fortnightly Appreciation, 15.12.1943
[14] PRO.FO.371.43549, faqe 100-129, Memorandum on Albania by Major Maclean.
[15] PRO.HS 7/70, S.O.E History 37/B, Allied Military Mission, Albania 1942-1945, part I faqe 13
[16] PRO.FO.371.43549, faqe 100-129, Memorandum on Albania by Major Maclean.
[17] PRO.FO.371.43550, Ref. B8/1A/PL/349, Review for week ended 22ndh March 1944.
[18]PRO.FO.371.43550, Ref. B8/1A/PL/370, Review for week ended 29th March 1944.
[19] PRO.FO.371.43550, Ref. B8/1A/PL/390, Review for week ended 8th April, 1944.
[20] PRO.FO.371.43549, R 2421, Raport on Albania, by Mrs Aferdita Gjakova. January 27, 1944.
[21] PRO.FO 371.43550 Memorandum prepared by H. Hodgkinson, Office of SOSO, Bari April 1944, Secret” Albania: 1944
[22] PRO.FO.371.43549, B8/1/1/274/175,Albania, Fortnighlty Appreciation, faqja 3-4 e raportit.
[23] PRO.FO 371.43550 Memorandum prepared by H. Hodgkinson, Office of SOSO, Bari April 1944, Secret” Albania: 1944.
[24]Berndt Fischer, Politizimi i Historisë. Rasti i Shqipërisë në Luftën e Dytë Botërore, në: politika dhe Historia, edited by, Fatos Tarifa, Romeo Gurakuqi, Ermal Hasimja, UET Press, Tiranë 2012, faqe188