Frano Kulli/

Në përvjetorin e Pavarësisë

Hilë Mosi nuk është firmëtar i dokumentit të shpalljes së pavarësisë; ato ditë të vjeshtës së tretë të vitit 1912, ai gjindej në mërgim, në Austri. Nga Trieste e Italisë, së bashku me disa patriotë të tjerë, ato ditë, më 7 dhjetor të atij viti i dërgojnë një telegram Qeverisë së Vlorës dhe kryetarit të saj, Ismail Qemalit, për këtë fitore historike të ëndërruar prej kohësh prej atdhetarëve dhe popullit shqiptar. Ai vlerëson si faktor të dorës së parë unitetin kombëtar për përparimin dhe të ardhmen e Shqipërisë: “Urojmë të gjithëve unitet të plotë; që është e vetmja bazë e së ardhmes së atdheut”, perifrazon një pjesë teksti e këtij telegrami.

Por Hilë Mosi, i ka prí megjith veprimin e vet atdhetar aktit solemn, që ndryshoi për së pari gjendjen politike të dheut të vet, Shqipërisë sonë, duke e mëvetsuar mbas pesë shekujsh robërie e duke e shpallë të mosvarme përgjithmonë prej Perandorisë osmane. Rreth moshës 17 vjeçare (1902-1903) shkoi në Austri, në qytetin Klagenfurt, ku vazhdoi studimet për mësuesi në shkollën e mesme normale të këtij qyteti deri në vitin 1908. Gjatë viteve të qëndrimit në Austri u përfshi në lëvizjen patriotike e kulturore të të mërgimtarëve shqiptarë. Duke shfrytëzuar me kujdes lëshimet e Austro-Hungarisë, e cila synonte që ta orientonte këtë lëvizje të gjerë në shërbim të politikës së saj ekspansioniste në Ballkan e në Shqipëri, së bashku me studéntë të tjerë shqiptarë, themeloi shoqërinë patriotike “Liria”. Më vonë kjo shoqëri mori dhe karakter letrar.

Duke filluar nga 27 dhjetori i vitit 1904, ajo u emërua shoqëria letrare “Dija”. Kjo shoqëri vazhdoi ta rrisë e ta zgjerojë veprimtarinë aq, sa brenda një viti e gjysmë krijoi tetë degë nëpër qendra të tjera të kolonive shqiptare. Hilë Mosi ishte nga anëtarët më aktivë dhe sekretar i saj. Për dy vjet radhazi (1906-1908) drejtoi kalendarin e shoqërisë dhe shkrimet letrare e publicistike ia jep këtij organi. Në këto vite bashkëpunon me revista e gazeta të njohura, si me revistën «Albania», «Drita» e Sofjes, “Коrbi” e Bostonit, «L’Albanie» e D. Himës, “Shqipëria” e M. Duçit, “Liria” e Selanikut, “Vllaznija” e Vjenës e mjaft organe të tjera.

Hilë Mosi shkon në Stamboll, do të bashkëpunonin me njëri-tjetrin. Kur u kthye në atdhe arriti, brenda një kohë të shkurtër, të themelojë shoqërinë «Gegnia». Si përfaqësues i saj, mori pjesë në Kongresin e Manastirit (1908).

Ndër 50 delegatë të atij kongresi, 38 prej të cilëve ishin me të drejtë vote, Hilë Mosi u zgjodh sekretar i kongresit. Në vitin 1909 është sekretar i klubit “Bashkimi”. Po atë vit, në bashkëpunim me patriotët Luigj Gurakuqi dhe Bajram Curri, themeloi shoqninë sportive “Vllaznia”. U zgjodh kryetar i saj dhe bashkëpunoi me bashkëpunëtorë të vyer si Sali Nivica, Mati Logoreci dhe Kel Marubi. “Vllaznia u bë vatër e ngrohtë e idealeve për çlirim kombëtar. Po këtë vit merr përsëri rrugët e mërgimit. Në Stamboll ndihmon kryengritjen e armatosur që përgatitej të shpërthente në Shqipëri. Gazeta “Shqiptari”, që nxori së bashku me Dervish Himën, botohej gjysma shqip e gjysma turqisht. Këtu botoi vjersha e artikuj, nga më të mirët e krijimtarisë së tij.

Aso kohe gjen mundësitë dhe boton në Selanik, me ndihmën e shqiptarëve të mërguar, librin e tij të parë me vjersha patriotike e këngë të çetave të Rilindjes, të titulluar «Kanga shqype» (1909). Ky libër i vogël pati mjaft jehonë, jo vetëm në qarqet e njezve të lexuar, por qarkulloi edhe si letërsi orale. Fryma patriotike e vjershave dhe stili i qartë e i thjeshtë i bëri popullore, aq sa shumë prej tyre u kënduan nga çetat kryengritëse të Rilindjes.Fort i gjallë e aktiv, si në rininë e herëshme, edhe gjatë viteve 1910-1911, që shënojnë edhe parathënien e Pavarësisë është përherë në lëvizje. Përsëri në Stamboll, në Sofje, në Cetinë e Kotorr, në Kosovë e në kolonitë shqiptare të Ballkanit, kudo ku shpërthenin shkëndija të lëvizjes kombëtare, kudo ku ziente llava e kryengritjes së armatosur apo organizoheshin mbledhje patriotike.

Pjesëmrrës me armë në në kryengritjen e Makësisë së Madhe (1909-1912) , bashkë me Gurakuqin e Risto Siliqin gjindet në prijësinë e saj. Kauza e lëvizjes atdhetare për pavarësi i kishte përbashkuar atdhetarët të cilët kishin marrë në dorë fatet e kombit të tyre, ngado të ndodheshin, brenda dheut të vet a në koloninë jashtë. “M’duket sikur e kam para syve udhëtimin qi bame bashkë me të ndjemin – citon ai në fjalën e përmortëshme që ai mbajti në varrimin e patriotit Pandeli Cale, në verë të vjetit 1910 – duke u nisë së bashku nga Sofja për të marrë pjesë, ai në kryengritjen e Shqipnisë së Jugut dhe unë në atë të Malësisë së Shkodrës. Detyra që kishim marrë përsipër ishte shumë ma e rëndë, por shpresat i kishim shumë të gjalla, se në një kohë të shkurtë andrra jonë: “Lirija e Shqipënisë” do të realizohej.

Në vitet e Luftës së Parë Botërore, ngjarjet e së cilës i përjetoi në atdhe, merr pjesë në mitingje, protesta, në rezistencën dhe luftën kundër pushtuesve dhe lufton раzaret e të huajve në kurriz të Shqipërisë. Nga fundi i janarit të 1915 riorganizohet në Shkodër klubi «Lidhja kombëtare». Bën përpjekje për thirrjen e një kongresi, i cili të formonte një qeveri të përkohshme, ku të përfaqësohej i gjithë vendi, kongres që nuk arriti të mbahej. Pushtimi i Shkodrës, më 27 qershor 1915, nga Mali i Zi krahas vështirësive që shkaktoi, në gjendjen e рорullit, solli edhe arrestimin e Hilë Mosit, Gurakuqit, Aqif Pashës e R. Siliqit me urdhër të gjeneralit Veshoviç. Pas disa ditësh arrestimi dhe mbajtjeje në burgun e Shkodrës, internohen në Mal të Zi. Kthehet në qytetin e lindjes, mbas shtatë muаjsh. Tashti në Shkodër kishin mërrijt austro-hungarezët. Në rrethanat e reja, bashkëpunëtor dhe nën drejtimin e Gurakuqit, iu kushtua zhvillimin të arsimit dhe të shkollës shqipe. Mori pjesë në “Komisinë Letrare” të themeluar me 1 shtator 1916 nga: Luigj Gurakuqi, At Gjergj Fishta, Sotir Peci, Dom Ndre Mjeda, Mati Logoreci dhe At Ambroz Marlaskaj. Bashkë me pesëmarrës dhe të ftuar të tjerë në mbledhjet e mëvonshme dr. Gjergj Pekmezi , Hilë Mosi , Anton Paluca , Hafiz Ali Korça , Aleksandër Xhuvani , albanologu Maksimilian Lambertz , albanologu slloven Rajko Nahtigal , Emzot Vinçens Prendushi , Sali Nivica , Josif Haxhimima dhe Luigj Naraçi.

Me 1920-tën merr pjesë në Kongresin e Lushnjes. Zgjidhet senator e sekretar i senatit (Këshilli Kombëtar) që njihet si parlamenti i parë shqiptar. Në jetën parlamentare Hilë Mosi do të rreshtohet mе ороzitën demokratike të kryesuar nga Noli e Gurakuqi. Përfaqëson me dinjitet interesat e vendit në kanecelaritë diplomatike të Europës. Bën pjesë në Komisionin Ndërkombëtar për Zgjidhjen e Çështjeve Kufitare (1920-1921), është pjesëtar i delegacionit shqiptar në Konferencën e Gjenevës më 1920, ku Shqipëria pranohet anëtare e Lidhjes së Kombeve. Në një telegram që Noli i dërgon Hilë Mosit me të rast shprehet me entuziazëm për bashkëpunimin e tyre të frytshëm gjatë ditëve që qëndruan në Gjenevë.

I dashur shok:

Në kohën e fitimit, unë kujtoj gjithmonë shokët e mi, shokët e luftës, të cilët kanë marrë pjesë me të gjitha fuqitë e tyne. Ju kini luftuem me mue ndër do rasa të vështira, pa u thyem prej lodhmënive, të cilat do të kishin rrëxuem të tjerë njerëz ma pak të fortë se ju. Tjeni i siguruem se ju i kini fituem meritimet e atdheut, i cili dot’jetë mirënjoftës për fitimin e bamun n’emën të tij es për të cilin nji pjesë e gjanë u takon edhe juve. Unë… ju falënderoj për bashkveprimin e juej në kohë të misjonit tonë historik.

Shumë miqësisht, Fan Noli d.v.

* * *

Po, a e terratisë atdhetarinë vezulluese të poetit, ajo që njihet edhe si “Gabove Hilë” ? “Letër e hapun zotni Hilë Mosit” në 1932-shin, e hartuar nga At Gjergj Fishta dhe që në thelb ka qortimin përreth qëndrimit dhe trajtimit që Ministria e Arsimit e drejtuar aso kohe prej Mosit u bën shkollave fetare ? Kjo kishte me qenë temë e një trajtese më të të përimtë, që gjithëherë ka vend e rend. Veçse jo këto ditë.

Çelo Hoxha/

Rregulli kërkon që në zyrat e administratës në Shqipëri vendoset një protret standrad i presidentit të republikës. Ky rregull u shkel më 2013, kur morën pushtetin socialistët. Kryeministri socialist, Edi Rama, nuk e pëlqente presidentin e atëhershëm, Bujar Nishani (2012-2017), i dalë nga radhët partisë kundërshtare të kryeministrit, Partisë Demokratike, dhe vendosi që protretin e presidentit në zyrën e kryeeministrit ta zëvendësonte me një portret në pikturë të kryeministrit të parë të Shqipërisë, Ismail bej Vlorës.

Kur u pyet më vonë, nga një gazetar, se kush ishte personi në pikturë në zyrën e tij, ai u përgjigj me humor: “Ismail Qemali. Është gjyshi im, nuk e shikon ngjashmërinë?” Po shakaja e tij nuk është aq e pafajshme, po të kemi parasysh që qysh kur u bë kryeministri Rama ka mbajtur një mjekërr të shkurtër si ajo e Ismail beut dhe, duke e pasur të thinjur nga natyra, megjithëse është shumë më i ri nga Ismail beu ishte në detyrë, nuk është krejt e përjashtueshme mundësia që referenca me babain e kombit të jetë apel i tij për respekt historik.

Sidoqoftë, fakti që prishet një rregull, i cili tregon mungesë respekti për kushtetutën dhe hierarkinë institucionale dhe, për të kompesuar nivelin e ulët etik përdoret vlerësimi i shtirur për themeluesin e shtetit shqiptar, është, në fakt, me figurën historike më të rëndësishme të shtetit. Kjo nuk është hera e parë që drejtuesit e shtetit shqiptar tregojnë mungesë respketi Ismail bej Vlorën.

Djali i vogël i Ismail beut, Qamili, i cili ishte gjallë dhe jetoi në Shqipëri edhe pasi morën pushtetin komunsitët, iu nënshtrua represionit politik si gjithë patriotët e tjerë me kontribute historike personale apo familjare. Sipas kujtimeve të familjarëve, në fillim të vitit 1945, Qamilin e thirri në takim Mehmet Shehu, asokohe një nga autoritet ushtarake më të larta dhe më të njohura, i cili i tha se e kishte thirrur për t’i marrë mendim, “si djali i Ismail Qemal Vlorës”. Arsyeja e vërtetë ishte t’i kërkonte mbështeshtjen për regjimin që Shehu, shokët e tij dhe jugosllavët po instalonin në Shqipëri. Qamil Vlora iu përgjigj, kujton nusja e djalit të tij: “Në do të dish mendimin tim, unë po të them se mjaft u vranë shqiptarët me njeri tjetrin, prandaj mos bëni më gjakderdhje, mos vrisni më”.

Jo shumë më vonë, Qamili Vlora u arrestua dhe u dënua me burg pikërisht ngaqë ishte djali i Ismail beut. Në letra e gjykatës padyshim që ka akuzë të shtitur.

Në Fjalorin Enciklopedik të Viktimave të Terrorit Komunist, vëllimi 8, botim i Institutit të Studimeve për Krimet dhe Pasojat e Komunizmit në Shqipëri, Qamil Vlora është prezantuar kështu:

“Qamil Ismail Vlora: Diplomat. Djali i themeluesit të shtetit shqiptar, Ismail bej Vlorës Qemalit. Lindi në Stamboll, më 1895. Shkollimin fillestar e kreu në Stamboll, ndërsa atë të mesëm dhe të lartë në Nicë, Francë. Pas vdekjes së të atit (1919) në Itali, u kthye në Vlorë; më 1921, u zgjodh kryetar i Federatës Atdheu, dega e Vlorës. Më 1923, u vendos në Tiranë, u emërua sekretar i nivelit të tretë në Ministrinë e Jashtme; më 1925 u emërua Sekretar i Parë i MPJ. Për një kohë të shkurtër u emërua Kryekonsull në Selanik dhe zëvendës/drejtor administrativ i asaj Ministrie. Në gusht të vitit 1932 u akuzua të bënte pjesë në «Organizatën e Fshehtë të Vlorës»; u largua nga Shqipëria, së bashku me familjen, dhe u vendos në Francë. U kthye në atdhe më 1939 dhe u emërua anëtar i Këshillit të Shtetit. Në tetor 1943 u zgjodh deputet i Vlorës në Asamblenë Kushtetuese. Pas ardhjes në pushtet të regjimit diktatorial komunist, duke mos pranuar bashkëpunimin me ta u dënua me burg më 1946. Vdiq më 1950.”

Themeluesi i shtetit shqiptar quhej Ismail Vlora, por komunistët nuk e thirrën kur në emrin e tij origjinal. Ata e thirrën atë sipas traditës osmane, duke i vendosur për mbiemër emrin e babait. Ky ndryshim në emrin e babait të shtetit shqiptar hiqte çdo referencë me shkëlqimin e familjes së shquar të Vlorajve, prej së cilës kishin dalë dhe drejtues të perandorisë.

Më 1962, me rastin e 50 vjetorit të Pavarësisë së Shqipërisë, në njërën nga gazetat regjimit (besoj se ishte Zëri i Popullit), u botua një shkrim artikull i shkurtër, ku flitej se si një karrocier kishte çuar Ismail beun nga Durrësi në Vlorë për të ngritur flamurin e Pavarësisë. Asociimi i Ismailit beut me karrocierin ishte denigrim për ngjarjen dhe personazhin, pavarësisht qëllimit fillestar të artikullit. Zbritja e Ismail beut në Durrës dhe udhëtimi i tij në Vlorë është i dokumentuar, kujtimet e drejtuesit të delegacionit të pritjes, Qemal Karaosmani, janë botuar më 1937 në gazetë. Pritja dhe shoqërimi që iu bë delegacionit të Ismail beut ishte madhështore. Qemal Karaosmani, ashtu si Ismail beu, është firmëtar i Deklaratës së Pavarësisë.

Për shkak të paragjykimeve klasore ideologjike, artikulli për karrocierin synonte të fshinte nga historia personazhet historike reale sepse përfaqësonin klasën e pasur dhe me pushtet, dhe ta zëvendësonte me personazhe nga ajo që e quanin “vegjëlia”. E veërteta historike është se nuk kishte karrocier në Shqipëri, asokohe e gjithë kohën, që të organizonte udhëtimin e një delegacioni aq të madh e të shquar, sepse nuk kishin as kontaktet dhe as burimet e nevojshme. Ne e dimë tashmë, se delegacioni u mirëprit nga familjet e pasura, si konaku i Dervish Biçakut në Lushnjë, i cili kishte burime ekonomike të mjaftueshme. Ka qenë traditë në Shqipëri, në kohërat që nuk ishte e përhapur kultura e hoteleve, që udhëtarët të bujtnin te familjet e kamura e zonës dhe ata i mbanin dyert të hapura.

Gjatë regjimit komunist, sidomos në vitet e para, kur ishte i dehur nga fryma jugoslllave, goditja e themeluesve të shtetit shqiptar ishte vijë politike. Lef Nosi u ekzekutua, shumë të tjerë ikën jashtë Shqipërisë për të mos pasur fatin e Lef Nosit, disa të tjerëve, të cilët nuk jetonin më, iu goditën familjet.

Ndërsa ne që shkruajmë sot nuk bëjmë gjë, veç shohim se asnjë lloj persekutimi, gënjeshtre apo falsifikimi nuk mund t’i zhvleftësojë përgjithmonë ata që kur patën radhën të dilnin në skenë qëndruan në anën e duhur të historisë.

Ky artikull është botuar dhe në revistën Shenja, nëntor 2025, Shkup.

Besnik Fishta/

“Gastronomia nuk është thjesht arti i të ushqyerit, por një mënyrë për të ruajtur shpirtin e një kombi”

Filatelia e shekullit XXI po përjeton një rilindje tematike. Nga një pasion që dikur përqendrohej në historinë, monumentet apo figurat shtetërore, ajo është shndërruar në një pasqyrë të gjallë të identitetit kulturor dhe estetik të kombeve. Sot, përmes një pullë poste, nuk përcillet më vetëm një simbol zyrtar, por edhe si perceptim i shpirtit të përditshëm të popullit. Në këtë mozaik të ri tematikash filatelike, gastronomia është shfaqur si një nga fushat më njerëzore dhe nje trend i filatelisë bashkëkohore.

Vrojtimi i pullave postare ka diçka magjike në vetvete. Ato që paraqesin florën, faunën, sportin apo teknologjinë ngjallin një kënaqësi qe lidhet me moshen apo deshirat individuale te individeve te ndryshem. Por, kur syri ndalet te tematika e gastronomisë, ndjesia ndryshon,sepse ndodh qe vështrimi nuk kalon më sipërfaqshëm por ai ndalet, thellohet, kërkon, sikur të donte të ndiente aromën që fshihet pas ngjyrave. Në fytyrën e shikuesit lexohen emocione të tjera, një lloj përhumbjeje e ëmbël, një adhurim i heshtur për imazhin që e ngacmon. Shumë psikologë e shpjegojnë këtë me faktin se ndjesitë e shijes dhe ato të pamjes janë më të lidhurat në përvojën njerëzore, bashkimi i tyre krijon një harmoni të rrallë, ku kujtesa, ndjenja dhe estetika përzihen në një unitet që ngjall kënaqësi të thellë. Ndoshta prandaj, përballë pullave që i kushtohen gastronomisë, njeriu nuk sheh më vetëm një figurë të shtypur mbi letër, por një fragment të shpirtit kulturor, te origjines se tij, një hymn të vogël ndaj identitetit.

Gjatë shekullit XX, tematika e gastronomisë ne filateline boterore ishte pothuajse e padukshme, sepse ne shumice zoteronte vecanersht politika apo ideologjia. Emisionet që e trajtonin këtë temë ishin të pakta dhe zakonisht kufizoheshin në ilustrime të frutave, pijeve apo elementeve të tregut ushqimor, më shumë dekorative se sa përmbajtësore. Në dekadat e para të shekullit XXI panorama ndryshoi ndjeshëm. Në një botë gjithnjë e më të hapur, me qarkullim idesh, njerëzish dhe kulturash, edhe ndjesia e shijeve filloi të udhëtojë. Gastronomia hyri me dinjitet në botën e filatelisë, duke u shndërruar në një tematikë moderne dhe tërheqëse. Rritja e turizmit ndërkombëtar, vëmendja ndaj trashëgimisë jomateriale dhe orientimi i organizatave si PostEurop dhe Euromed Postal drejt dialogut kulturor, e kanë kthyer ushqimin në një ambasador të identiteteve kombëtare. Sot, një pullë që paraqet një gatim tradicional apo një produkt tipik nuk është më një ilustrim i bukur, por një ftesë për të “shijuar” kulturën e një vendi.

Në këtë zhvillim, filatelia nuk është kufizuar vetëm në përmasën vizuale. Inovacionet bashkëkohore, si pullat aromatike (scented stamps), kanë hapur një dimension të ri përvojash shqisore, ato i ofrojne njeriut jo vetëm të shohë, por edhe të ndiejë aromën e motivit që pasqyron imazhi i pullës, qoftë kafeja, çokollata, vera apo erëzat mesdhetare. Këto eksperimente, të ndërmarra nga vende si Franca, Zvicra, Portugalia apo Tajlanda, e kanë kthyer filatelinë në një art sensual, ku imazhi bashkëjeton me aromën dhe kujtesën. Sigurisht, kjo ka hapur edhe debate mbi rrezikun e humbjes së karakterit klasik të pullës postare. Por, si çdo art që evoluon, edhe filatelia kërkon ekuilibrin e saj midis traditës dhe risisë, një zhvillim që nuk mohon të kaluarën, por e përfshin në një përvojë të re estetike.

Në rastin konkret,te cilen do te shqyrtojme, filatelia kosovare ofron një shembull domethënës se si tradita mund të marrë formë të re. Në kulturën e Kosovës, tryeza është simbol i bujarisë dhe bashkësisë familjare, dhe kjo e bën gastronominë një burim të natyrshëm frymëzimi. Që nga fillimi i viteve 2000, kur Kosova nisi kapitullin e saj filatelik, identiteti kulturor u vendos në qendër të krijimtarisë. Krahas temave themelore te paqes, simboleve shtetërore, trashëgimisë historike dhe figurave kombëtare, filatelia kosovare ndoqi me vëmendje edhe prirjet evropiane, duke përfshirë temat që lidhin artin me jetën e përditshme. Në këtë frymë, gastronomia u bë një fushë e re shprehjeje, një mënyrë për të dalluar kulturat, por edhe për të nxjerrë në pah të përbashkëtat e tyre. Fillimisht, ajo u shfaq në mënyrë modeste, përmes motiveve bujqësore e artizanale, drithërat e arta, rrushi i Rahovecit, mjalti i bletëve të Sharrit apo frutat e maleve, simbole të një toke të begatë e punëtore. Më pas, në dekadën e fundit, temat gastronomike u zhvilluan me një stil gjithnjë e më të përpunuar artistikisht. Seritë kushtuar trashëgimisë kulturore jomateriale sollën në miniaturë flinë, piten, lakrorin, verën e Rahovecit dhe shumë shije të tjera që përbëjnë sofrën shqiptare të Kosovës. Këto emetime nuk janë më thjesht përshkrime të produkteve ushqimore, por simbolika të mikpritjes, bashkimit dhe gëzimit që sjell buka e përbashkët. Nëpërmjet gastronomisë, filatelia kosovare ka ruajtur një ekuilibër të bukur midis thjeshtësisë rurale dhe artit të sofistikuar të shijes, duke përcjellë mesazhin se jemi një popull që di të ruajë traditën e vet kulinare. Këto reflektime gjejnë përmbajtje të gjallë në mënyrën se si Posta e Kosovës ka trajtuar temën e gastronomisë në emetimet e saj filatelike. Nga motivet bujqësore e artizanale të viteve të para, deri te seritë më të sofistikuara kushtuar trashëgimisë jomateriale, filatelia kosovare ka ndërtuar një narrativë të qëndrueshme përmes së cilës ushqimi bëhet metaforë e kulturës dhe e mikpritjes shqiptare.

              Fig.1   

Fig.1 Emisioni i Postës së Kosovës me temën “Gastronomia e Kosovës”, që i kushtohet trashëgimisë kulinare tradicionale dhe mënyrës se si ajo përfaqëson shpirtin e një populli. Në këtë fragment filatelik, ushqimi nuk është më thjesht ushqim, por një simbol identiteti, një dëshmi për mënyrën se si kujtesa kulturore ruhet përmes aromës së bukës, shijes së djathit apo ngjyrës së verës. Në pullën e parë, paraqiten prodhime tradicionale të qumështit , djathi dhe gjalpi i vendosur në “kacë” prej druri,me pamje te thjeshtë përmbledh një mënyrë jetese të lashtë, të rrënjosur në baritorinë kosovare, aty ku njeriu dhe natyra bashkëjetojnë në harmoni. “Kaca”, me formën e saj piramidale, nuk është thjesht një enë ruajtjeje, por një simbol i përvojës artizanale që ka mbijetuar brez pas brezi, duke i dhënë çdo produkti një shije të papërsëritshme autenticiteti. Në pullën e dytë, shpaloset tryeza e madhe kosovare, e shtruar me dashuri e kujdes, ku çdo pjatë bart historinë e një zakoni, të një feste, të një përkujdesjeje. Pitet, turshitë, kosi, e gjithë kjo pasuri ngjyrash dhe formash qëndron mbi një mbulesë me motive etnografike shqiptare, duke rikujtuar se ushqimi në Kosovë nuk është thjesht ushqim, por komunikim, mikpritje dhe respekt për traditën. Këto dy imazhe, të bashkuara në një kompozim të ngrohtë e emocional, përçojnë një respekt për kuzhinën tradicionale kosovare, për tokën që ushqen dhe për njerëzit që dinë ta kthejnë ushqimin në kulturë. Në një copëz letre me pullë, ruhen jo vetëm imazhet e gatimeve, por edhe kujtimet e fëmijërisë, aromat e oxhakut, dhe shija e asaj që quhet shtëpi.

  Fig.2   

Ne fig.2, te emisionit tematik “Gastronomia; Vreshtaria e Kosovës” (2015) qe është pjesë e ciklit të pullave që promovojnë trashëgiminë bujqësore dhe kulturore të vendit përmes filatelisë, ku përmes katër pullave të kuruara me ndjeshmëri artistike e tematike, shpalos një nga traditat më të lashta të jetës rurale shqiptare, kultivimin e rrushit dhe prodhimin e verës. Në pullën e parë, shfaqet një figurë gruaje e veshur me kostum tradicional, e cila mbledh rrush me kujdes nën hijen e hardhive. Ky imazh bart në vetvete një simbolikë të dyfishtë, ajo është shenjë e frytdhënies së tokës dhe e rolit të gruas shqiptare si bartëse e traditave bujqësore. Në dy pullat pasuese, arti filatelik gërsheton artin fotografik me ndjesinë pikturale. Një tufë rrushi e ndritshme, e gjelbër dhe e mbushur me jetë, na çon drejt vreshtave të Rahovecit, zemrës së vreshtarisë kosovare. Ndërsa shporta me rrush të purpurt në pullën tjetër ngjason me një natyrë të qetë të pikturës klasike, duke nënvizuar bukurinë dhe thjeshtësinë e frytit të korrjeve. Këtu vreshtaria nuk është thjesht ekonomi, por një mënyrë e të jetuarit që mishëron lidhjen e njeriut me tokën dhe ciklin e natyrës. Kurse në pullën përmbyllëse, rrushi shndërrohet në verë, simbol i mikpritjes, gëzimit dhe bashkimit njerëzor. Gotat e mbushura me verë të kuqe flasin për tryezat shqiptare, për ngrohtësinë e familjes dhe shijen që shkon përtej ushqimit, drejt kulturës. Ky kalim nga vreshti në gotë, nga natyra në tryezë, përbën natyrshem kalimin, nga puna te festa, nga toka te fryti i shpirtit.

   Fig.3   

Fig.3, te vitit 2016, tregojne tre pulla postare të emetuara nga Posta e Kosovës i përkasin një cikli tematik të titulluar “Pemëtaria” (Frutikultura), që i kushtohet pasurisë bujqësore dhe traditës së prodhimit vendas të frutave. Pulla e pare paraqet mollën, frutin simbol të shëndetit dhe pjellorisë, e vendosur mbi një sfond me motive kulinare. Ajo duket sikur fton shikuesin të ndiejë aromën e freskisë së fshatit kosovar. Pulla e dyte sjell në qendër dardhën, shoqëruar me elementë të tjerë ushqimorë si qumështi dhe mjalti, që përfaqësojnë bujarinë e tryezës tradicionale, dhe pulla e trete paraqet manin dhe kumbullën, të lidhura me prodhimin artizanal të reçelit dhe traditën e ruajtjes së frutave në dimër, një zakon i hershëm në shumë familje kosovare. Në plan simbolik, këto pulla nuk janë thjesht një përshkrim i prodhimeve bujqësore, ato janë një demostrim për lidhjen e njeriut me tokën, për shijen e punës së ndershme dhe për kujtesën e tryezave familjare.

    Fig.4   

Fig.4. tregon tri pulla postare të emetuara nga Posta e Kosovës në vitin 2021 qe i përkasin ciklit tematik “Frutat e malit”, një seri që sjell në qendër bukurinë dhe vlerat ushqyese të pasurisë natyrore të vendit. Ato janë një himn vizual për shijen e pyjeve dhe ajrin e pastër të maleve kosovare, ku natyra ruan ritmet e saj. Pulla e treguar nga  e djathta tregon Mjedren (Rubus idaeus), qe përfaqëson frytin që rritet në terrene të pastra, aty ku njeriu ndërthuret butësisht me pyllin. Pulla e dyte ne mes eshte Dredhëza e egër (Fragaria vesca) e pozicionuar në një çast natyral, në mes të gjetheve të gjelbra, kjo pullë përçon aromën e freskisë dhe ndjesinë e thjeshtësisë rurale. Dredhëza është fruti i kujtimeve verore dhe simbol i fëmijërisë. Pulla e trete majtas, eshte Qershiza (Vaccinium myrtillus) me ngjyrën e thellë blu dhe sfondin e errët të pyllit, ajo shpreh misterin dhe bukurinë e maleve të Kosovës. Ky frut i vogël, por me vlera të mëdha ushqyese, përfaqëson natyrën që gjallon, duke ushqyer njeriun qe nga lashtesia. Artistikisht, pullat nepermjet realizmit fotografik, shpreh mendimin qe çdo frut bëhet metaforë e gjallë e jetës dhe e natyrës së paprekur. Në plan simbolik, seria “Frutat e malit” është një himn për autenticitetin dhe natyrën e pastër të Kosovës, një kujtesë se pasuria e vërtetë e një vendi nuk qëndron vetëm në teknologji apo zhvillim urban, por në ruajtjen e ekosistemeve që i japin jetë dhe identitet kombëtar.

Studim nga Rafael Floqi/

Pavarësia e Shqipërisë në vitin 1912 ishte një ngjarje vendimtare me implikime të shumta, jo vetëm për shqiptarët, por edhe për Perandorinë Osmane dhe më vonë për Republikën e Turqisë. Qëndrimet turke ndryshuan nëpër tri faza kryesore: periudha osmane, epoka e xhonturqve dhe politika e Republikës së Ataturkut. Ndërkohë, shqiptarët myslimanë kaluan nga mbështetja për autonomi osmane tek përkrahja aktive për pavarësinë, duke reflektuar tensionet midis identitetit fetar, lidhjeve historike dhe aspiratave kombëtare.

Perandoria Osmane: Refuzimi dhe oferta për autonomi

Kur Shqipëria shpalli pavarësinë më 28 nëntor 1912, Perandoria Osmane po përjetonte një krizë të thellë territoriale dhe politike. Humbja e territoreve në Ballkan ishte duke e dobësuar rëndësisht pozicionin e Sulltanit dhe autoritetin e Portës së Lartë. Në këtë kontekst, qeveria osmane reagoi me refuzim të drejtpërdrejtë të pavarësisë, duke ofruar një opsion të kufizuar – autonomi brenda Perandorisë – si kompromis minimal për të ruajtur lidhjet administrative dhe fetare me komunitetin shqiptar. Në një dokument të Ministrisë së Jashtme Osmane të dhjetorit 1912 thuhet: “Qeveria e Sulltanit nuk e njeh aktin e pavarësisë së shpallur në Vlorë, por është e gatshme të pranojë një Shqipëri autonome brenda Perandorisë” (BOA, HR.SYS. 2131/11).

Kjo deklaratë reflekton dy qëllime kryesore të Portës: së pari, të shmangë një precedent që mund të inkurajojë popujt e tjerë ballkanikë të shpallin pavarësinë; së dyti, të ruajë një bazë strategjike për operacionet osmane në Ballkan dhe të mbajë kontrollin mbi detin Adriatik.

Pamundësia ushtarake për të ndaluar pavarësinë

Përveç refuzimit politik, Perandoria Osmane ishte praktikisht e paaftë për të përdorur forcën ushtarake për të rivendosur kontrollin mbi Shqipërinë. Luftërat e fundit në Ballkan (Lufta e Parë Ballkanike, 1912) kishin shkaktuar humbje të mëdha territoriale dhe reduktim të forcave të rregullta osmane në rajon. Ushtria ishte e lodhur, keqorganizuar dhe shpesh e shpërndarë në fronte të shumta, duke e bërë të pamundur një operacion të madh kundër trupave dhe komuniteteve shqiptare.

Mungesa e trupave të mjaftueshëm dhe logjistika e dobët penguan çdo përpjekje reale për të penguar shpalljen e pavarësisë. Kjo dobësi strategjike e detyroi Portën që të përqendrohej tek opsioni i autonomisë si një kompromis minimal, ndërkohë që shqiptarët, duke vërejtur dobësinë osmane, shfrytëzuan mundësinë për të formuar shtetin e tyre të pavarur.

Në kohën e shpalljes së pavarësisë së Shqipërisë më 28 nëntor 1912, kryeministri i Perandorisë Osmane (Turqisë së atëhershme) ishte Qamil Pasha (Kâmil Paşa), një politikan konservator që shërbente si kryeministër për periudha të shkurtra gjatë viteve 1912–1913. Qamil Pasha (Mehmed Kâmil) ka pasur një histori të gjatë në politikën osmane dhe ka shërbyer disa herë si Vezir i Madh. Në një studim të Hasan Ali Polat ai e bën të qartë se Qamil Pasha ishte në fillim relativisht pranues ndaj disa ideve reformiste, por më pas u bë kritik i CUP-it. Ai ishte shënjestra e një grushti shteti nga CUP-i më 23 janar 1913, që tregon sa i tensionuar ishte marrëdhënia e tij me xhonturqit.

Xhonturqit: Shqiptarët si kulla mbrojtëse e Perandorisë

Xhonturqit (Komiteti Bashkimi dhe Përparimi) ishin një lëvizje politike reformiste që mori pushtetin në Perandorinë Osmane pas Revolucionit të vitit 1908. Ideologjia e tyre bazohej kryesisht në unitarizmin shtetëror, centralizimin e administratës dhe modernizimin e strukturave politike dhe ushtarake.

Për xhonturqit, Perandoria ishte një organizëm i unifikuar dhe çdo autonomi lokale, si ajo e shqiptarëve, shihej si një kërcënim ndaj stabilitetit dhe integritetit territorial. Xhonturqit kuptonin rëndësinë gjeopolitike të shqiptarëve për Perandorinë. Shqipëria shërbente si “kulla mbrojtëse” e Perandorisë në Ballkanin Perëndimor dhe Adriatik, duke ofruar një linjë strategjike kundër ambicieve të Serbisë, Malit të Zi dhe Greqisë. Talat Pasha, një nga figurat kryesore të lëvizjes, deklaronte:

“Shqiptarët janë kulla e mbrojtjes së Perandorisë në Perëndim. Humbja e tyre do të thotë shkatërrim i balancës sonë politike” (Talat Paşa, 1911, fq. 45).

Ky qëndrim tregon se xhonturqit i shihnin shqiptarët si faktor kyç të sigurisë kombëtare osmane dhe jo thjesht si një komunitet autonom që duhej “menaxhuar”.

Reagimi ndaj shpalljes së pavarësisë së Shqipërisë

Sipas një artikulli studimor, pas shpalljes së pavarësisë (28 Nëntor 1912), Kâmil Paşa e përjetoi këtë akt si një rebelim kundër Perandorisë: ai deklaroi se ishte “një revoltë”, jo thjesht një lëvizje formale shtetërore. Në të njëjtin raport nga studiuesi Krisztián Csaplár-Degovics, thuhet se Kâmil Paşa i dërgoi Ismail Qemalit një telegram më 9 dhjetor 1912, duke shprehur habinë dhe brengën e tij për shpalljen, dhe propozoj një zgjidhje autonomije: që Shqipëria të jetë “autonome nën një princ osman”. Megjithatë, Ismail Qemali refuzoi këtë propozim autonomik, sepse pavarësia tashmë ishte shpallur dhe vishet besuar që e ardhmja e Shqipërisë do të vendosej nga fuqitë e mëdha në konferencat ndërkombëtare.

Sipas Hasan Bey Prishtinës, një nga udhëheqësit shqiptarë të lëvizjes së pavarësisë, Qamil Pasha dërgoi një mision në Prishtinë me qëllim negociatat me kryengritësit shqiptarë. Misioni përfshinte figura ushtarake dhe civile dhe synonte njohjen e kërkesave shqiptare, përfshirë përdorimin e gjuhës shqipe, emërimin e zyrtarëve vendas dhe njohjen e kufijve të Shqipërisë. Kjo tregon se Pashai, megjithë qëndrimin e tij “anti-CUP” dhe skepticizmin ndaj pavarësisë, tentoi të menaxhojë situatën nëpërmjet negociatave dhe kompromiseve, jo domosdoshmërisht për ta ruajtur Shqipërinë plotësisht brenda Perandorisë, por të shpërndajë tensionet. Megjithatë, situata politike në Stamboll ishte shumë e paqëndrueshme: Perandoria Osmane po përjetonte një krizë të madhe pas Luftës së Parë Ballkanike, dhe Qamil Pasha drejtonte qeverinë osmane në një moment kur autoriteti mbi Ballkanin Perëndimor ishte në rënie të shpejtë. Ai ishte i përfshirë në negociatat për të ruajtur një formë të autonomisë shqiptare, por nuk kishte mundësi ushtarake ose politike për të penguar shpalljen e pavarësisë nga shqiptarët.

Në literaturën historike, kjo periudhë shpesh përshkruhet si një moment kur qeveria osmane ishte e dobët dhe e pafuqishme për të rivendosur kontrollin mbi Shqipërinë (Skendi, 1967; Jelavich, 1983).

Në muajt pas shpalljes së pavarësisë, Qeveria e Përkohshme ushtronte ndikim të drejtpërdrejtë vetëm në Vlorë dhe rrethinat e saj. Gjirokastra, Tepelena dhe Përmeti e njohën Ismail Qemal Vlorën si Kryeministër gjatë dimrit 1912–1913. Vetëm pas pranverës së vitit 1913, së bashku me tërheqjen e ngadaltë të ushtrisë serbe dhe kthimin në Anadoll të trupave osmane, mundën edhe rrethet e tjera administrative shqiptare të njihnin sundimin e Qeverisë së Vlorës.

Shqipëria e pavarur, e udhëhequr nga Qeveria e Përkohshme, përballej me probleme të rënda. Shumica e shtëpive të mëdha refuzuan nënshtrimin ndaj pushtetit të ri; sipas traditave shekullore, anëtarët e tyre formonin parti dhe kontrollonin ndjekësit nga qendrat e pasurive të tyre: Toptanët nga trekëndëshi Durrës–Tiranë–Krujë, Vrionët nga Fieri dhe Myzeqeja dhe Vlorët nga Vlora. Pjesa tjetër e territoreve jugore të kontrolluara nga shqiptarët i përkisnin familjeve Libohova dhe Delvina. Çdo parti e tillë mund të mobilizonte një ushtri prej një deri në tre mijë vetash.

Pronarët myslimanë të zonës nuk kundërshtonin ndjenjat kombëtare, por shumë prej tyre ende shpresonin të merrnin një detyrë të paguar mirë në administratën osmane. Në dimrin e 1912–1913, interesi i tyre më i madh ishte stabilizimi i situatës shqiptare dhe rikthimi i rendit. Interesant është se shumica prej tyre prisnin që këtë të arrinin jo nga Stambolli, por nga fuqitë e mëdha me interesa në Adriatik, kryesisht Monarkia Austro-Hungareze, e cila kishte treguar aftësitë e saj në Bosnje dhe Hercegovinë.

Zyrtarët lokalë ishin kryesisht familje agallarësh dhe bejlerësh shumica e të cilëve u tërhoqën në pronat e tyre me ushtarët e tyre dhe prisnin të shihnin se si do të zhvilloheshin ngjarjet. Shumica e tyre, si edhe pjesëtarët e intelektualët i kushtuan besnikëri njërit nga shtëpitë e mëdha duke shpresuar për një të ardhme më të mirë.

Në fund të vjeshtës së vitit 1912, popullsia e fshatrave ishte lënë pa një autoritet më të lartë që t’i kontrollonte. Vendoset anarkia, dhe për shkak të kushteve të luftës dhe mungesës së kontrollit shtetëror, shpërthyen valë dhune. Vjedhjet, vrasjet dhe përplasjet vazhdonin të mbeteshin pa ndëshkim. Rivaliteti midis grupeve të interesit u rrit, gjë që pengoi këto grupe të ndjekin një politikë me interesa të përbashkëta. Organizatave të vetme që ende funksiononin u bënë ushtritë që mblidheshin rreth shtëpive të mëdha dhe familjeve të bejlerëve.

Valët e emigrantëve shqiptarë nga Ballkani Qendror, duke ikur nga ushtria serbe, e përkeqësoi vetëm situatën. Për sa i përket numrit të tyre, janë të disponueshme vetëm vlerësime, pasi pjesa e tyre ishte gjithmonë në lëvizje për shkak të avancimit serb dhe sepse, pas heqjes së bllokadës greke në fillim të prillit, shumë myslimanë mund të ishin nisur për në Stamboll për t’u vendosur në Anadoll. Refugjatët ngritën strehime të përkohshme rreth qyteteve të mëdha të Shqipërisë Qendrore dhe Jugore, si Durrësi, Berati dhe Vlora. Ata numëroheshin rreth 60,000 në Sanxhakët e Durrësit dhe Elbasanit dhe rreth 5,000 rreth Vlorës.

Qeverisja gjithashtu ishte e vështirë, sepse Perandoria Osmane dhe ushtria, përfaqësuesi më i fuqishëm lokal i pushtetit të saj, e konsideronin shpalljen e pavarësisë si tradhti.

Perandoria Osmane dhe ushtria e konsideronin shpalljen e pavarësisë si tradhti.

Komandantët ushtarakë osmanë që luftonin në Ballkanin Perëndimor morën lajmin me shumë ditë vonesë për ngjarjet e 28 nëntorit 1912. Pasha Esat Halasti supozohet të ketë urdhëruar arrestimin e Qemalit dhe dërgimin e tij në Janinë.

Megjithatë, Myfit Bej Libohova, ish-anëtar i Parlamentit Osman, arriti ta bindë se një veprim i tillë do të rrezikonte vetëm besnikërinë e trupave shqiptarë. Pas diskutimit, Pasha Halasti vendosi të urdhëronte zyrtarët besnikë ndaj perandorisë të bashkëpunonin me administratën e Qemalit. Disa ditë më vonë, më 2 dhjetor, ishte tashmë vendimi i tij autonom të dërgonte një telegram në Vlorë, duke i kërkuar Qemalit të organizonte Shqipërinë e pavarur. Pasha gjithashtu shprehu se çdo lloj pavarësie e frymëzuar nga Monarkia Austro Hungareze, apo Italia ishte jashtë diskutimit.

Vetëm më 3 dhjetor, Veziri i Madh mori informacion të detajuar mbi ngjarjet e 28 nëntorit në Vlorë nga babai i pavarësisë. Qemali njoftoi se ai dhe delegatët e kombit shqiptar formuan Qeverinë e Përkohshme, sepse, siç theksoi, perandoria nuk mund të mbrojtë më territoret e banuara nga shqiptarët kundër armiqve të jashtëm.

Përgjigja e Vezirit të Madh Qamil mbërriti më 9 dhjetor. Qamil Pasha me vështirësi mund të fshehë habinë, duke menduar se shpallja e pavarësisë ishte jo më pak se një kryengritje kundër perandorisë. Ai e vlerësoi situatën e re si të pasuksesshme, pasi kjo nënkuptonte se nuk kishte më një fuqi që të mund të parandalonte ndarjen e Shqipërisë midis Serbisë, Malit të Zi dhe Greqisë. Qamil Pasha tentoi të ndikojë në Qeverinë e Përkohshme duke pretenduar se Këshilli i Ministrave i Qeverisë Xhonturke kishte vendosur më 23 tetor të jepte autonomi të plotë Shqipërisë nën udhëheqjen e një princi osman, dhe dekreti përkatës ishte duke u përgatitur.

Ai paralajmëroi Qemalin se ngjarjet mund të përfundojnë për të si Hanin e Krimesë, i cili shpalli pavarësinë por humbi pushtetin ndaj Rusisë. Qemali e falënderoi Vizirin për ofertën, por e gjeti të vonuar, pasi pavarësia ishte shpallur dhe Konferenca e Londrës e Ambasadorëve kishte të drejtën të vendoste për të ardhmen e vendit. Dy javë pas marrjes së letrës së Vizierit të Madh, 200 kalorës turq nisën për në Vlorë me iniciativë të panjohur. Qemali dërgoi 50 ushtarë për t’i ndaluar tek Kalimi i Linecit (26 km në juglindje të Vlorës), por një konflikt i armatosur nuk ishte në interes të asnjërës palë.

Diplomacia e Ismail Qemalit me Turqinë

Më 18 dhjetor 1912, Qemali dërgoi një letër tjetër në turqisht për Vizirit të Madh. Letra ishte e shkruar në një ton pajtues dhe theksonte motivet se pas shpalljes së pavarësisë: shqiptarët donin të shmangnin kontrollin e huaj dhe ndarjen e atdheut të tyre. Ismail Qemali argumentoi se ishte gjithashtu në interesin e Stambollit të mbështeste një Shqipëri mike, që mund të vepronte si një fuqi balancuese mes shteteve armiqësore të gadishullit, një ide që gjithashtu promovonin politikat e fuqive të mëdha. Një argument tjetër për mbështetjen e krijimit të shtetit të ri ishte principi i kombësisë, i promovuar nga aleatët ballkanikë dhe i pranuar nga fuqitë e mëdha. Qemali tha se do të ishte turp të mos përfitohej nga këto përfitime dhe kërkoi nga Viziri i Madh të lejonte lirinë e nevojshme për të vendosur një qeveri që mund të kënaqte të dy shtetet. Nuk dihet nëse kjo letër është përgjigjur ndonjëherë. Pas kësaj, autoritetet osmane gjithashtu bllokuan trafikun e telegrameve dhe postës në Vlorë, duke kontribuar kështu në izolimin e Qemalit dhe të qytetit.

Shpërbërja e ushtrisë turke

Në nëntor–dhjetor 1912, tre grupe ushtrie osmane dhe disa korpuse të vogla të pavarura ishin të pranishme në Shqipërinë Qendrore dhe Jugore. Rreth Janinës, Pasha shqiptar Esat Halasti dhe vëllai i tij, Vehib Halasti Pasha, udhëhiqnin një ushtri prej 30–40,000 burrash (nga të cilët, sipas Myfit Libohovës, rreth 12,000 mund të ishin ushtarë shqiptarë), ndërsa grupi i 5-të i ushtrisë dhe mbetjet e ushtrisë së Vardarit kontrollonin territorin midis lumit Shkumbin dhe Beratit. Këto dy të fundit përbënin kërcënimin real për Qeverinë e Vlorës, pasi vëllezërit Halasti nuk mund të dërgonin forca të konsiderueshme për të mbajtur Janinën.

Grupi i 5-të i ushtrisë nën komandën e Kara Saidit u tërhoq nga Kumanova në rajonin e Beratit. Vetëm 12,000 vetë mbijetuan nga ky grup ushtarak, nga të cilët rreth 4,000 ishin të vendosur rreth qytetit. Këto trupa ishin të disiplinuar dhe ruanin marrëdhënie të mira me popullsinë lokale, por nuk ishin më të afta për beteja frontale: në fillim të janarit 1913, një batalion u plotësua me 1,000 kryengritës lokalë dhe një mitraloz dhe u urdhërua për në Himarë. Një ditë më vonë, batalioni u rebelua dhe u kthye mbrapsht. Kara Saidi vendosi një administratë ushtarake më shumë a pak funksionale, e cila toleronte gjithashtu praninë e përfaqësuesve të Qeverisë së Përkohshme në territorët që kontrollonte. Kjo ushtri osmane pengoi trupat serbe të kalonin lumin Shkumbin. Për shkak të dezertimeve të shqiptarëve, vetëm 6,000 trupa turke mbetën nga ky grup në janar 1913.

Një divizion sovran i ushtrisë së Vardarit u tërhoq në Shqipëri nën drejtimin e Xhavid Pashës, i cili fillimisht mbrojtte sanxhakun e Novi Pazarit. Ushtria serbe e ndiqte atë derisa arriti në Adriatik, në Durrës. Xhavid Pashait i mbetën rreth 5,000 burra. Ata vendosën kamp në rajonin e Vlorës dhe deri në maj 1913, kur trupat u kthyen në Anadoll, përbënin një kërcënim të vazhdueshëm për Qeverinë e Përkohshme.

Në jug të tyre, në Delvinë, ishin vendosur 4–5 batalione, pjesërisht shqiptarë, nën drejtimin e Mehmet Ali Pashë Delvinës. Pronari shqiptar marshoi trupat e tij nga Manastiri në atdheun e tij, ku vendosi administratën ushtarake. Në fillim të dhjetorit, rreth Sarandës zbarkuan 500–1,000 ushtarë grekë të keqpajisur, të cilët, në rrugën për në Delvinë, papritmas u përplasën me ushtrinë perandorake të pajisur me një mitraloz dhe katër topa malorë me zjarre të shpejta. Mehmet Ali Pasha i shtyu ata në det, duke penguar për muaj të tërë pushtimin grek të kësaj pjese të Shqipërisë Jugore. Pashai nuk e mbështeti politikën e Qemalit, por as nuk e kërcënoi atë me sulm. Me forcat e tij ai mbuloi Esat Halastin nga bregu, mbajti nën vëzhgim territorin çam dhe mbrojti me sukses pronat e familjes së tij.

Dezertimi i Nizamëve shqiptarë

Qëndrimi armiqësor i ushtrisë osmane të Janinës ndaj Qemalit nuk ishte vetëm për shkak të shpalljes së pavarësisë, por edhe sepse kryetari i Qeverisë së Përkohshme dërgonte mesazhe për ushtarët shqiptarë në ushtri, duke i inkurajuar të dezertojnë. Nga njëra anë, Qemali e shihte ushtrinë perandorake si kërcënim dhe për këtë arsye përpiqej ta dobësonte me çdo mënyrë. Nga ana tjetër, ai viziononte marrëdhënie paqësore me shtetet ballkanike dhe, në emër të Shqipërisë së pavarur, kundërshtonte çdo konflikt të armatosur. Së treti, ai besonte fort se kur të vendoseshin kufijtë përfundimtarë, fuqitë e mëdha nuk do të merrnin parasysh ku ishin vendosur trupat e aleatëve ballkanikë, dhe kështu e konsideronte të kotë që ushtarët shqiptarë të derdhnin gjak në ushtrinë osmane.

Mesazhet e Kryeministrit bënë që mijëra shqiptarë të dezertojnë nga ushtria osmane, duke marrë armët dhe municionin e tyre. Edhe pse pas 20 dhjetorit Qeveria e Përkohshme nuk dërgoi më mesazhe të tilla, propaganda e Qemalit demoralizoi në afat të gjatë pjesën tjetër të trupave shqiptare të ushtrisë osmane.

Sa i përket dezertimeve, oficerët fushorë osmanë ishin të pafuqishëm: ata aplikuan ligjin ushtarak dhe amnistinë, por pa sukses. Vetëm pas vizitës së Musa Hamit Demit u normalizuan marrëdhëniet midis Qemalit dhe udhëheqësve ushtarakë osmanë: nuk kishte më mesazhe që inkurajonin shqiptarët të dezertojnë, dhe liderët osmanë njohën Qeverinë e Përkohshme.

Qeveria e Përkohshme nuk kishte shumë kontakte me komandën e lartë të Janinës; që nga fillimi i vitit 1913, disa anëtarë të saj dërguan telegrame për forcat osmane të Janinës lidhur me Çamërinë, duke urdhëruar trupat e udhëhequr nga Halasti të kujdeseshin për mbrojtjen e përgjithshme të territoreve jugore. Megjithatë, Qemali nuk kishte ndërmend të jepte mbështetje aktive për ushtritë osmane për këtë qëllim.

Si rezultat i propagandës së Qemalit, rreth 3–4,000 ushtarë shqiptarë dezertuan nga Berati deri në mars 1913. Në Janinë, vetëm 2 nga 12 batalionet e kuqe shqiptare mbajtën pozicionet e tyre, ndërsa të tjerët u kthyen në shtëpi. Shumica e nizamëve shqiptarë, megjithatë, ruajtën pozicionet dhe vazhduan të luftonin deri në armëpushim. Shumica e atyre që dezertuan nga Janina shkuan në Çamëri për të luftuar kundër grekëve në atdhe, ndërsa të tjerët u mblodhën rreth Gjirokastrës dhe Delvinës dhe u rikthyen nën udhëheqjen e Esat Halastit.

Trupat osmane të vendosura në Shqipërinë Qendrore përbënin një kërcënim shumë më të madh për qeverinë e Vlorës në afat të gjatë sesa Esat Halasti Pasha, pasi këto trupa kishin mundësinë reale të shkatërronin me forcë Qeverinë e Përkohshme, që nga pikëpamja perandorake konsiderohej thjesht si rebelim. Komandantët turq të Beratit ishin në thelb armiqësorë ndaj politikës së Qemalit, por njëkohësisht ishin shumë të vetëdijshëm për situatën reale: trupat e tyre nuk ishin të afta për beteja dhe përveç kësaj, ata duhej të mbijetonin në territore të banuara nga shqiptarët. Prandaj, për të mbijetuar në luftë, nuk rrezikuan një konflikt të armatosur.

Pothuajse të gjithë ushtarët shqiptarë dezertuan nga Berati nën thirrjet e Qemalit. Ata pak që mbetën, me disa oficerë midis tyre, i kushtuan besnikëri Qemalit në një letër dhe u angazhuan të japin informacion për qeverinë në Vlorë. Kryeministri përpiqej të mbante trupat turke të mbetura larg portit dhe rrethinave të tij dhe përpiqej të pengonte përpjekjet e tyre për furnizime. Ai gjithashtu tentoi të bindë komandantët e lartë në Berat të kapitullonin dhe të dorëzonin armët. Për më tepër, ai dërgoi telegrame tek qeveritë e fuqive të mëdha të Adriatikut, duke kërkuar që këto trupa të dërgoheshin në Anadoll.

Arsyeja e refuzimit të pavarësisë

Rëndësia strategjike e Shqipërisë: Shqipëria ishte një “mburojë” natyrore për Perandorinë Osmane kundër ambicieve territoriale të Serbisë, Malit të Zi dhe Greqisë. Humbja e saj do të rrezikonte kontrollin osman mbi rrugët kryesore të tregtisë dhe pozicionin gjeopolitik në Adriatik.

Lidhjet historike dhe elitare: Shumë shqiptarë kishin marrë pjesë në administratën osmane dhe ushtri, duke arritur nivele të larta si vezirë, guvernatorë dhe komisarë. Rreth 30 shqiptarë kanë mbajtur pozita të larta në administratën osmane, duke krijuar një lidhje të fortë historike dhe kulturore me Stambollin (Skendi, 1967). Humbja e ndikimit të këtyre elitave do të ishte një humbje simbolike dhe materiale për Perandorinë.

Ruajtja e identitetit fetar: Për Perandorinë Osmane, shqiptarët myslimanë ishin një komponent i rëndësishëm për stabilitetin e rajonit. Autonomia brenda Perandorisë do të lejonte ruajtjen e institucionit të feve dhe privilegjeve fetare, pa sakrifikuar kontrollin politik. Porta mendonte se një Shqipëri autonome do të mbetej “myslimane dhe miqësore” ndaj Perandorisë, ndryshe nga një shtet i pavarur, i cili mund të kërkonte lidhje të tjera me fuqitë perëndimore.

Autonomia si kompromis strategjik

Oferta e autonomisë ishte një mënyrë për Portën që të ruante një lidhje minimale administrative dhe politike me trojet shqiptare. Për të, kjo do të ishte një zgjidhje praktike: Shqipëria do të kishte institucione lokale, por do të mbetej në juridiksionin osman. Ushtria dhe policia mund të funksiononin në koordinim me Stambollin. Taksat dhe resurse të caktuara do të vazhdonin të shkonin në administratën osmane.

Megjithatë, kjo ofertë ishte e papranueshme për shqiptarët, të cilët tashmë kërkonin një shtet të pavarur, të lirë nga çdo kontroll i jashtëm. Shumica e elitave dhe përfaqësuesve vendorë e panë autonominë si kompromis të pamjaftueshëm për mbrojtjen e interesave kombëtare dhe territoriale.

Konsekencat e qëndrimit të Portës

Qëndrimi refuzues i Perandorisë Osmane dhe oferta e autonomisë krijuan një klime tensioni që nxiti: Shpalljen e pavarësisë nga Ismail Qemali dhe delegatët e Vlorës. Radikalizimin e disa komuniteteve myslimane, të cilët fillimisht mbështesnin Porta, por u zhgënjyen nga mosveprimi i saj. Lëvizjen e Haxhi Qamilit, që pasqyroi tensionet sociale dhe fetare të një pjese të popullsisë ndaj një Shqipërie që po formohej larg autoritetit osman. Në këtë kuadër, Perandoria Osmane nuk mundi të ndikojë më në zhvillimet politike, dhe Shqipëria e shpalli pavarësinë e saj, duke filluar një periudhë të re marrëdhëniesh me fqinjët dhe me Perandorinë e shndërruar në Republikë më vonë.

Trevat myslimane si Vlora, Berati, Elbasani, Dibra dhe Kosova luajtën rol vendimtar në shpalljen e pavarësisë më 28 Nëntor 1912 (Clayer, 2007). Kjo tregon një evolucion të qartë: nga preferenca për autonomi tek pjesëmarrja aktive në ndërtimin e shtetit shqiptar.

Lëvizja e Haxhi Qamilit (1914–1915) përfaqëson një rast ilustrues të tensioneve sociale dhe politike në Shqipëri. Ndjekësit e tij mbështesnin rikthimin e autoritetit osman dhe shpreheshin kundër elitat nacionaliste të Vlorës dhe Elbasanit. Slogani i tyre “Dum babën!” simbolizonte besimin se Perandoria Osmane ishte një garanci për rendin dhe mbrojtjen sociale. Kjo lëvizje nuk ishte anti-shqiptare; ajo reflektonte ndasitë socio-ekonomike dhe fetare, duke përfaqësuar një përplasje mes identitetit tradicional dhe projektit modern kombëtar (Jelavich, 1983).

Republika e Turqisë: Mbështetje për Shqipërinë sovrane

Pas krijimit të Republikës së Turqisë, Mustafa Kemal Atatürk mbështeti qartë pavarësinë shqiptare: “Ne e shohim Shqipërinë si një shtet të pavarur dhe mik, i cili duhet të zhvillohet i lirë, sipas vullnetit të popullit të tij” (TBMM Zabıtları, 1923). Ai gjithashtu deklaroi: “Respekti ynë për pavarësinë e Shqipërisë është i palëkundur” (Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, vëll. 2).

Turqia republikane mbështeti Shqipërinë edhe përballë presioneve italiane gjatë viteve 1920–1930, duke krijuar një marrëdhënie miqësore dhe strategjike.

Qëndrimi i Turqisë ndaj pavarësisë shqiptare mund të ndahet në tre faza: Perandoria Osmane – refuzim i pavarësisë, tolerim i autonomisë. Xhonturqit – njohje e rëndësisë strategjike, por politika centralizuese e përkeqësoi marrëdhënien. Republika e Ataturkut – mbështetje e qartë dhe respekt për sovranitetin shqiptar.

Referenca:

Atatürk, M., 2002. Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, vëll. 2. Ankara: Türk Tarih Kurumu.

BOA, HR.SYS. 2131/11. Arkiva Osmane, Stamboll.

Clayer, N., 2007. Aux origines du nationalisme albanais. Paris: Karthala.

Jelavich, B., 1983. History of the Balkans: Twentieth Century. Cambridge: Cambridge University Press.

Skendi, S., 1967. The Albanian National Awakening 1878–1912. Princeton: Princeton University Press.

Talat Paşa, 1911. Hatıralar. Stamboll: Matba’a-i Osmaniye.

TBMM Zabıtları, 1923. Meclis Kayıtları. Ankara: Türkiye Büyük Millet Meclisi.

StA HHStA PA/XII/417/6c, telegram by Lejhanec, Valona, 1912.12.04., No.753; Nr. 49. telegram by Esat Halasti to Nazim Pasha to Valona, 2.12.1912.,

Qeveria e Përkohëshme e Vlorës, 54. 9 ÖStA HHStA PA/XII/417/6c, telegrams by Lejhanec, Valona, 04.12.1912., No. 753. and 06.12.1912., No.1187.

10 Vlora, Lebenserinnerungen 2, 26. 11 ÖStA HHStA PA/XIX/Berchtold/1, Bd.IV. 11.12.1912., 466.

12 Vlora, Lebenserinnerungen 2, 26. 13 ÖStA HHStA PA/XII/417/6c, telegram by Lejhanec, Valona, 12.12.1912., No.2552.

13 Qeveria e Përkohëshme e Vlorës, KRISZTIÁN CSAPLÁR-DEGOVICS

Bibliography Sources Österreichisches Haus-, Hof- und Staatsarchiv (Vienna), Ministerium des Äußeren, Politisches Archiv ÖHHStA PA/VII/Fasz. 423

INTERVISTË EKSKLUZIVE ME SHKELQESINË E TIJ, AMBASADORIN E ZVICRËS NË KOSOVË, Z. JÜRG SPRECHER

Intervistoi: Dashnim HEBIBI, Cyrih

“SWISSCOY në Kosovë është deri më tani angazhimi më i madh i Ushtrisë Zvicerane në kuadër të promovimit të paqes. Që nga viti 1999, deri në 215 pjesëtarë të ushtrisë për çdo kontingjent janë në shërbim të forcave të KFOR-it në Kosovë. Me këtë kontribut, Zvicra përmes ushtrisë së saj të paqes mbështet sigurinë dhe stabilitetin në vend”, tha ndër të tjera Shkëlqesia e Tij për helveticALforum.ch, Ambasadori Sprecher. Është një nder i madh dhe një kënaqësi e veçantë për redaksinë tonë të zhvillojë këtë intervistë ekskluzive me Shkëlqesinë e Tij, z. Jürg Sprecher, Ambasador i Zvicrës në Republikën e Kosovës.

Zvicra ka qenë gjithmonë një mike e sinqertë dhe mbështetëse e palëkundur e Kosovës – në paqe, zhvillim dhe përparim. Në këtë bisedë të hapur dhe miqësore, Ambasadori Sprecher ndan mendimet e tij mbi marrëdhëniet e ngushta ndërmjet dy vendeve, bashkëpunimin në fusha të ndryshme dhe miqësinë që lidh popujt tanë.

Ne i shprehim falënderimet më të sinqerta Ambasadorit për kohën e çmuar dhe përgjigjet e tij të hapura.

Shkëlqesia Juaj, z. Jürg Sprecher, Zvicra ka dëshmuar për dekada mbështetje konkrete për Kosovën. Si janë marrëdhëniet tuaja personale me udhëheqësit politikë të Kosovës?

Zvicra ka mbajtur prej shumë vitesh marrëdhënie të ngushta dhe miqësore me Kosovën – si në nivel politik, ashtu edhe personal. Mbështetja jonë është gjithmonë bazuar në bashkëpunim konkret, qoftë në forcimin institucional, zhvillimin ekonomik ose në fushën e migracionit. Kjo ka bërë që Zvicra të perceptohet në Kosovë si partnere e besueshme dhe e respektuar. Nënshkrimi i Marrëveshjes së Tregtisë së Lirë midis Kosovës dhe EFTA-s në janar, në Davos, është vetëm një dëshmi e kësaj marrëdhënieje të ngushtë.

Edhe marrëdhëniet e mia personale me drejtuesit politikë të vendit janë të mira, të hapura dhe të mbështetura në respekt të ndërsjellë. Të dyja vendet tona janë shtete të vogla, gjë që e lehtëson komunikimin e drejtpërdrejtë. Vizita e fundit shtetërore e Presidentes Osmani në Zvicër e theksoi edhe një herë këtë lidhje dhe fuqizoi synimin tonë të përbashkët për thellimin e mëtejshëm të bashkëpunimit.

E dimë që Zvicra ka kontribuar ndjeshëm në paqen dhe zhvillimin e Kosovës. Në cilat fusha përqendrohet më shumë ky angazhim sot?

Zvicra është angazhuar prej shumë vitesh në fusha të ndryshme në Kosovë, dhe ky angazhim mbetet i gjerë edhe sot. 

SWISSCOY në Kosovë është angazhimi më i madh i Ushtrisë Zvicerane në kuadër të promovimit të paqes. 

Që nga viti 1999, deri në 215 pjesëtarë të ushtrisë për çdo kontingjent janë në shërbim të KFOR-it. Me këtë kontribut, Zvicra mbështet sigurinë dhe stabilitetin në vend. Përveç kësaj, jemi të pranishëm edhe në kuadër të promovimit civil të paqes dhe përmes instrumenteve të ndryshme të bashkëpunimit ndërkombëtar. Në Programin e Bashkëpunimit të Zvicrës për Kosovën 2022–2025, fokusi është në tre fusha kryesore:

1. Qeverisja demokratike, decentralizimi dhe paqja

Mbështesim institucionet dhe shoqërinë civile për forcimin e proceseve demokratike, sundimin e ligjit, dialogut dhe kohezionit social.

2. Zhvillimi ekonomik i qëndrueshëm

Mbështesim Kosovën në arritjen e rritjes së qëndrueshme përmes përmirësimit të kushteve të përgjithshme, zhvillimit të sektorit privat dhe rritjes së aftësive profesionale të të rinjve.

3. Ndryshimet klimatike, uji dhe shëndetësia

Fokusi është te mbrojtja e burimeve natyrore, furnizimi i qëndrueshëm me ujë dhe forcimi i sektorit shëndetësor. Të gjitha këto aktivitete realizohen në partneritet të ngushtë me institucionet kosovare, shoqërinë civile, sektorin privat dhe organizatat ndërkombëtare – gjë që për ne ka rëndësi të veçantë.

Si mund Kosova të mbështesë më mirë qytetarët e saj që jetojnë dhe punojnë në Zvicër?

Nuk është në kompetencën e Zvicrës të shprehet mbi këtë çështje.

Si e shihni mundësinë e themelimit të një universiteti shqiptar në Zvicër, duke pasur parasysh numrin e madh të studentëve nga Kosova dhe Ballkani?

Në Zvicër, sistemi universitar është i organizuar në nivel kantonal dhe universitetet e reja duhet të përmbushin një sërë kërkesash ligjore. Sekretariati Shtetëror për Arsim, Kërkim dhe Inovacion (SBFI) është institucioni qendror që merret me çështjet e arsimit të lartë.

Ndeshja Zvicër–Kosovë po afron – një ngjarje që për shumë shqiptarë përjetohet si “zemër e ndarë”. A do ta ndiqni dhe përkrahni këtë ndeshje?

Po, do ta ndjek me shumë interes. Për shumë njerëz – si në Zvicër ashtu edhe në Kosovë – kjo ndeshje ka një domethënie të veçantë emocionale. Sukseset e përfaqësueses zvicerane shpesh ndiqen me gëzim edhe në Kosovë, jo vetëm sepse shumë lojtarë me prejardhje kosovare luajnë rol të rëndësishëm në ekipet tona kombëtare, si në atë të meshkujve ashtu edhe të femrave.

Kjo është një shembull i bukur i lidhjeve të ngushta mes dy vendeve. Personalisht, do ta ndjek ndeshjen në Prishtinë, së bashku me ekipin e Ambasadës, dhe natyrisht do të përkrah përfaqësuesen tonë kombëtare. Sporti ka fuqinë të bashkojë njerëzit, pavarësisht prejardhjes apo historisë.

Zvicra ka traditë të fuqishme në promovimin e kulturës dhe artit. Si mund të zhvillohet më tej bashkëpunimi kulturor Zvicër–Kosovë?

Zvicra ka një traditë të gjatë në mbështetjen e kulturës dhe artit – jo vetëm si shprehje e kreativitetit, por edhe si mjet për të afruar njerëzit, për të promovuar pjesëmarrjen shoqërore dhe për të kapërcyer ndarjet.

Edhe në Kosovë, Zvicra është një partnere e besueshme: jemi donatori më i madh bilateral për mbështetjen e kulturës. Angazhimi ynë përfshin projekte të vogla në muzikë, teatër, art pamor dhe letërsi, deri te ngjarje të mëdha kulturore që mbështesin skenën lokale.

Diaspora kosovare në Zvicër është një faktor shumë i rëndësishëm, sepse ndërton ura të reja dhe e mban të gjallë shkëmbimin kulturor mes vendeve tona. Në këtë bazë, iniciativa të ardhshme si shkëmbime artistike, festivale të përbashkëta, programe edukative dhe bashkëpunime digjitale mund të nxisin më shumë takime dhe kohezion shoqëror.

Sa i rëndësishëm është sporti në ndërtimin e urave të miqësisë dhe integrimit mes dy vendeve? A ka projekte konkrete që Zvicra mbështet në Kosovë në fushën e sportit?

Sporti mund t’i afrojë njerëzit dhe ta forcojë kohezionin shoqëror – dhe kjo vlen edhe në nivel ndërkombëtar. Bashkëpunimi ynë aktual me Kosovën përqendrohet në fushat e përmendura më lart, por ne përshëndesim çdo iniciativë që përmes sportit nxit takime dhe miqësi.

Si mund të forcohet bashkëpunimi midis komunitetit shqiptar dhe atij zviceran në fushën e bamirësisë dhe projekteve sociale?

Të dyja vendet janë të ndryshme dhe pluraliste. Zvicra i kushton vëmendje të madhe mbrojtjes së kësaj diversiteti dhe të drejtave të minoriteteve – në Kosovë, në Ballkanin Perëndimor dhe në nivel ndërkombëtar. Në këtë kontekst, ne mirëpresim iniciativat që nxisin bashkëpunimin, projektet e përbashkëta dhe rrjetëzimin e organizatave, me qëllim forcimin e kohezionit shoqëror dhe ndihmën aty ku është më e nevojshme.

Si mund të inspirohen të rinjtë shqiptarë që jetojnë në Zvicër të kontribuojnë pozitivisht në komunitetin e tyre dhe në Kosovë – sipas shembullit zviceran?

Të rinjtë nga Kosova që jetojnë në Zvicër kanë shumë mundësi për të kontribuar pozitivisht në nivele të ndryshme.

Shumë prej tyre ndjejnë lidhje të fortë me Kosovën dhe kulturën e tyre – gjë që i motivon edhe më shumë.Zvicra mund të shërbejë si shembull frymëzimi, me traditën e saj të solidaritetit, angazhimit për të mirën e përbashkët dhe pjesëmarrjes aktive në jetën shoqërore.

Përfundim

Kjo intervistë nënvizon marrëdhëniet e thella dhe miqësore midis Zvicrës dhe Kosovës – një partneritet i bazuar në respekt, bashkëpunim dhe vizion të përbashkët për paqe, zhvillim dhe qëndrueshmëri. Biseda me Shkëlqesinë e Tij, Ambasadorin Jürg Sprecher, tregon qartë thellësinë dhe rëndësinë e kësaj marrëdhënieje: nga bashkëpunimi në fusha si qeverisja, ekonomia, kultura, sporti dhe paqja, deri te lidhjet personale dhe respekti i ndërsjellë. Fjalët e Ambasadorit na kujtojnë se Zvicra mbetet një partnere e besueshme dhe një urë për Kosovën, duke mbështetur zhvillimin e qëndrueshëm dhe një të ardhme më të mirë për qytetarët e saj. Kjo intervistë për helveticALforum është një dëshmi e gjallë e vlerave të përbashkëta, solidaritetit dhe vizionit për një partneritet të fortë mes dy vendeve. 

Fotografitë nga EDA-s (Departamenti Federal i Punëve të Jashtme i Zvicrës)