Muzeu Historik Kombëtar/

Papa Kristo Negovani lindi në Negovan të Kolonjës (në anën lindore të Gramozit, sot Greqi). Arsimin fillor e mori në vendlindje dhe shkollën e mesme e vazhdoi në Athinë. Papa Kristo Negovani u vendos për disa kohë në Rumani ku punoi duke ushtruar profesionin e drugdhendësit. Në atmosferën e shoqërive atdhetare shqiptare, ai u bë pjesë e shoqërisë së shqiptarëve “Shpresa” duke u angazhuar në veprimtaritë e saj. Më 1897, pasi u kthye në vendlindje iu kushtua tërësisht lëvrimit të gjuhës shqipe, lirisë e pavarësisë së vendit. Me librat shqip, të sjellë në Negovan, hapi fshehtas shkollën e parë shqipe për bashkëfshatarët e tij dhe me interesimin e tij u dërguan vajzat e para nga Negovani në shkollën shqipe të vashave në Korçë. Papa Kristo Negovani, më 10 shkurt 1905, organizoi një shërbesë kishtare në gjuhën shqipe. Dy ditë më vonë, më 12 shkurt 1905, Papa Kristo Negovani së bashku me të vëllain e tij, Papa Theodhosin, dhe tre bashkëfshatarë të tjerë u masakruan nga andartët grekë. Ai qe një ndër frymëzuesit e Kishës ortodokse autoqefale shqiptare, e cila do të bëhej realitet vetëm me Fan Nolin. Ndër veprat letrare të Papa Kristo Negovanit vlen të përmenden: “Istori e dhjatës vjetërë”, botuar në Bukuresht në 1899; “Bënjatë e shënjtorëvet dërgimtarë”, në Sofje më 1903 etj, si dhe shkroi e përkthyeu në shqip edhe përralla e shumë vjersha me karakter didaktik.

NGA NDUE  BACAJ  

HYRJE

Malësorët si dhe shqiptarët etjerë patriot e kishin pritur pushtimin fashist me indinjatë të thellë dhe me deshirë (“të pa realizuar…”) për tu rrjeshtuar në ushtrinë mbrojtëse shqiptare, kundra pushtuesve Italian. Por perkundër kësaj , në qendresën e pabarabartë por heroike të ushtrisë shqiptare që priti me plumba e jo me lule fashistet italian me 7 prill (1939) në bregdetin e Durrësit e më gjerë, do të dalloheshin për trimerinë, atdhetarinë dhe qëndresen heroike tre ushtarakë malësor- hotjanë; Mul Deli Bajraktari -Komandant i batalionit “Deja”, Toger Gjelosh Luli -Dedëvukaj i cili komandonte një pjesë të baterisë së topave të vendosur në vijen e parë të mbrojtjes në kodrat e Durrësit, si dhe Zef Martini-një nëtoger i shquar i këmbësorisë shqiptare..1.  Në këto kohë gjysma e Malesisë së Madhe lengonte nën pushtimin e Malit Zi, që kishte filluar të pakten që nga kongresi i Berlinit e “finalizuar” me konferencen e Londres (1913).. Në këto kushte paria e kësaj “gjysme” të Malesisë Madhe (nën Malin e Zi) për të shpetuar çfarë mund të shpëtonte (edhe pse përkohësisht), me datën 12 maj 1941, (Hoti, Gruda, Trieshi, Koja, Tuzi,Vllana, Vrana dhe Matagushi) u dergojnë autoriteteve qeveritare fashiste në Tiranë një Memorandum për bashkimin me Shqiperinë nënë, të trojeve shqiptare të lëna padrejtesisht nën Malin e Zi…2. Me dekretin e 7 gushtit të vitit 1941pushtuesi fashist (edhe për qellime propogandistike) shpalli ribashkimin e trojeve shqiptare që i mbanin të pushtuara Serbo-Malazezet, ku perfitonte edhe Malësia e Madhe …3. Për të vënë në zbatim këtë dekret qëndra e N/Prefektures u vendos nga Kopliku në Tuz.Vlen të cilësohet se gjatë luftës antifashiste, si nga Partia komuniste Jugosllave dhe bija e saj PKSH-ja propagandohej, se mbas çlirimit nga fashistët, edhe shqiptaret në trojet e tyre etnike kanë të drejtë të vendosin lirshëm se me kë dëshirojnë të jetojnë: me Shqipnin nanë apo me Malin e Zi që i kishte bashkuar (dhunshëm) Europa plakë. Këtë të drejtë sipas propoganduesve jugosllavë e shqiptare ua jepte lufta e përbashkët që gjoja i kishte vëllazëruar. Këtij premtimi, si gjithë premtimeve të tjera të sllavëve do t’u delte boja pa vonuar…

“ËNDËRRA” E RIBASHKIMIT TË MALËSISË SË MADHE NË DORË TË KOMUNISTËVE JUGOSLLAV…

Megjithë këtë klimë qe solli një ënderr ribashkimi të trojeve shqiptare, Malësia si gjithë Shqiperia e urrente fashizmin si ideologji dhe pushtues, i cili si per çudi solli kushtet e favorshme që emisaret jugosllav, Miladin Popoviç, Dushan Mugosha  etjerë të krijojnë bijen e tyre; Partinë Komuniste Shqiptare me 8 nentor 1941. Këtë të vertetë të mjerueme historike për shqiptarët do t’ua komunikonin edhe malësorëve hapët emisarët komunist malazez-jugosllav veçse gjashtë muaj nga dita e krijimit të PKSH, në një mbledhje në fshatin Kopilaj të Piperit me 23 maj 1942… Këtë mbledhje e prëshkruan në ditarin e tij intelektuali dhe nacionalisti Prekë Gruda, i cili ishte pjesmarrës në ketë “kumt” kobndjedhes për shqiptaret e vertet, nga i cili ndër të tjera citoj: “…U çua në kambë tuj perdredhë mustaqet Bllazhe Jovanoviqi, (i deleguari i Titos N.B.) dhe mbasi na kqyri me ata sy gaca sikur donte me na coptua të tanve, ia filloi me folë rrufeshëm pa maskë të kuqe: “Partinë Komuniste të Shqiperisë e kemi në dorë ne malazezet, dhe i kemi atje organizatoret tanë që drejtojnë e komandojnë. Edhe në Kosovë ku jemi tuj ndeshë mjaftë pengesa nga naionalizmi shqiptar, ia kemi dalë me i organizue partizanët shqiptar si jugosllavë, dhe këtë gja e kemi garantua me ndihmen e komunistave të Shqiperisë, për të larguar veshtirsitë tona atje në atë Serbi të vjeter. Pra për çdo gja i kemi vu bazat në Kosovë që çdo pikë ujë të shkojnë në mulli të Jugosllavisë së madhe, dhe me siguri do ta zmadhojmë nga të gjitha anët. Për pakicat shqiptare në Mal të Zi nuk kemi biseduar aspak me komunistë të Shqiperisë. I kemi në dorë pa asnjë konditë. Ungji Stalin ndoshta ka me na e lanë krejt Ballkanin në dorë e jo ma Shqipninë që e kemi qysh tashti në grusht. Ma në fund mos harroni e duhet ta dijmë mirë të gjithë se na janë vrarë në luften Ballkanike (1912-1913, rrethimi i Shkodrës N.B.) njëmbëdhjetë mijë malazez në rrethinat e Shkodres, atë çfarë nuk e perfituan etnit tanë ateherë me luftë, jemi tue fitua ne me mënyrë tjeter. Malet shkambore të Malësisë Madhe e as ata të Krajës me Ruminë nuk na duhen gja sepse male kemi majft, dhe aq ma pak na duhen gja banoret trima të egër të atyne krahinave. Na duhet Liqeni i Shkodres, që do të thahet dhe do të bahet Banata e Malit Zi, hambari i pasun per bukën e popullit tonë, e prej Matagushit e deri në Vraken e vllazneve tanë malazez kanë me lulëzua katundet sllave dhe ajo Shkodër, kaq fortë e dëshirueme prej nesh do të bahen krejtësisht sllave, sikurse janë ba Podgorica, Tivari dhe shumë krahina të tjera të marruna shqiptarëve mbas kongresit të Berlinit e deri në luftën ballkanike.”.4. 

TUBIMI I FUSHËS SË TUZIT, 7 SHKURT 1945       

Përshkrimin e këtij tubimi tradhtie e turpi, mendova t’ia lë nacionalistit Prekë Gruda, pjesmarrës në këtë tubim, të cilin e përshkruan në një dorshkrim që më ka ra në dorë para rreth 30 viteve me titull : Hot, Grudë, pervjetuer turpi për komunistat shqiptarë, nga i cili për të kujtuar këtë ngjarje tragjike mendova të citoj : “Mbas tërheqjes së gjermanëve prej Malit të Zi, Shtabi i divizionit VI-të, të ashtuquajturës ushtri naç – çlirimitare shqiptare, thirri në Tuz të gjithë burrat e Malësisë ku lajmëtarët kumtojshin që mos të mungonte asnjë mashkull, dhe porositnin të shkonin të gjithë të armatosur në bashkim, ku do të komunikoheshin disa çështje me rëndësi. Bashkimi u bë në fushë të Tuzit me dt.7.02.1945. Në tribunë zejshin vend Shfeqet Peçi me shokë të shtabit të tij nga ana e qeverisë Shqiptare dhe Gjeneral Gjoku Marasheviç me një sasi të madhe autoritetesh civile e ushtarake jugosllave. Kërkush nuk mundej me mendue tragjikomedinë e turpshme që kishin pranuar me vu në skenë n’at çerdhe Shqiptarie komunistët shqiptare… Perden e hapi Shefqet  Peçi, i cili me fjalë të parë i lajmëroi malësorët se janë të rrethuar nga çdo anë prej divizioneve Shqiptaro – Jugosllave, e i porositi për qetësi dhe i ftoi të dorëzojnë armët aty për aty. U komunikoi shkuarjen e kufirit prapë në Han të Hotit, dhe i porositi ata burra Shqiptarë t’i duan Serbo-Malazezët, me të cilët (gjoja) i kishte vëllazëruar lufta… Mandej u kthye mercenari nga gjeneral Gjoku me shokë e u tha: Qe ku po ua dorëzojmë këta derra reaksionarë që t’i bani turbiet, pse neve nuk na duhen gja, prandaj mos u kurseni me ta. Qe dajakun që t’i rrihni, qe fishekun t’i vrisni, në qoftë se nuk ju duan e nuk ju ndigjojnë. Këtu ia preu fjalën Kol Zefi i Grudës, i cili ndër të tjera tha: “Tash 52 vjet kjeshë detyruar me shtëpinë teme me i shërbye sllavëve, tuj o mbrojtë me gjoks e fanatizëm interesat e këtyre maleve shqitpare, që qysh prej kongresit të Berlinit e këndej filluan të shkatërrohen prej malazezëve. Ju këta i paskeni ba vëllazën, ndërsa ne kurrë as për formë nuk kemi muejtë me u thanë miq… Me 1890, kur filluam luftën kundër Turqve, na kjeme lidhë me besë të Zotit drejtpërdrejtë me Kral Nikollën e Mark Milanin, per me na ndihmue, e Vendet tona që do t’i merrshim me gjak prej turqve me na i njoftë si zona të lira shqiptare, por ata na rrejtën. Trojet që i çliruam me aq sakrificë ia bashkuan Malit të Zi. Gjithmon na kanë rrejtë e mashtruar dhe tradhëtuar. Shumë më zi kanë meua ba ju, shpejt keni me u pendue, por ka me kenë vonë me fitua çfarë sot, me syplasët po dhunoni. Jemi shqiptarë me mish e me shpirt të gjithë në këto male, prandaj na duket shumë e natyrshme e njerëzore që të mbetemi me Shqipninë. Sa për dajakun ktheje ka doli se na e kemi pasur traditë me u pre me shpata me Malazez, e me u vra me pushkë ballë për ballë, e jo me u rrahë si gratë me shkopinj”. Mbas Kolës, foli Smajl Haxhia i Hotit, që nuk pranoi me i dhanë dorën gjeneral Gjokut. Smajli të nesërmen vdiq, plasi nga maraku që mbuloi Malësinë. Tomë Nika i Traboinit foli, me nji ton të zjarrtë patriotik tuj vu në dukje luftëtarët e përpjekjet e Malësisë për Shqipni. Po kështu i argumentuan punët Ali Zeku i Vranjes, Nikë Zeka i Trieshit, Pretash Zeka i Kojës, Luc Maxhi i Luharit e Osman Bajri i Dinoshës. Të gjithë kërkuan energjikisht mos të ndaheshin ma prej Shqipnie, por me kë me folë e kujt me iu drejtue?… Vetëm komisari i divizionit të VI-të, Muyzafer Spaho, u prek e pa me sy tradhëtinë e tij e të shokëve të vet. Ai tha: “Qëndroni shqiptarë, se ne nuk luftuem me vendosë kufijtë e versajës e as të boshtit për liri e bashkëpunim të popujve. Ju qenkeni më shqiptarë se ne, prandaj gjaku ynë i kësaj lufte e i juaji gjithnjë për liri, u garantojnë vetvendosjen tuaj në bazë të luftës sonë e të premtimeve aleate.” Këtu ia zunë në fyt fjalët Peçi me shokë, atë ditë ra viktimë e idesë mashtruese edhe Myzaferi, që kishte lënë studimet në Itali, për të luftuar për lirinë e Shqipërisë. Ai ishte një ndër të paktët që nuk iu nënshtrua turpit mashtrues. Nuk munguan oratorët malazez me folë me demagogjinë marksiste, tuj lavdërue shërbëtorët e vet. Gjendja u keqsua fort. Malësorët edhe pse e panë se çështja e tyre shqiptare asi shtegu dështoi, vendosën të gjithë të vdesin me armë në dorë, por kurrë mos me u dorëzue, ç’burrni ishte në atë tubim Tradhëtie. Pater Zefi që qysh në fillim kishte refuzuar me ndejtë në tribunë, duel nga mesi i trumës në shesh të burrave, e theksoi rrufeshëm: “Po e shihni, o komunista shqiptarë. Mjerë Shqipnia në duart tuaj. A keni mendua ndopak për historinë e kombit? Ku janë premtimet marksiste për liri e të drejta të popujve? Ndërsa ju Malazez u lumshin krahët, sepse dini gjithmonë me manovrue për të mirën e Malit të Zi  e Jugosllavisë. Na jemi tuj e pa se prapë u bëmë robët tuaj, por jo për dobësi të këtyre burrave luaj malesh ndër pranga, por për tradhëti të komunistëve shqiptarë që i paski marrua e ç’burrua kështu. Sa për dorëzimin e armëve Malësorët paskan punë me ju, por siç po e shihni nuk dëshirojnë me i dorëzue sot këtu, prandaj le t’i kthejnë të armatosur ndër shtëpia të veta. Ju e dini se me to nuk u bien tradhtishtë. Vëllezën shqiptarë që u braktisën Vëllazënit e Shqipnisë, qindroni burra e të urtë. Detyrën tuaj e keni krye, ma tepër nuk keni çfarë me ba. Armët keni me i dorëzue autoriteteve Jugosllave kur t’jua kërkojnë. Të shpërndahemi për në shtëpiat tona. Rrnoftë Shqipnia. Zoti kjoft me ne.” Akti i Parë i tragjeditë u mbyll, tjetri u luajt dy javë më vonë, (me 19 shkurt 1945 N.B.), kur natën hynë brigadat Serbo – Malazeze, gjoja me bashkue armët. Në atë natë të kobshme terri mjaftë burra nacionalista të përvëluar për Shqipëri u vranë pa faj, pa kurrë një farë gjyqi të paktën formal. (U pushkatuan atë ditë edhe, Pjetër Zeku Camaj, Vasel Mirashi Camaj, Zef  Miliqi Lulgjuraj, Gjelosh Gjoka Lajçaj, vëllezërit nga Gruda, Lucë, Dodë dhe Gjergj Preka Lulgjuraj, Kolë Gjel Çaku nga Trieshi  etjerë, N,B.). Po atë natë u muar në kishë të Traboinit, ndërsa ishte ndër të lutuna edhe Pater Zefi (Leonardi) e u pushkatua ndër sy të nanës së tij, vetëm pse i shërbeu Zotit e Kombit me besnikëri. Akti i Tretë i tragjedisë u vu në skenë në Hot e Grudë, ndër krahina të Ulqinit e Tivarit me Larje e Shestan dhe në Plavë e Guci me rrethe etjerë…5. Sot edhe pse kanë kaluar kaq vite nga kjo tradhti kombëtare e komunistëve shqiptar, trojet etnike shqiptare të Malësisë së Madhe e më gjërë vazhdojnë t’a  vuajnë këtë ndarje…por pa humbur shpresen e ribashkimit me Shqipninë Nanë…6.

REFERENCAT : 

1.Mul Deli Bajraktari, Beslidhjet e Malësisë, kujtime 1939-1945, fq.9, Shkodër 2004.

2.At Marin Sirdani “Ndriçime te historisë,kultures dhe artit shqiptar, fq.61-62. Prishtinë 2002. 

3.Fletore zyrtare 7 gusht 1941.

4. Prek Gruda “Ditari i nje zemre te lendueme,sa kam shprese kame shpirte”(1937-1975) pjesa I, fq.192-193.Tiranë 1995. 

5.Prekë Gruda, Hot-Grudë, pervjetuer turpi per komunistat shqiptar (dorshkrim…), + Ndue Bacaj, gazeta “Shqiperia Etnike,nr.15, viti 2001,+Kostaq Xoxa, gaz.55,dt.7 qershor 2010.

6.Më e zgjerueme kjo histori tradhtie e krimesh komuniste, është pasqyruar në librin tim të botuar në vitin 2018 me titull: Malësia e Madhe Kundër…, ku janë të shënuar edhe emrat e plotë të të pushkatuarve nga komunizmi jugosllav e shqptar etj…

Abedin Kaja/

Është i njohur fakti se Shtetet e Bashkuara të Amerikës nuk tregonin ndonjë interes të veçantë për zhvillimet në Evropë dhe për më tepër për Shqipërinë e vogël në fillim të shekullit XX-të.

Indiferenca e SHBA ndaj zhvillimeve në Evropë, ashtu si edhe në vitet që pasuan, ishte e lidhur me veçantinë e raporteve të qytetarëve amerikanë ndaj jetës politike e shoqërore, në përgjithësi dhe në veçanti me ngjarjet që ndodhnin jashtë vendit të tyre. Shkatërrimet, masakrat dhe plaçkitjet e ushtrisë greke në verën e vitit 1914, në jug të Shqipërisë, do t’i bënin diplomatët amerikanë, të akredituar në shtetet fqinjë me Shqipërinë, lajmëtarët e parë të njohjes së Shqipërisë,

ndonëse në rrethe të ngushta shkencore janë për t’u përmendur shkrimet e Edit Durham apo Xhorxh Gordon Bajron, i njohur si Lordi Bajron.

Këto informacione u përhapën atëherë kur i morën në dorë aktivistët e fondacionit “Ndihmë për Shqipërinë”, fondacion ku mund të kenë pasur ndikimin e tyre edhe organizatat e emigrantëve shqiptarë që ndodheshin në këtë kohë në Amerikë. Fondacioni “Ndihmë për Shqipërinë”, nëpërmjet shtypjes dhe ndarjes së pamfleteve, mundi të njohë publikun amerikan me gjendjen në Shqipëri, dhe më pas të grumbulloi ndihma për popullsinë e kërcënuar të Shqipërisë. Nga politikani dhe historiani boshnjak Haris Silajxhiç, në librin e tij “Shqipëria dhe SHBA në arkivat e Uashingtonit”, mësojmë se nëpërmjet njërit nga këto pamflete, ambasadori amerikan në Turqi dërgon një telegram, me të cilin informon se disa qindra-mijëra shqiptarë kanë mbetur pa çati mbi kokë dhe po vdesin nga uria. Po sipas të njëjtit burim, në këtë artikull përdoren edhe deklaratat e dëshmive nga vendi i ngjarjes të disa shqiptarëve ortodoksë, që në këtë kohë kishin shkuar me banim në Amerikë.

Sipas këtyre informacioneve, qeveria greke i detyroi banorët e fshatit Voskop, rreth 8 km në perëndim të Korçës, të kthehen në shtëpitë e tyre dhe pastaj i masakroi të gjithë, rreth 1500 njerëz, me gra, fëmijë dhe pleq. Në këtë fushatë sensibilizimi, anëtarët e fondit “Ndihmë për Shqipërinë”, përdorën me shumicë materialet e një institucioni kristian me influencë, i cili me artikujt e tij dramatikë, që bazoheshin kryesisht në lajmet e dëshmitarëve dhe personaliteteve të njohura, përpiqej të paraqiste gjendjen në Shqipëri. Në këto raportime shkruhej se që nga viti 1913 janë djegur 35 mijë shtëpi dhe janë vrarë 20 mijë njerëz në jug të Shqipërisë. Qindra-mijëra njerëz enden në kërkim të ushqimit. Duke iu referuar ngjarjeve të korrik-gushtit të vitit 1914, në këta artikuj shkruhej se as që mund të mendohej që në Shqipëri do të gjendeshin aq shumë vuajtje njerëzore dhe krime të padëgjuara ndaj grave të pafuqishme. Sipas H. Silajxhiç, “Shqipëria dhe SHBA në arkivat e Uashingtonit” f. 7, artikulli për këto krime akuzon ndikimin e kishës greke. Artikulli në fjalë i bënte thirrje ndjeshmërisë së qytetarit amerikan që t’i njohë ata me vrasjet që grekët bënin në zonën e jugut të Shqipërisë në kohë paqeje. Ngjarjet e ndodhura në vitin 1915 dhe sensibilizimi i popullit amerikan rreth këtyre ngjarjeve do t’i hapnin rrugë punës së Kryqit të Kuq amerikan, në Shqipërinë e pas-Luftës së Parë Botërore.

NDIHMA e Kryqit të Kuq amerikan (KKA) në Shqipëri

Edhe pse sensibilizimi i politikës dhe popullit amerikan për gjendjen në Shqipëri kishte filluar më herët, në kohën kur trupat greke në verën e vitit 1914 kishin plaçkitur dhe vrarë në jug të vendit, njësia e parë e KKA arriti në Shqipëri në fund të shkurtit të vitit 1919. Kjo vonesë është shpjeguar me faktin se bregdeti shqiptar ishte i bllokuar dhe se nga toka ishte e vështirë që të hyje. Burime historike flasin për një përpjekje të fondacionit “Rokfeler” që të dërgonte njerëzit e tij në nëntor të vitit 1916, por pa sukses. Gjatë po këtij viti, një mjek i KKA, që punonte në Serbi, u përpoq që të hynte në Shqipëri. Dy anëtarë të kësaj organizate u përpoqën nga Selaniku të vinin në Manastir, por edhe ata nuk mundën të vinin. Në fund të shkurtit 1919 u formua në Itali njësia e parë e KKA. Ky aksion filloi mbi bazën e informacioneve të mbledhura për Shqipërinë nga Çarls Telford Erikson, i cili fillimisht kishte ardhur si misionar dhe më vonë si kapiten i KKA. Kapiteni Çarls Telford Erikson më vonë luajti një rol të rëndësishëm në jetën politike në Shqipëri. Sipas mendimit të Eriksonit, në Shqipëri KKA duhej të vepronte në tri fusha kryesore: në industri, me qëllim punësimin e popullsisë dhe zhvillimin e burimeve natyrore, në bujqësi, duke vënë në zbatim në mënyrë graduale metodat shkencore, si dhe në fushën e mbrojtjes së shëndetit dhe shërbimeve të tjera publike. Për pajisjen me veshje në këtë kohë u themeluan qendra, në të cilat gratë shqiptare qepnin veshje me materiale që i sillte KKA, gjë që shërbeu për njohjen nga afër të personelit të KKA, me popullsinë vendase. Nga një informacion i Robert Denison, drejtor i njësisë së KKA për Shqipërinë, rezulton se situata në Shqipëri ishte shumë më e rëndë se kudo tjetër në Ballkan. Edhe pse përballë një gjendjeje shumë të rëndë, Denison vëren se shqiptarët janë shumë të duruar: “Shqiptarët nuk luten, ata presin të disiplinuar dhe në heshtje para dispanserisë, në radhë për te mjeku”, – konstaton drejtori i KKA, Denison.

NDIKIMI i emigrantëve të Amerikës në njohjen e Shqipërisë

Mendimi politik dhe opinioni publik amerikan për vendet e tjera në të shumtat e rasteve informohej nga organizatat e emigrantëve që ndodheshin në këtë vend, por fuqia e këtij ndikimi varej shume edhe nga numri i anëtarëve, ndikimi i tyre në zgjedhje dhe mjetet që ata kishin në dispozicion. Edhe pse jo shumë e fuqishme në fillim për shkak të numrit të kufizuar të emigrantëve, mjeteve të kufizuara materiale dhe financiare, veprimtaria e emigrantëve bëhet pjesë përbërëse e marrëdhënieve shqiptaro-amerikane. Shqiptari i parë që është vendosur në shtetin amerikan ka qenë një shqiptar nga Korça në vitin 1876, i cili shumë shpejt kaloi në Argjentinë. Shqiptari i dytë, por që mund të quhet edhe i pari që u vendos në Amerikë, ishte Koli (Nikolas) Kristofori, 10 vjet pas të parit, në vitin 1886. Pas disa vitesh pune, ai kthye në fshatin e tij Katund të Korçës, dhe kur u kthye përsëri mori me vete edhe disa bashkëfshatarë të tij nga fshati Katund. Këtë punë ai e bëri disa herë, dhe në vitin 1895 në Amerikë jetonin 17 shqiptarë nga fshati Katund i Korçës. Në vitin 1900, në Masaçusets jetonin 42 shqiptarë, kryesisht nga jugu i Shqipërisë. Që nga ky vit emigracioni shqiptar u zhvillua me shpejtësi, sidomos në Boston dhe Masaçusets, ku kishte edhe më shumë mundësi punësimi, duke krijuar kështu një bërthamë, nga e cila do të formohej shumë shpejt organizata më e fuqishme e shqiptarëve në emigracion. Bashkësisë së vogël të emigrantëve shqiptarë të fillim-shekullit të 20, në vitin 1904, do t’u shtohej edhe mësuesi në fshatin Katund të Korçës, Petro Nini Luarasi, pionieri dhe pishtari i arsimit shqiptar, si dhe patriotët e tjerë si Sotir Peçi, që në vitin 1906 botoi gazetën e parë në gjuhën shqipe “Kombi”, i cili krahas punës në fabrikë, në një shtypshkronjë primitive shtypte, shpërndante dhe pastaj u lexonte të tjerëve gazetën në fjalë. Në këtë kohë në Amerikë ka pasur rreth 5 mijë shqiptarë, nga ku vetëm njëzet prej tyre dinin të lexonin. Bashkësisë shqiptare, veç Petro Nini Luarasit dhe Sotir Peçit do t’i shtohej edhe vajtja në SHBA e Fan Nolit, Faik Konicës apo shqiptarit që vinte nga Bukureshti, Kristo Dako, që në vitin 1908 hapi shkollën e parë shqipe në Natik të Bostonit, ku u mësonte bashkatdhetarëve gjuhën shqipe dhe anglishten. Gruaja e tij, Sevastija, së bashku me të motrën e saj, Parashqevinë (motrat Qirjazi), hapën një qendër të vogël në shtëpinë e tyre në Boston dhe iu mësonin emigrantëve shqiptarë “Gramatikën elementare” dhe “Aritmetikën praktike”. Veç përhapjes së diturisë te bashkatdhetarët e tyre të Amerikës, përkundër politikës greke, dijetarët shqiptarë si detyrë kryesore kishin që bashkë me të gjithë komunitetin shqiptar të dëshmonin se shqiptarët e besimit ortodoks që jetonin në Shqipërinë e Jugut dhe ata që jetonin në Amerikë nga kjo zonë, nuk janë grekë, ndaj Shqipëria e Jugut duhej të mbetej pjesë e shtetit shqiptar. Në vijim të referimit të arkivave të Uashingtonit, nëpërmjet historianit H. Silajxhiç mësojmë se pas përpjekjes së dështuar të Komisionit për Çështjet Greke që të arrinte një konkluzion të caktuar në mënyrë që pastaj ta detyronin Konferencën e Paqes të merrte masa konkrete, shqiptarët në Amerikë, të shqetësuar nga deklarata e Venizellos dhe Politisit, u dërgojnë nëpërmjet Mehmet Konicës (vëllai i Faik Konicës) një telegram udhëheqësve të katër Fuqive të Mëdha, në të cilën tregojnë vendosmërinë e tyre në favor të çështjes shqiptare. Ky telegram, dërguar presidentit Wilson, Paris, 28. 03. 1919, u përgatit direkt nga mbledhja e Koncilit të Shenjtë të Kishës Ortodokse Shqiptare të Amerikës dhe u firmos nga peshkopi i lartë i Kishës Ruse në Amerikën e Veriut, Aleksandër, së bashku me 124 priftërinjtë dhe delegatët që përfaqësonin 52 kisha dhe bashkësi fetare në Amerikë.

SHQPTARËT përballë Fuqive të Mëdha, kërkojnë mbrojtjen e SHBA

Në fillim të vitit 1919, shqiptarët i kërkonin bashkësisë ndërkombëtare që SHBA të jetë mandatore për Shqipërinë. Kjo vërtetohet edhe nga një letër e federatës pan-shqiptare dërguar shefit të Departamentit të Shtetit, Robert Lansing.

Politikanët dhe emigrantët shqiptarë mendonin se në Konferencën e Parisit pjesëmarrja aktive e SHBA do të ndikonte pozitivisht në zgjidhjen e problemit shqiptar. Rezoluta e dt. 04. 01. 1919, e miratuar në mbledhjen e jashtëzakonshme të federatës pan shqiptare i bëhet e ditur Lansingut, me anë të të cilit i bëhet thirrje SHBA të merret me vendosjen e sovranitetit shqiptar nën garancinë e bashkësisë ndërkombëtare. Ata kërkojnë që në të gjitha territoret ku popullsia shqiptare është në shumicë dhe territoret e diskutueshme të zhvillohet referendum, por kjo pas ardhjes së trupave amerikane, në mënyrë që të sigurohet ajo gjendje, në të cilën popullsisë t’i jepet mundësia të shprehet lirshëm. Iniciativa për këtë ide në fillimet e Konferencës së Paqes për koordinimin e veprimtarisë së të gjithë shqiptarëve i përket Mehmet Konicës dhe pastaj dr. Adhamidhit dhe prof. Xhorxh Heronit, amerikanit me të cilin dr. Adhamidhi kishte lidhje të ngushta. Në një letër dërguar Nolit, Heron i bën me dije se nëpërmjet përfaqësisë diplomatike amerikane në Zvicër, i dërgoi Wilson-it të gjithë dokumentacionin që kishte të bënte me çështjen shqiptare.

WOODROW WILSON në Konferencën e Paqes në Paris kundërshton Traktatin e Fshehtë të Londrës

Të ndodhur përballë rrezikut të humbjes së pavarësisë shqiptarët bënë të gjitha përpjekjet për sensibilizimin e popullit amerikan dhe në veçanti të presidentit Wilson, në njohjen e problemit shqiptar, por ende nuk dihet se sa ishte arritur qëllimi, po të kemi parasysh se edhe Italia që kishte një emigracion shumë të madh në SHBA, për shumë dhjetëvjeçarë ngeli e panjohur në Amerikë. Masa e emigrantëve italianë nuk mundi t’u afrohej amerikanëve dhe të pranojë shpejt mënyrat e tyre të jetesës, ndaj amerikanët silleshin me indiferencë ndaj gjithçkaje që kishte të bënte me italianët. Edhe ndaj një zhvillimi të tillë të papritur të ngjarjeve, marrëveshjet e fshehta, duke patur parasysh që nuk ishin rezultat i pozicionimit të çastit apo i ndikimeve të rrethanave në aktivitetin diplomatik të Evropës, përfaqësojnë dhe më tej bazën më të fortë të kërkesave të Fuqive të Mëdha, sepse këto marrëveshje, pa patur parasysh formën në të cilën u nënshkruan, pasqyronin me vërtetësi dëshirën dhe kërkesat e këtyre vendeve. Krahas marrëveshjes së marsit të vitit 1915, sipas së cilës Rusia duhej të merrte Bosforin dhe marrëveshjes me Rumaninë të datës 08. 08. 1916, e cila e futi këtë të fundit në luftë në anën e aleatëve, si dhe të një sërë marrëveshjesh të tjera, siç janë ato për ndarjen e Togos, Kamerunit, Shantungut, u nënshkrua më datën 28. 04. 1915 edhe Traktati Fshehtë i Londrës. Sipas këtij traktati, Italia, për të hyrë në luftë, krahas disa aneksimeve në Mesdheun Lindor dhe Afrikë, duhej të merrte Triesten, Goricien, Trentinon, Isrian, disa ishuj në Adriatik, një pjesë të Tirolit, si dhe portin e Vlorës me rrethinat e tij. Në këtë mënyrë, Austro-Hungaria do të shkëputej plotësisht nga Adriatiku dhe Italia, me zotërimin e Vlorës, do ta kthente detin Adriatik, siç thuhej shpesh, “liqen italian” dhe, kështu, Rjeka e humbiste rëndësinë. Neni i fundit i Traktatit të Londrës ishte që ai të mbahej i fshehtë. Roli vendimtar që luajti presidenti Wilson në Konferencën e Paqes në Paris automatikisht shton problemin e qëndrimit të tij ndaj marrëveshjeve të fshehta. Se deri në ç’masë Wilson ishte i njohur me përmbajtjen e këtyre marrëveshjeve, janë pyetje të cilave mund t’u përgjigjej vetëm Wilson personalisht. Një senator (Borah) e pyeti Wilson-in më 19. 08. 1919: “Kur u njohët për herë të parë me marrëveshjet e fshehta ndërmjet Britanisë së Madhe, Francës dhe vendeve të tjera evropiane, që kishin të bënin me ndryshime thelbësore në Evropë? A mos vallë pas ardhjes tuaj në Paris?” Wilson iu përgjigj: “Pikërisht, veçse nëse ka ekzistuar ndonjë informacion në Departamentin e Shtetit, për të cilin unë nuk kam patur dijeni. Po këtë përgjigje dha edhe Shefi i Departamentit të Shtetit, Robert Lansing, duke shtuar se “këtyre marrëveshjeve asnjëherë nuk u është kushtuar vëmendje”. Megjithatë, është fakt se ministri britanik i Punëve të Jashtme, Balfur, i ka dërguar Wilson-it më datën 18. 05. 1917, një kopje të marrëveshjeve të fshehta, duke i bërë të njohur se ai e di që këto dokumente për Wilson-in nuk do të jenë ndonjë gjë e re dhe se në asnjë rast nuk do të ndryshojnë qëndrimin e tij. Sipas kësaj, Wilson duhet të ketë qenë i informuar, meqenëse kishte kopjet e këtyre marrëveshjeve. Nga ana tjetër, për Traktatin e Fshehtë të Londrës u informuan në maj të vitit 1915 ambasadorët amerikanë në Paris dhe në Londër…!

Konferenca e Paqes në Paris u mbajt më 18 janar 1919, pak muaj pasi kishte përfunduar Lufta e Parë Botërore. Ajo zgjati relativisht shumë dhe i mbylli punimet më 10 prill 1920. Presidenti amerikan, Wilson, në këtë konferencë shpalosi platformën e tij, e cila konsistonte në atë që siguria ndërkombëtare duhej të vendosej jo mbi bazën e ekuilibrimit të forcës, por në atë të vetëvendosjes kombëtare, jo nga aleancat ushtarake, por nga sigurimi kolektiv. Me këtë qëndrim Wilson iu kundërvu atij qëndrimi evropian, i cili ishte për zhvillimin e një diplomacie mbi bazën e traktateve apo marrëveshjeve të fshehta. Presidenti amerikan iu kundërvu në këtë mënyrë hapur atyre që kërkonin zbatimin e Traktatit të Fshehtë të Londrës, i cili u nënshkrua më 26 prill 1915, dhe që e copëtonte Shqipërinë në favor të fqinjëve, të cilët aderonin në Antantë. Ky moment kishte sjellë në atë kohë edhe bashkimin e Italisë me Antantën, duke e paraqitur atë si një ndër përfitueset nga traktati në fjalë. Mirëpo me pas do të ishte vetë Italia që, përveç marrjes së Vlorës nga ana e saj, do të kërkonte moszbatimin e nenit 7 të traktatit që parashikonte copëtimin e Shqipërisë në favor të fqinjëve. Kjo kërkesë bëhej për të mos i dhënë mundësi depërtimit sllav në territoret shqiptare. Konferenca diskutoi gjatë për të ashtuquajturën “Çështje të Adriatikut”.

Më 10 shkurt 1920, presidenti amerikan Wilson iu dërgoi kryeministrave të Francës dhe Britanisë së Madhe notën zyrtare, ku ai nuk pranonte asnjë ndryshim të memorandumit anglo-franko-amerikan të 9 dhjetorit 1919, drejtuar qeverisë italiane, të përbërë nga 6 pika. Ndërkohë që përfaqësuesi britanik Lloid Xhorxh dhe ai francez Milerand (që kishte zëvendësuar Klemansone), kishin paraqitur veç e veç, dy memorandume të tjera, përkatësisht më 17 dhe 26 shkurt 1920. Në këto dy memorandume ata mbronin pikëpamjen se “për interesat e tyre jetike”, Shqipëria duhej të copëtohej midis fqinjëve. Presidenti amerikan kundërshtoi hapur dhe prerë çdo skemë që do të shpinte në copëtimin e Shqipërisë. Më 6 mars 1920 Wilson përfundimisht u shpreh kundër copëtimit të Shqipërisë. Qëndrimi i tij pro Shqipërisë ishte gjithashtu një grusht i fortë kundër politikës së vjetër evropiane që nuk kishte dalë dot nga skemat mesjetare të pazareve me territore të vendeve të vogla. Kontributi i presidentit amerikan, Thomas Woodrow Wilson, në çështjen shqiptare kur kjo çështje ishte e rrezikuar në Konferencën e Paqes në Paris, mbeti një akt që u vlerësua gjithmonë, jo vetëm nga shqiptarët me banim në SHBA, por edhe shqiptarët në Shqipëri. Por, a mjaftonte puna dhe kontributi i emigrantëve shqiptarë në SHBA, po të kemi parasysh se populli dhe politika amerikane ishte indiferente edhe ndaj komuniteteve më të mëdha të emigrantëve që gjithashtu kishin krijuar bashkësitë e tyre dhe në këtë shtet dhe që ishin vënë në shërbim të interesave të shteteve të tyre që kërkonin copëtimin e Shqipërisë?

“ÇAJLD HAROLD” (lordi Bajron): Shqiptarët, si skocezët

– Përplasja e kryeministrit britanik, Lloid Xhorxh, me presidentin e SHBA, Wilson

Fjala e Bitëllsave: “Të gjithë ia dalim me pak ndihmë nga miqtë”, na bën të besojmë se veç punës së bashkësisë së vogël të emigrantëve shqiptarë të fillim shek. 20 mbetet për t’u vlerësuar edhe ndikimi që kanë pasur shkrimet Bajronit (“Çajld Harold”), apo “Nata e Dymbëdhjetë”) e Shekspirit dhe shkrimet e anglezes Edit Durham, e njohur si Mis Durham në opinionin evropian dhe ata amerikan. Edhe pse ngelet për t’u vërtetuar se çfarë ndikimi mund të ketë pasur vlerësimi që Bajroni iu bën shqiptarëve dhe krahasimi që ai bën mes tyre dhe skocezëve prej nga ishin gjyshërit e Wilson, tashmë kemi të dokumentuar reagimin që ai ka bërë në Paris në vitin 1919, kur kryeministri britanik, Lloid Xhorxh, në mënyrë përbuzëse i ka quajtur shqiptarët njëlloj si malësorët skocezë. Bajroni në përpjekjet e tij për të ndihmuar Shqipërinë shkruante se, në qoftë se Shtetet e Bashkuara të Amerikës i japin dorën parisë shqiptare duke i mbledhur së bashku për të zgjedhur nëpunësit e vendit dhe për të vënë përpara një statut, ata do të bëjnë atë që Evropa nuk mundi ta bëjë, gjë të cilën medoemos do ta shohë të arsyeshme. Evropa nuk duhet të tregohet e pakënaqur për një qeveri që i pëlqen popullit vetë. Më poshtë në librin “Shtegtimi i Çajld Haroldit”, Bajroni, ndërsa kritikon fuqitë evropiane, i kërkon popullit të SHBA, që ta ndihmojë popullin shqiptar. “Gjashtë fuqitë evropiane krijuan shtetin e lirë të Shqipërisë, por duke mos qenë të zotët për të themeluar një qeveri, e lanë këtë vend në dorë të fatit. Megjithëse marrëveshja e Londrës u prish nga lufta, pavarësia shqiptare nuk mbeti e pabërë. Nuk ka fuqi tjetër në faqen e tokës që të kërkojë të drejtë mbi këtë vend tani veç popullit shqiptar. Italia dhe Greqia që kanë shtyrë ushtritë e veta në Shqipëri thonë se e bënë këtë vetëm për të mbrojtur pasurinë dhe jetën e vendasve. Populli i Shteteve të Bashkuara mundet ta ndihmojë këtë popull duke iu siguruar paqen dhe duke larguar anarkinë. Mundet që t’i udhëheqë shqiptarët për të formuar një qeveri të përkohshme edhe deri sa këta të vihen në udhën e drejtë të punës e të përparojnë në vetëqeverimin e tyre”. Në përpjekjet për të vlerësuar anët pozitive të shqiptarëve Bajroni i referohet edhe italianit Xhuliano duke thënë se asnjë njeri në Evropë nuk e njohu më mirë popullin dhe tokën shqiptare sesa italiani i famshëm, Markezi San Xhuliano. Asnjeri nuk mundet të thotë se shqiptarët nuk janë të zotët për vetëqeverim, sepse asnjë rast prove nuk u qe dhënë për të formuar një qeveri të vetën. Markezi San Xhuliano ka patur të drejtë, kur ka thënë: “Shqiptarët janë një fuqi e paprovuar për sa i përket vetëqeverimit, as prej vetes e as prej të tjerëve”.

Por ajo që ngelet për t’u vlerësuar në kontekstin e kohës kur janë zhvilluar ngjarjet që përcaktonin fatin e ruajtjes së pavarësisë së Shqipërisë, është krahasimi që Bajroni u bën shqiptarëve me skocezët. “Në zakone, në udhëheqje, në karakter ose në mundësi u ngjajnë shumë skocezëve të hershëm; janë pikërisht si ata të papërkulur dhe liridashës. Shqiptarët më bënë përshtypje të thellë me ngjashmëritë me malësorët e Skocisë, në veshje, në pamje dhe mënyrën e jetesës. Malet ku ata jetonin dukeshin si ato kaledoniane, por me klimë më të butë. Fustanella, porse e bardhë; shtati i thatë, trupi plot gjallëri, dialekti i tyre, që tingëllon si e folura kelte…”, -shkruan Bajron. Historiania Margaret Mekmillan, në faqen 362 të librit të saj “Paris 1919” , shkruan se kryeministri britanik, Lloid Xhorxh, (i cili, ishte stërgjyshi i saj), kishte thënë në atë kohë se: “nuk e di se çfarë do të bënin shqiptarët, nëse do të mbeteshin të pavarur, përveçse t’i prisnin gurmazin njëri-tjetrit, ashtu si në malësinë skoceze në shekullin e pesëmbëdhjetë”. Presidenti Wilson ishte përgjigjur, “Mos i përflisni malet e Skocisë; familja ime andej e ka origjinën”. Dhe kjo sipas Mekmillan, i kishte vënë kapakun çështjes. Me një të tillë frazë të vogël u shpëtua pavarësia e Shqipërisë. Woodrow Wilson ishte kthyer në Uashington në kohën e Kongresit të Lushnjës. Për të qenë të drejtë karshi tij, duhet vënë në dukje që, pasi mori vesh për Kongresin, në shkurt 1920, ai i dërgoi një notë diplomatike aleatëve të tij në mbështetje të popullit të Shqipërisë dhe kjo padyshim pati ndikim pozitiv në rezultatin përfundimtar. Gjithashtu, duhet theksuar që ai nuk do ta kishte bërë kurrë këtë, nëse vetë shqiptarët nuk do të kishin organizuar Kongresin e Lushnjës, i cili ngriti peshë popullin shqiptar për të rifituar lirinë e pavarësinë, për të çliruar vendin nga ushtritë pushtuese, si dhe hodhi poshtë synimet e planit të Konferencës së Paqes për copëtimin e Shqipërisë dhe u shpreh për moslejimin e asnjë lëshimi politik në formën e një mandati ose protektorati të huaj në dobi të shteteve apo fuqive të tjera.

---

---

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 5 Shkurt 2024

“Gazzetta di Venezia” ka botuar, të martën e 22 marsit 1938, në faqen n°2, një shkrim rreth miratimit asokohe nga Parlamenti shqiptar të projektligjit për dhënien e medaljes së meritës për fermerët, të cilin, Aurenc Bebja, nëpërmjet blogut të tij “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar : 

Medalja e meritës për fermerët shqiptarë

Tiranë, 21 mars.

Parlamenti shqiptar ka miratuar një projektligj që vendos medaljet e meritës për fermerët, me synimin për t’i dhënë një shenjë të prekshme dallimi fermerëve dhe blegtorëve që kanë qenë meritorë gjatë fushatës së nisur nga qeveria për forcimin dhe zhvillimin e bujqësisë shqiptare.

Ministri i Ekonomisë Kombëtare, Toçi (Terenc), ilustroi projektligjin para deputetëve, duke nënvizuar nevojën për të mos lejuar fermerët të braktisin tokën, duke u shprehur se është e nevojshme të kërkohen dhe kanalizohen të gjitha energjitë për t’i dhënë rritjen maksimale aktiviteteve bujqësore që përbëjnë burimin kryesor të pasurisë së vendit.

Drejtoria e Përgjithshme e Arkivave/

Ishte një ndër veprimtarët më të zëshëm të çështjes sonë kombëtare, luftëtar me çetën e Çerçiz Topullit, gazetar, botues dhe shkrimtar. Mësimet e para i mori në vendlindje, në Korçë. Në vitin 1885 mërgoi drejt Rumanisë, ku u lidh me lëvizjen kombëtare shqiptare në Bukuresht.

Në vitin 1907 iu bashkua çetës së Topullit. Si gazetar bëri të mundur raportin e përleshjes së çetës në Mashkullorë. Po atë vit në nëntor përfaqësoi Klubin e Korçës në Kongresin e Manastirit. Në vitin 1909 themeloi në Korçë Lidhjen orthodokse dhe redaktoi të përkohshmen e përdyjavshme me të njëjtin emër, që botohej gjatë viteve 1909–1910. Grameno u arrestua në vitin 1910 nga autoritetet osmane për punën e tij në gazetën “Bashkimi i Kombit”.

Gjatë kryengritjeve të vitit 1911 kryente ndërlidhjen mes grupeve të çetave ndër viset shqiptare dhe prijësve të lëvizjes kombëtare në Stamboll për të koordinuar kryengritjet. Më 1 shkurt 1911 nisi të botojë një tjetër gazetë, të përjavshmen “Koha”, të cilën edhe e redaktonte, së pari të botuar në Korçë dhe më pas në Jamestown, New York, ku jetoi nga 1915 deri më 1919. Pas një viti u kthye në Shqipëri.

Për meritat të posaçme në në dobi të atdheut dhe çështjes shqiptare, i është dhënë titulli “Hero i Popullit”. Bashkëlidhur, fragmente nga tregimi i Gramenos, i titulluar “Saideja Engjëllore”.

#ArkivatFrymëzojnë

#ArkivatKujtojnë

#ArkivaTëGjalla

#MihalGrameno