Behar GJOKA/

Gjurma më unike, që na e la si trashëgimi të vyer, mjeshtri dhe dijetari, Fatos Kola, është skulptura, një dëshmi e gjallë modelimi, konceptualiteti dhe materializimi estetik. Një përvojë nga më të spikaturat, të figurave të skalitura, mjeshtërisht nga skultptiri, në bashkëkohësinë e arteve figurative. Mjafton të sjellësh në vëmendjen punën e përkryer, të titulluar “Pena Budi”, pasojë e një densiteti figurimi dhe ngjizje të përveçme, për të ndjerë nga afër trasfigurimin e gjetur, që kishte në objektiv, për të kuptuar sadopak, aktin përlindës të personazheve të shndërruar në figura të përpunuara nga duart e artistit. Po ashtu arti i figurës, që shkon gjer në magji, është konceptimi, krejt i veçantë i kokës së figurave, që natyrshëm përmbledh përvojën dhe fuqinë shprehëse, të sendërgjimit estetik, nga ana e skulptorit mjeshtër, që njihte si pak të tjerë, vlerat e krijuara në artin egjyptian, në qytetërimin greko-romak, si dhe të gjithë epokave të mëvonshme. Figura e Kostandin Kristoforidhit, e gjuhëtarit të rrallë të gjuhës shqipe, e cila në syrin tim përfaqëson një punë të përkryer, një tranfigurim estetik i pazakontë, njëherit mishëron personazhin, por edhe frymën mjeshtërore të skulptorit, që punimin e kokës e shpërndërroi në magji, në mjeshtri që shpesh herë rrok përsosjen. Po në këtë nivel shprehës, madje me një denduri të shtuar emocionaliteti, për shkak të miqësisë së pa të dytë që pati me muzikologun dhe mendimtarin e ndrituar, vjen figura e Ramadan Sokolit, mikut, mentarit, udhëheqësit shpirtëror të Tosit, e të sa të tjerëve, në shtegtimin për te rrënjët e kulturës dhe të qytetërimit arbnor. Në këtë dimension, të shenjimit të përveçëm estetik vjen edhe figura e Rinush Idrizit, poetit dhe studiuesit të letërsisë së bashkëkohësisë, gjithnjë duke kapur karakterin, njëherit duke përçuar respektin dhe adhurimin për secilin nga këto pika reference, të historisë dhe kulturës sonë.

Mbi aftësinë e pazakontë për realizimin e skulpturave, të mjeshtërisë së endjes së kokave, po flas vetëm si njohës i punëve të mëdha në lëmin e skulpturës, pa guxuar të hyj te interpretim, por vetëm si një akt i përshtypjes dhe mbresave që më ka krijuar magjia e tij, për ta shprehur botën e madhe, me anë të skulptures, artit më madhor të arteve figurative. Mendoj se ky sukses, në punët e mbaruar, në realizimin e kaq shumë skulpturave, në mënyrë të posaçme, më së shumti lidhet me dy aspekte, tejet të rëndësishme:

E para, njohja e thellë, e gjithë përvojës botërore, në lëmin e sendërgjimit të skulpturave, madje edhe në nivelin e interpretimit të saj, jo vetëm si pedagogë, por më tepër si një bashkëbisedues mendjehapur, pra duke u lidhur ngushtësisht me dijen dhe vetëdijen e shenjave që vijnë nga klasiciteti dhe në gjithëkohësinë ekzistenciale të skulpturës.

E dyta, pasioni i pakarahsueshëm për ngjyrat, për gurin dhe baltën, për të endur magji të përveçme në majën e artit të figurës, siç edhe shihet nga artistët, shpalimi i vlerave nëpërmjet skulpturës.

Pra, kuptohet se njohja e thellë e historisë së skulpturës, adhurimi i mjeshtrave të gjithë kohërave dhe pasioni prej artisti të lindur, mundësuan që të realizonte vepra kualitative, madje kryevepra të përveçme në skulpturën bashkëkohore, duke mbetur një rast model, për artistët dhe për studentët. Në fakt, këto dy anë, të artistit të figurës, të mjeshtrit të skulpturave, të njohësit të përvojës botërore dhe shqiptare, shpesh shpërfaqen edhe në dialogimin për estetikën e arteve figurative, duke përvijuar njërin nga mendjet e ndrituar në betejën e pandërpreme me realizmin socialist, në artet figurative, por edhe në letërsi. Bisedat mbi këtë temë, kanë qenë të shpeshta dhe të thella, në kërkim të alternativave për të dalë nga tuneli i socrealizmit, ose siç e pati formuluar Tosi, “E bukura në gijotinë”. Trajtimet e bëra, me nota të qarta polemizuese, e diçka më tepër me qasje të holla estetike, madje mirëfilli teorike, shpesh herë bëri që të zgjoheshin “djajtë” që notojnë dhe ndjehen mirë në kënetën e socrealizmit. Skulptura, si magji artisti, si dhe dija dhe kultura mbi të, u bë vatra e formësimit të një dijetari, të një personaliteti me dije të gjera, tejet të thella, duke u shpërndërruar në modelim, të një mjeshtri të rrallë, në këto kohë, kur “ustallarët” e socrealizmit zënë fronet, ekranet e televizoneve.

Më është gdhendur në kujtesë, një ngjarje e pazakontë, para viteve ’90, kur në një ekspozitë të arteve figurative, në qytetin e Burrelit, Fatosi kishte vendosur veprën Pena Budi, një kenceptim skulpturor befasues. Pati shumë zhurmë atëbotë, nga hienat e komunizmit, për atë punimim mjeshtëror, si koncept dhe realizim, e parë si një punim që kishte deformuar parimet e realizmit socialist, sepse me “gjasë” kishte rënë preh e dekadentizmit. Si tani e mbaj mend, kur hyra në ekspozitë, pikërisht puna e Fatosit, Pena Budi, më tërhoqi veçmas nga pikturat dhe skulpturat e paraqitura, madje gati më përthithi, si një gjetje e veçantë, si një simbolikë që lidhte fjalën e poetit dhe prozatorit të parë të letrave shqipe, Pjetër Budit. Më kujtohet që në atë gjendje mrekullimi, kam pëshpëritur, me tepër me vete “një punë magjike”, në konceptualitet dhe mishërimin estetik, të simbolikës së penës. Mbas atij momenti, kur gjeja kohë, shkoja për ta takuar në atelie, ku gjithmonë kishte punë të shumta, gati në përfundim, në mesin e tyre, ose fillesa të një boceti të një pune që ishte në kokën e mjeshtrit të skulpturës, Fatos Kola. Punimet në skulpturë të tij, me krijonin një ndjesi të veçantë, sa shpesh më fanitej si një poezi që flet me imazh, sidomos me kokën e protagonistëve, që vinte në qendër të zbërthimit etik dhe estetik. Edhe sot e gjithë ditën, kur ndeshem me punët e tij, vetvetiu kam një grimë kohë stepje, një ofkamë që tanimë më thërret nga amshimi. Fati i artistit, përveç shpirtit që endet në pambarim, lë gjurmë të një kujtese të pashmangshme, që herëdokurë e ndesh diku. Gjurma e frymimit, e ekzistimit edhe në amshim, me gjasë kryegjurma, është skulptura, pasqyra që na sjell pranë mjeshtrin, dhe kur duam të shmallemi, vizitojmë punët e bukura, që mbaroi, anipse pengjet janë më të mëdha, pengjet e pranisë në hapësirat e qyteteve të punëve të tij.

Kuptohet më në fund që skulptura është vetëmse maja e piramidës njerëzore dhe artistike, por njëherit është edhe një kamer këndshikimi për të parë, ndjerë pranë përmasat e shumta të magjistarit të skulpturës. Pranë mjeshtrit të imazhit, ishte njeriu me zemër të madhe, miku, vëllai, shoku i derteve dhe gëzimeve, njeriu mentar që sa herë flet, të shtang me gjykimin, që po kaq dinte të dëgjonte logjikën dhe argumentin, e kujtdo, madje edhe kundërshtarëve, që ia zunë udhën shpesh. Jo rrallë, në mes miqësh, kam dëgjuar të thuhet, lum ai që e ka mik Tosin, e mjerë ai që i del kundërshtar, i vihet përballë, sepse nuk ka shans të shpëtojë pa e marrë përgjigjen e merituar. Njeriu, shfaqej në të dy anët e medaljes, si humanist dhe i brishtë në ndjesi, si i paepur në mbrojtjen e ideve dhe bindjeve të veta. Në fakt ishte vështirë të ishe mik i Tosit, ama pasi të bënte mik, ishe mik për kokë, mik i përjetshëm, që nuk të ndërronte për asnjë shkak. Arti i skulpturës e kishte bërë njeri të fortë dhe të lire, një burrë të mençur dhe fisnik.

Si njeri i lirë, si artist pa asnjë kompromis, e shumë pranë tyre, tanimë vjen në fokus përmasa e intelektualit, që mbi të gjitha ka dinjitetin dhe larminë, syçeltinë dhe vendosmërinë e pashoqe. Personaliteti i fortë, karakteri i paepur, për çudi u shpërfaq në të dy kohët. Në monizëm, për shkak të artit, kundër rrjedhës së realizmit socialist, në mënyrën më habitore të mundshme, e ndalojnë të ushtrojë magjinë e skulpturës, sepse e caktuan të punonte si lulishtar, një sprovë unike, e cila për shumëkënd duket si legjendare, në fakt kemi të bëjmë me ndodhi reale, të shekullit të njëzet. Mjerisht, edhe në kohën e demokracisë, me gjasë të demokraturës, që nuk po shkëputet nga mendësia e përjashtimit të tjetrit, të mendimit ndryshe, sërish erdhi ndëshkimi. Ishte pedagog në Universitetin e Arteve dhe në vitin 2010, propozon një platformë të plotë të shkollimit në degën e skulpturës. Jo vetëm që ra në veshë të shurdhër, por idetë e platformës, u bënë shkak të largonin nga puna, në mënuyrë më të mbrapshtë. Jemi në këto vite, kur shkolla ka rënë në mjerim, kur akademizmi, më tepër udhëton krenar në shtegun e analfabetizmit funksional.

E lënduan si njeri, e fyen si pedagog, ama artin, fuqinë e lirisë së tij, magjinë e skulpturës nuk e prekën dot. Magjia e artit dhe liria është aty, ku janë vënë punët e tij, në dosjet e punëve të lëna, në kujtesën e miqëve dhe studentëve. Po vrisja mendjen, se mos në këto vite i kanë bërë ndonjë vlerësim, gjë që në mes kolegëve nuk ka munguar, mos e kanë veçuar me ndonjë dekoratë…Nuk ndesha gjëkund, por artisti i lirë, njeriu dijetar, intelektuali pa kompromis, nga kundërshtarët e lirisë, nuk e pranojnë si model. Më erdhi në mend shprehja e Balzakut: “Kush i kërkon dekoratat nuk meriton. Ai që i meriton nuk ka nevojë për to.”, e cila jam i bindur se i rri për shtati Fatos Kolës, artistit, njeriut dhe intelektualit të pazakontë.

Intervistoi: Mirela Kanini – Kryetare e Vatrës Chicago/

Një intervistë mbresëlënëse me një nga gratë më të suksesshme të komunitetit shqiptar në Chicago, Zj. Suzana Dadevski pronare e Cafe Mirage.

⁃ Kush është Suzana dhe si do e përshkruanit ju atë, me pak fjalë veten tuaj?

⁃ Unë kam lindur dhe jam rritur në Shkup por si shumë shqiptarë të tjerë erdha në mërgim në moshë të re. Fati më takoi me bashkëshortin tim dhe jam martuar kur isha vetëm 18 vjeçare. Është shumë tipike në kulturën tonë që ne të jemi tradicionalë dhe si të thuash detyra kryesore e gruas është mbarëvajtja e familjes, fëmijëve. Jo se kjo është e gabuar madje është shumë e rëndësishme, por unë e ndjeja që doja më shumë se kaq. Kisha ambicje dhe ëndrra në vetvete që i bluaja vazhdimisht. Ndërhohë u bera nënë me 4 fëmijë të cilët rriteshin çdo ditë. Inspirohesha nga gra të suksesshme dhe doja të shpërtheja dhe unë potencialin tim nëse kisha dhe prisja me padurim të vinte momenti i duhur.

⁃ Që të arrini aty ku jeni sot sigurisht që keni ndeshur në vështirësi të ndryshme. Na tregoni cili është rrugëtimin tuaj?

⁃ Kur vjen në një vend të huaj gjëja e parë që do të bësh është të ingranohesh me jetën dhe ritmin e këtushëm dhe Amerika është e vrullshme jo shaka. Fillova të kërkoj punë të zakonshme nëpër super markete të mëdha por dëshira ime ishte të punoja në aeroport dhe ëndërroja të punoja për Swissair meqënëse familja ime ishte zhvendosur prej vitesh në Zvicër dhe kjo mendoja që do më jepte mundësinë ti shikoja më shpesh ata. E kam filluar me ëndrra të vogla por fatmirësisht e realizova që në fillim këtë të paktën. Nuk ishte ndonjë arritje kush e di por më dha mundësinë të integrohem, të shoh me sytë e mi si funksionojnë gjërat dhe të ndjek pastaj ëndrrat e mia.

⁃ Kur e kuptuat që ajo që bëni sot ishte rruga juaj?

⁃ Kisha kuptuar që të jem mes njerzve dhe të punoj në ambiente ku je e rrethuar prej tyre ishte diçka që më pëlqente. Pas 9/11 patëm oportunitetin të blenim një shtëpi pikërisht në vendin ku është restoranti. Është ndoshta e vështirë ta përfytyrosh pasi nuk ka mbetur asnjë gjurmë nga shtëpia. Ne e transformuam në atë që është sot. Unë kisha një vizion si ta ktheja në restorant dhe për koincidencë ishte afër me aeroportin. Nuk ju ndava atij ( qesh) ,ndoshta sepse emigranti është gjithmonë me kokën pas . Ashtu ndodhi në fillim ishim të pasigurtë se si ta quanim, çfarë kuzhine të kishim, por klientela që filloi ta frekuentonte na e bëri më të lehtë zgjedhjen. Vendosëm përfundimisht ta kthenim në një restorant ballkanas dhe pregatitëm menunë tipike me ushqime ballkanase, vendosim në hyrje të restorantit flamurët përkatës për çdo shtet dhe sot siç e dini është një qëndër argëtimi për të gjithë ballkanasit nga gjithë Chicago dhe jo vetëm. Në weekend ftojmë vazhdimisht këngëtarë nga shtete të ndryshme dhe kjo e ka bërë si të thuash këtë restorant shumë të njohur dhe një pikë edhe më tërheqëse për çdo grop moshe.

⁃ Sa e vështirë ishte të arrinit aty ku jeni sot, sepse ju dhe bashkëshorti juaj jeni të përfshirë edhe në biznese të tjera përveç investimeve të ndryshme në real estate, pasuri të patundshme. A e mendoni që i keni realizuar çfarë keni dëshiruar në jetë?

⁃ Jam e kënaqur me çfarë kemi realizuar dhe sa herë kthej kokën pas ndër vite e kuptoj sa mirë që u përpoqa dhe luftova kur isha e shumë e re dhe me energji pavarësisht vështirësive që ndesh. Arritja më e rëndësishme nuk është vetëm çfarë kemi arritur për veten por gjithashtu çfarë bëjmë për të tjerët si për shembull duke i punësuar dhe ndihmuar në jetët e tyre. Kur i jap oportunitet dikujt të përmirësojë jetën e tij ndihem mirë me veten, humane sidomos kur të punësuarit janë shqiptarë.

⁃ A keni pasur momente kur keni dashur të terhiqeni?

⁃ Kam pasur, gjate periudhës së Covidit por që në javët e para të izolimit e kuptova që unë funksionoj shumë më mirë kur jam aktive dhe e rrethuar me njerëz.

⁃ Çfarë këshille do ti jepnit dikujt që ashtu si ju dikur plot ëndrra dhe dëshira ka nisur rrugëtimin e jetës dhe përpiqet të arrijë objektivat që i ka caktuar vetes?

⁃ Mos u dorëzo kurrë dhe kij besim në vetvete.

⁃ A ka ndonjë sekret suksesi juaj nëse mund ta quanim ashtu dhe cili do të ishte ai?

⁃ Sekreti që nuk është sekret por diçka shumë e thjeshtë është të kesh ndërgjegje , të jesh njeri i ndershëm, mëndjehapur dhe tolerant.

⁃ Dega e “Vatra Chicago”, kjo organizatë e fuqishme si asnjë tjetër në botë e këtij lloji themeluar mbi një shekull më parë nga Fan Noli dhe Faik Konica u krijua dhe u mbajt ceremonia pikërisht në restorantin tuaj. Me këtë event ju keni hyrë në histori. Si ju bën të ndiheni kjo gjë?

⁃ Ndihem krenare dhe e privilegjuar që zgjodhët restorantin tim. Në shenjë mirënjohje do e mbështes vazhdimisht në aktivitetet e ndryshme që organizojnë për të bashkuar sa më shumë komunitetin e Chicagos.

⁃ A mund të ndani me ne planet e të ardhmes tuaj?

⁃ Duke qënë shumë e okupuar me punën dhe familjen nuk kam udhëtuar saç duhet, kam lënë pa bërë gjëra që dëshiroj dhe mendoj se ka ardhur momenti

të fokusohem në këtë pjesë pak më shumë.

⁃ Çfarë ju inspiron ju më shumë?

⁃ Kur shoh njerëz që përparojnë dhe janë të suksesshëm, sidomos gjeneratat e reja sepse ata janë e ardhmja.

⁃ Një zonjë e jashtëzakonshme si ju patjetër që ka dhe hobi, nëse po do kishim dëshirë ti ndanit me ne?

⁃ Do veçoja mes të tjerash, shëtitjet në natyrë, kopshtaria, leximi ect.

⁃ Më thoni një citat që ju pëlqen?

⁃ Po citoj diçka që e ka thënë Mother Teresa. “ I cannot change the world, but I can cast a stone across the waters to create many ripples”.

“Care for Albania/ Kujdesu për Shqipërinë”

Takimi i radhës i Organizatës “Care for Albania/ Kujdesu për Shqipërinë” në metropolin e Chicago-s, do të ishte vazhdimim i misionit të saj humanitar, ndërkaq më i zgjeruar, i mirëpritur nga të gjithë, biletat prenotuese për “Mbrëmjen Galá”, mbaruan menjëherë.

U mblodhën shumë shqiptaro-amerikanë, jo vetëm nga Illinois-i, por edhe nga shtete të tjera të SHBA-së, Florida, Pensilvania, Michigani dhe Milwaukee, Philadelfia, etj, si dhe miq të tyre, qytetarë amerikanë. Udhëtuan madje deri dhe nëkatër-pesë orë vetëm për t’u bashkuar në mbështetje të një kauze të mrekullueshme!

*   *   *

Në çdo maj, që është dhe muaji i ndërgjegjësimit për shëndetin mendor, Organizta “Care for Albania/ Kujdesu për Shqipërinë”, bën takimin vjetor, një veprimtari sensibilizuese për të rritur vëmendjen dhe ndërgjegjësimin ndaj çështjeve të shëndetit mendor brenda komunitetit shqiptaro-amerikan në Çikago dhe kalohet më tej në ndihmën konkrete në njerëzit në Shqipëri, ku mundet dhe nevoja është më e madhe..

Motoja e Organizatës nuk është thjesht një “event” apo disa radhazi, por një lëvizje, një kujtesë se kur bashkohemi, krijojmë ndryshime që jehojnë përtej sallës dhe takimeve. Sepse shëndeti mendor ka rëndësi të madhe dhe shërimi fillon kur shfaqemi për njëri-tjetrin, në çdo cep të komunitetit tonë.

“Le të vazhdojmë të shfaqemi, le të vazhdojmë të kujdesemi, le të vazhdojmë të bëjmë një ndryshim  së bashku” – thotë Dr. Sonila Sejdarasi, themeluesja dhe presidentja e Organizatës “Care for Albania/ Kujdesu për Shqipërinë”, e vetmaj si e tillë në diasporën shqiptare.. 

“Këtë vit, – vazhdon ajo, – u tejkaluan pritshmëritë tona, falë një mbështetjeje të madhe si nga shqiptaro-amerikanët ashtu edhe nga aleatët nga të gjitha sferat e jetës. Së bashku, ne po ndërtojmë ura dhe po nxisim mirëkuptimin”

TAKIMI DHE TË PRANISHMIT

“Mbrëmja Galá” u mbajt në sallën e madhe të restaurantit në Glenview “Cafe Lucci”, ku pronari shqiptar Bashkim Arifi kishte përgatitur gjithçka duke u mbështetur prej tij e gjith:e kjo mbr:emje.

Shumë të rinj shqiptar:e, të lindur në SHBA ose të integruar më së miri me familjet e tyre në vendin kampion të lirisë, demokracisë dhe mirëqenies, veteranë të patriotizmit shqiptar, intelektualë, të profesioneve të ndryshme, mjekë, inxhinierë, artistë, etj. u mblodhën dhe “qenkemi nga të gjitha trevat shqiptare”, po i thoshin njëri-tjetri, teksa takoheshin apo prezantoheshin. 

Ja, disa:

– Liridona Ashiku, profesore në “Noterdame university”, vjen nga Maqedonia… – Kristen Anderson, avokate në Chicago dhe psikologe me bashkëshortin e saj gjygjtar ne Chicago. amerikane. – Dr. Lilia Berkovich & Dr. Deahdra Bower, psikologe ne Chicago. – Dr. Kate & Adam – doktore dhe pronaret e “businesit Synergy, Spine & performance”, mbështet;ese e komunitetit. – Lekë Brisku, i pari Xhakon shqiptar në Illinois, me bashkëshorten  Blandina, – Dr. Luan Elezi & Lulja Elezi -presidentia e Shoqates “Uskana” – Ada Hoti, avokate dhe pjestare e shoqates “Albanian-American Community of Illinois” – Dr. Petrit Ndrio me bashkshorten, suportues i CFA. – Dr. Psikiatër, “Fondator and  CEO at Advancet Behavioral Health Services”. – Erla Teli anetarja e AANO – Albanian-American National Organization në Chicago. – Kladi Bekoli, businesmen nga Michigani… – Dori – pronarja e Molly’s cupcakes, ëmbelsirave në Chicago. – Dr. Alba Pergjika. – Hebreja shqiptaro-amerikane, Anna Kohen dhe stafi i saj i shoqates AANO në Florida dhanë mbështetjen e tyre nga larg. Infermiere, police shqiptare, etj. E bukura ishin fëmijët, zërat e tyre, lodrat dhe miqësitë  

Ndërsa të Ftuar Nderi ishin: – Aktori i njohur Jim Belushi – Nik Vangjeli- businesman, shoku dhe mbështetës i komunitetit shqiptar ne Chicago. – Shkrimtari Visar Zhiti me bashkëshorten Eda.

ANKANDI I HESHTUR

E papritura ishte dhe shpallja e “Ankandit të heshtur”, ku në tryezat rresht ishin vendosur artikuj me vlerë, Memorialet e Blues Brodher, të dhuruara nga Jem Belushi, një qeleshe shqiptare me autografin e këngëtares Rita Ora, libra-dhuratë në shqip dhe nga anglisht nga Visar Zhiti, bileta bejsbolli të Cubs-ave, “përvoja mirëqenieje”, “pushime dhe më shumë”, vere, restorante të njohura në Chicago Tavern on Rush, Gibson Greek island, etj.

Mbrëmjen e hapi gazetarja televizive Eva Dori. Organizata “Care for Albania/ Kujdesu për Shqipërinë” na kujton që kemi patur një Nënë Terezë, Ësht:e nder t;e cësh n;e gjurmët e saj…

Kurse Dr. Sonila Sejdaras, pasi falenderoi të pranishmit për pjesëmarrjen, por mbi t:e gjitha për bashkimin, s;ebashku mund të b;ejm;e më shumë dhe më mire duke ngjallur shpresë dhe dhembshuri. Të trajtojm:e veten dhe të mbështesim drejtpërdrejt burimet e shëndetit mendor për familjet shqiptare në nevojë.

Folën dhe Brikena e Bashkimi, ndërkohë “ankandi i heshtur” zhvillohej…

Donacionet dhe fitimet do të kalonin të gjitha si ndihmë për nevojtarët në Shqipëri. Pas Korçës, Shoqata “Care for Albania” këtë radhë kishte zgjedhur Shkodrën, që është “Korça e Veriut siç është dhe Korça – Shkodra e Jugut” – u përsërit kjo thënie e Visar Zhitit.  

Do të mbështet “Shtëpia e Fëmijëve”, që të mos ndjehen jetimë. Vitin e ardshëm do të kalohet në ndihmë të Kosovës.

Punohet vullnetarisht, pa u lodhur. “Misioni ynë është, – shkruan në dosjet e veta Organizata ‘Care for Albania’, – për të fuqizuar ata që janë në nevojë dhe për të nxitur qëndrueshmërinë brenda komunitetit tonë… Ne shprehim mirënjohjen tonë të përzemërt për të gjithë ata që na kanë mbështetur dhe inkurajuar – mirësia juaj nxit angazhimin tonë ndaj kësaj kauze!”

E mbështetur në traditën e mirë shqiptaro-amerikane “Care fot Albania/ Kujdesu për Shqipërinë” po bëhet dhe vetë pjesë e kësaj traditë…

“Care for Albania Team”    

ALBUMI I VEPRIMTARISË

Rafaela Prifti/

Vlora Nikçi paraqiti librin Bekime dhe Mallkime në një mbrëmje të mbajtur në Konsullatën e Përgjithshme të Republikës së Kosovës në Nju Jork. Ambasadori Blerim Reka, i cili i përshëndeti pjesëmarrësit si “nikoqir”, i bëri autores urimin “Tu shtofshin librat!” E njohur për karierën e saj si aktore profesioniste e Kosovës, ajo është mbledhëse dhe hulumtuese e apasiouar e trashëgimisë gojore popullore. Për këtë përmbledhje Vlora Nikçi ka filluar të punoj qysh nga viti 2021-2022 duke udhëtuar në Bjeshkët e Kosovës, Shqipërisë dhe Malit të Zi.

Ed Hamell nga Fondi Arsimor Kosovë Amerikë (Kosova American Education Fund) Zyra në Nju Jork, vlerësoi kontributin e Vlorës në ruajtjen e trashëgimisë popullore. “Lidhja me atë që ka paraprirë dhe e të kuptuarit të vazhdimësisë e bën Vlorën të jetë e aftë të transmetojë këtë nga profesioni i saj si aktore në kërkimin e saj për të nderuar trashëgiminë gojore për sot dhe për të ardhmen.”

“Vazhdimësia e identitetit kulturor ka qenë shtysa e fillimit të projektit nën udhëzimin e Prof Dok. të ndjerë Sadri Fetihu,” vërejti Nikçi. “Duke qenë se jemi shqiptarë, neve na duhet të bëjmë më tepër se një profesion,” shpjegon ajo. “Në të vërtetë, për librin e parë shtysa ishte ndrojtja e kolegeve aktore për skena erotike.” Vlora nisi hulumtimet për ta zhveshur mitin e erotikës nëpërmjet shprehjeve popullore.

Ajo ju shprehu mirënjohje ekspertëve dhe këshilltarëve si Dr. Shaban Sinani, Prof. Rexhep Qosja, veçanërisht Prof. Isuf Dedushaj. Për ilustrim, Nikçi rrëfeu origjinën e mallkimit “qofsh pjella e dreqit” mbledhur në Malësi, “atje ku njerëzit ose të duan shumë ose përndryshe të vrasin,” tha autorja me buzëqeshje.

Prezantuesja Doruntina Dushi i ftoi të pranishmit të ndiqnin ekzekutimin me klarinetë nga Ylli Zhaveli të disa pjesëve të kompozitorit Thoma Simaku. Më pas, pjesëmarrësit patën mundësinë të bisedonin nga afër me autoren e cila nënshkruante librat dhe i falenderonte për interesimin.

Libri ka dalë nga shtypi para pak kohë dhe ka pasur prezantime në Prishtinë. Vlora me bashkëshortin Armand dhe djalin Ene banojnë në Nju Jork.

Luan Rama/

Nga libri me i ri “Scribi përballë medias së shkruar”, me jë përmbledhje intervistash, i cili mbaron me këtë intervistë që i bëj vetvetes:

Intervistë me vetveten

Tek shkruaj, mendoj se kjo s’do të jetë një intervistë e fundit por sidoqoftë, edhe pse nuk është botuar askund, po i marr leje Petro Markos që ti huazoj titullin e tij në intervistën e gjatë me titull “Invervistë me vetveten – retë dhe gurët”. E di që po ta kisha pranë ai do të gëzohej, pasi unë isha një mik i afërt i birit të tij poet, Jamarbër Marko dhe shumë kujtime më lidhnin me familjen e tij që në kohë të adoleshencës dhe të rinisë. Atëherë banoja me gjyshen time dhe në të njëjtin pallat me të: ata në kat të dytë dhe ne në kat të dytë por në një shkallë tjetër. Ishte Pallati nr. 64 në bulevardin “Stalin”, i cili vetëm pas viteve ’90 do të ndryshonte emrin dhe do të quhej Zogu i Parë. Kur Jamarbri doli nga burgu, si i dënuar për “agjitacion e propagandë” isha i pari që shkova në shtëpi ta takoja dhe Safo, e ëma, me sy të habitur dhe të shqetësuar më tha : “Nuk ke frikë që vjen në shtëpinë tonë? Unë qesha dhe shkova nga dhoma ku rrinte Madu, siç i thërrisnim ne. Petro dhe Safo e vuajtën shumë burgosjen e Madut. Atëkohë Petros ia ndaluan të drejtën e botimit. E shikoja tek dilte pasditeve në bulevard i vetmuar dhe tmerrësisht i trishtuar duke tymosur cigaren e tij. Shpesh takohej në bulevard me Skënder Luarasin dhe të dy vazhdonin të heshtur në ecejaken e tyre të zakonshme deri tek përmendorja e Stalinit në sheshin e Tiranës. Që të dy të dënuar edhe pse kishin qenë ndër vullnetarët shqiptarë në Luftën e Spanjës dhe kishin kontribuar për Shqipërinë e re. Nga mesi i viteve ’80 e shikoja përsëri tek shëtiste në bulevard me Fatos Arapin, Xhevahir Spahiun, madje dhe me Spiro Deden dhe Arshin Xhezon, edhe pse këta të dy drejtonin shtypin partiak. Por një erë e re frynte tashmë për ndryshime të mëdha. Më 1991 unë u nisa në Paris dhe nuk e pashë më Petro Markon, i cili tashmë ishte sëmurë. Pas vdekjes së tij lexova librin “Intervistë me vetveten” dhe aty mësova më shumë për kalvarin dhe jetën e tij revolucionare. Sigurisht në këtë intervistë timen, po e shkruaj si një mbyllje të këtij libri të thjeshtë për të thënë diçka si një përshëndetje për miqtë e mi, pasi çdo njeri për jetën e tij ka shumë ç’të thotë. Disa libra që kam botuar tregojnë aty-këtu për çaste të ndryshme të jetës time, siç është dhe libri “Fëmija e bulevardit Stalin”, meqë unë linda dhe u rrita në këtë bulevard. Atëherë le ta pyes vetveten për dy-tre gjëra të fundit:

– Çfarë të ka mësuar jeta?

– Të jem tepër i thjeshtë pasi shumë pak gjëra dimë nga kjo jetë efemere. Dikujt mund ti duket se dimë diçka apo se po themi diçka të re, por gabohet. Të gjitha janë thënë, vetëm se tashmë thuhen në një atmosferë dhe kohë tjetër. Kam parasysh një thënie të mikut tim të vjetër Jusuf Vrionit shumë vite më parë kur u takuam bashkë në Paris dhe unë po përktheja për herë të parë një libër poetik të poetit Alain Bosquet, “Nesër pa mua”. Një çast i thashë nëse mund të më thoshte apo mësonte diçka nga arti i përkthimit. Por tepër thjeshtë dhe duke qeshur, ai mu përgjigj me dashamirësi: “E ku mund ti di unë sekretet e përkthimit?!” Më bëri pështypje kjo përgjigje, e cila më pas mu kthye në një këshillë të vyer: Të jesh shumë i thjeshtë! Francezët kanë një fjalë të bukur për këtë: “Humble!”

– Nëse do ta vështroje botën me një shikim të shpejtë, si do ta përkufizoje?

– Një botë relative. Gjithçka është relative në këtë botë: luftrat, përpjekjet, humbjet dhe fitoret, revolucionet, katastrofat dhe vdekjet e mëdha. Gjithçka varet nga gjendja emocionale që je kur e shikon botën përreth. Gjithçka varet nga eksperiencat tona dhe shkalla e njohjes. Duke iu rikthyer mikut tim Vrioni, kur ishte në qeli dhe i varur nga duart në një çengel, vuajtja nuk i bënte përshtypje. Ai e kapërcente vuajtjen duke recituar me mendje vargje të poetit të madh Rembo. Dhe po ta shohësh botën nga brenda, ajo është relative pasi është gjithnjë në lëvizje dhe mes energjish që përplasen, siç ndodh në zemrën e një vullkani në prag erupsioni. Ajo çka vdes, bën të rilind diçka tjetër dhe ajo që lind nuk është asnjëherë e ngjashme me të mëparshmen, me atë çdo të ndodhë me njeriun, pemët. Teoria e relativitetit të Anjshtanjit është një mësim i madh jo vetëm për makrokozmosin por dhe mikrokozmosin.

– Çdo të pëlqente këtë çast?

– Të shoh botën nga lart, nga një stacion i NASA-s. Jo rrallë kur ngjarjet në botë bëhen të vështira, dramatike apo tragjike, ku barbaria njerëzore shfaqet në mënyrë mizore e të llahtarëshme e në mënyrë instinktive e shoh rruzullin tokësor nga shumë lart dhe them me vete se përse gjithë ky gjak, tërë këto luftra që s’mbarojnë, këto shfarosje e urrejtje brenda llojit njerëzor pyetje që e bëj në një poezi timen me titullin “Shekspiri nuk e gjeti dot enigmën e llojit njerëzor”. Jam munduar shpesh të depërtoj në shpirtin njerëzor por e pamundur ta gjej saktë dhe ti jap një përgjigje kësaj pyetje: Pse? Pasi asgjë nuk ka ndryshuar që nga prehistoria apo nga antikiteti deri në ditët tona. Po ata diktatorë, krime, pushtime dhe vrasje brenda familjes çka sollën dhe mitet e Edipit, Andromakës, Kasandrës, etj. Çfarë e ngacmon egon njerëzore për të asgjësuar dhe urryer tjetrin. Vallë cënimi i ekzistencës tënde? Lufta brenda llojit për ekzistencë? Po kur ekzistenca jote nuk kërcënohet, përse barbaria shfaqet sërish? Vallë utopia Thomas Moore, Erazmit, Campanela-s është një fjalë e kotë në ajër, një shpresë që s’do të realizohet kurrë?…

– Ç’është jeta për ty?

– Kur jemi të rinj jetën e jetojmë me vrullin e saj. Ndodh si ata fëmijët që hidhen ne rrjedhën e një lumi që zbret dhe i merr me vete për ti çuar diku. Dhe unë e kam jetuar një pjesë të mirë të jetës pa menduar për të ardhmen, pa menduar se jeta njerëzore ka një cak dhe në fund të fundit do të pyesësh veten: çfarë bëra në këtë jetë? Vetëm kur kalon moshën 50 vjeçare njeriu fillon të mendojë për fundin e tij, vitet që i kanë mbetur, vdekjen dhe se gjeneratat do ndjekin me rradhë njera-tjetrën. Kështu njeriu bëhet një lloj filozofi, i vetëdijshëm për rrugëtimin e tij dhe kjo është e kuptueshme. Para disa vitesh, po shkruaja një libër tjetër për mikun tim piktor Omer Kaleshi. Dhe ai më nxiste ta mbaroja shpejt. Por menjëherë e kuptova, pasi ai donte ti mbyllte projektet e tij, seritë pikturale, para se të ikte nga kjo botë. Njerëzit u ngjasojnë pemëve. Ashtu si pemët, edhe njerëzit kanë stinët e tyre, panverën, verën, vjeshtën dhe dimrin. Pas gjetheve që bien, një kohë tjetër vjen. Dalin sythet dhe lulet e reja. Por brenda trungut njerëzor jeta asnjëherë nuk ndalet, nuk shuhet.

– Si do kishe dëshirë ti jetoje vitet që vijnë?

– Të udhëtoja dhe të jetoja sa më thjeshtë. Është e kotë përpjekja e shumë njerëzve për të patur sa më shumë dhe kjo dëshirë e kamjes i shtyn drejt mashtrimit, shfrytëzimit të tjetrit. Nuk i shoh dot ata që në televizor tregojnë dhe demostrojnë kamjen e tyre. Kjo gjendje ndaj anës material është fatale. Sa më i thjeshtë mendoj, aq më i lumtur je. Nuk vuan nga ambicjet, mjafton të kesh minimumin e jetesës. Kam parasysh shtëpitë e japonezëve të cilat janë tepër të thjeshta dhe me shumë pak orendi, ndryshe nga ne që e mbushim me lloj – lloj orendish. Kam shkruar për një personazh historik amerikanin Rajmond Dunkan, i cili erdhi dhe në Sarandë gjatë luftrave ballkanike 1913-1914 dhe ngriti një tezgjah që të ndihmonte fshatarët dhe refugjatët e ardhur që po vdisnin nga uria. Madje ngriti dhe një furrë buke. Ishte një humanist i madh dhe qilimat që bënin gratë e Skelës (siç quhej atëherë Saranda) i shiste në Londër dhe me ato para sillte miser e grurë. Ky njeri në fillimet e shekullit XX u vendos në Paris dhe krijoi një akademi artistësh. Por ai jetonte shumë thjeshtë. Vishte një tunik të bardhë si grekët e lashtë dhe një palë sandale. Me ato dilte në Paris dhe me ato vdiq në fundin e viteve ’60. Modeli i tij ishte Sokrati dhe Platoni. Tashmë unë jam në pension, minimumin e jetesës e kam siguruar dhe nuk kam prona çka do të thotë se nuk kam shqetësime. Vazhdoj me pasionet e mia të shkrimit, si një lloj skribi. Gëzimi më i madh është paqja me veten dhe dashuria për njerëzit. Dëshiroj të jetoj në natyrë, në një fshat. Bota në fund të fundit është kthyer në një fshat global.

– A do të doje të ishte dhe tani gazetar?

– Sigurisht do të doja, madje jam, pasi vazhdimisht shkruaj. Gazetaria më pëlqen shumë. Në fakt gazetaria e shkruar është në orët e fundit të saj. Ja pse dhe unë anoj më shumë nga letërsia, poezia, romani, eseja apo libri historik.

– 30 vjet më parë ke botuar një libër për gazetarinë e re shqiptare pas viteve ’90: “Metamorfoza e fjalës – për një deontologji të shtypit në Shqipëri”. Si e shikon tani evolucionin e shtypit?

– Shtypi i shkruar ka luajtur një rol të veçantë në kohën e tranzicionit, veçanërisht në viteve e para, kohë kur dhe kam qenë korrespondent i gazetës “Koha Jnë” në Paris. Robert Menard, presidenti i “Reporterëve pa kufij” të Francës shkroi parathënien për këtë libër dhe ishte ky fondacion që dhe e sponsorizoi. Por me kalimin e viteve dhe kur biznesmenët u futën në politikë, pra të bëhen deputetë për të mbrojtur aferet e tyre, kur gazetarët filluan të mendojnë dhe ata për fitimin sa nga një krah politik në tjetrin, shtypi u cënua rëndë, madje dhe në gjuhë u bë banal. Në atë libër shkruaj gjatë për deontologjinë por mjerisht, deontologjia sot lë shumë për të dëshiruar. Madje janë dhe pesë portretesh gazetarësh të mëdhenj botërore që i janë përkushtuar të vërtetës, si George Orwell, Albert Londres, Albert Camus, apo Bertold Brecht.

– A do të pëlqente ti ktheheshe përsëri gazetarisë?

– Por unë s’jam shkëputur asnjëherë nga ajo. Unë gjithnjë kam shkruar për ngjarje, njerëz, figura historike, artistike. Madje kam botuar katër vëllime me publiçistikë dhe kam gati vëllimin e pestë: “Në udhëkryqet e historisë” ku gjithsejt mund të jenë 2500-3000 faqe libri. Kam shkruar ese për artin si librin “Përballë tablosë” si dhe libra për artistët.

– Çfarë çastesh interesante ruan nga kjo përvojë publiçistike?

– Kujtime kam shumë, ngjarje po ashtu dhe takime me personazhe të ndryshme. Por mund të them shkurt për dy takime apo intervista që kam realizuar në Paris. E para me Ernesto Sabato-n me të cilin u takuam në hotelin ku vinte gjithnjë në Saint-Germain des Près i quajtur “Madison”. U takuam dy here dhe biseduam gjatë, ku ishte dhe sekretarja e tij e re. Gruaja i kishte vdekur. Kohën e kalonte me pikturë edhe pse shikonte me vështirësi. Në fakt shkonte në Shqipëri për të marrë çmimin “Kadare”. Ishte thjesht një preteks pasi ai ishte shumë kureshtar të shikonte Shqipërinë, meqë gjyshja dhe nëna e tij kishin folur shqip. Ishin nga arbëreshët e Italisë së jugut. Por në atë kohë ishte kulmi i dhunës së Berishës kundër opozitës. Ne folëm për këtë dhe pasi u mendua një çast më tha se nuk ishte e udhës të shkonte dhe të pritej nga një njeri i tillë dhe se duhej të kthehej. Ai gjithë jetën kishte luftuar kundër diktaturave dhe autokratëve. Por unë ngula këmbë që të shkonte. Dhe ai shkoi. Me këtë rast botova dhe intervistën e tij të gjatë mbi historinë e tij familjare dhe letërsinë e tij. Një takim tjetër ishte me Paolo Cuelo-n, autorin e romanit të famshëm “Alkimisti”. Ishte Salloni Ndërkombëtar i Librit në Paris dhe Brazili ishte si vendi “i ftuar nderi” në panair. Edhe me të u takova dy herë, madje më ftoi dhe në festën e organizuar për të në “Carrousel du Louvre”. Disa romane i ishin botuar nga “Toena”. Ishte tepër I thjeshtë dhe shumë njerëzor. Shumë i dashuruar me gruan e tij. Kishte një simpati të veçantë për Shqipërinë. Më premtoi se do të vinte në Shqipëri. Të shpresojmë…

– Për çfarë ke mall këto çaste?

– Për fëmijërinë time, nënën, gjyshen që më tregonte përralla mistike…

– Po dhimbja jote më e madhe?

– Vdekja e motrës, Ilirianës. Ishte diçka shkatërruese nga ana emocionale, një humbje e jashtëzakonshme çka e kam ndjerë për një kohë të gjatë, kohë kur i kushtova dhe shumë poezi. Më kujtohet gjithnjë fëmijëria jonë, koha e adoleshencës, koha kur si student i tregoja për dashuritë e mia platonike, rinore. Një nga poezitë e shkrova kur ishim në shtëpinë e saj, vetëm, ajo gjithë dhimbje dhe unë me sytë e përlotur që nxorra një copë letër dhe shkrova një poezi: “Ti po shkoje!” Si mund ta ndihmoja?…

– Përse vazhdon të shkruash?

– Edhe unë e pyes veten për këtë. Në fakt gjithçka është thënë në këtë botë, madje shumë bukur, që nga skribët e lashtë. Ende shijojmë tekstet e vjetra të Homerit, Sofokliut, Sokratit e Platonit edhe pse format letrare kanë ndryshuar. Madje në romanin e fundit, “Murgu i malit të shenjtë” krijoj dhe një linjë paralele me kthimin e heroit në shtëpi pas shumë kohës dhe kthimi i Odiseut në Itakë. Por heroi im e gjen “Penelopën” e tij që ka filluar një jetë të re. Kohët, epokat, kanë ndryshuar. Dhe atëherë ai niset për në Malin Athos që të bëhet murg. Shkruaj pasi e kam të vështirë të shkëputem nga kjo lloj aventure dhe ta ndaloj këtë udhëtim letrar. Më është e pamundur të ndaloj imagjinatën time në krijimin e ngjarjeve, subjekteve, figurave, atyre imazheve dhe skenave dramatike. E atëherë i them vetes: kjo duhet shkruar, s’ka rëndësi se sa jam i aftë ta shkruaj por për mua është organike dhe pasionante. Dhe kështu nis të shkruaj.

– Nga gjithçka çfarë ke shkruar çka mbetur?

– Fryma! Jo frymëmarrja por fryma shpirtërore, ajo e krijimit. Secili ka frymën e tij dhe prandaj autorët, artistët janë të ndryshëm. Një ditë isha në atelierin e një mikut tim skulptor dhe e pyeta rreth ndjesisë që kishte ai për Auguste Rodin. – Çfarë të tërheq tek ai? – Fryma e tij! – mu përgjegj miku im.

– Çfarë pasioni të ka mbetur nga fëmijëria?

– Pullat dhe filmi. Kam shkruar për dashurinë time si koleksionist pullash që në moshën 10 vjeçare, për lidhjet e mia me filatelistë të botës gjer në Trinidat Tabaco apo në Ghana e Nigeria, pa folur për zarfat me pulla që më vinin nga Italia, Franca, vendet e Evropës Lindore etj. Por meqë banoja pranë kinema “17 nëntori”, në zemër të Tiranës, unë i lashë pullat dhe fillova koleksionin tim me kuadrot e filmit që i gjenim në koshat e projeksionistëve kur u këputej filmi. Kisha një koleksion të mrekullueshëm dhe ndoshta dashuria ime për imazhet kështu ka lindur. Është interesant fakti se Roman Polanski, adoleshent, kishte qenë gjithashtu koleksionist pullash. Por më pas e shiti koleksionin e tij që të blinte një apparat të vogël projeksioni të kuadrove të filmit. Madje dhe unë për disa vjet kisha një aparat të tillë në shtëpi. Ndikimi i filmit është tepër i madh tek adoleshentët. Nga kjo ndoshta kam dhe një kujtesë të jashtëzakonshme pamore, ndërkohë që asnjëherë nuk kam mbajtur mend të lexoj një poezi timen apo poezitë e autorëve të traditës që mësonim në shkollë. Ja pse dhe skenat e romaneve që shkruaj, unë i shoh dhe vetëm i përshkruaj… E megjithatë tek pullat u riktheva sërish. Madje dhe sot blej vazhdimisht pulla! Pulla shqiptare dhe franceze që nipi im Eliot, të njohë përmes pullave historinë shqiptare dhe trashëgiminë kulturore të saj.