Drejtoria e Përgjithshme e Arkivave/

Zona e Shkodrës kishte filluar organizimin për një rezistencë antikomuniste me shpresën se do të kthehej në një kryengritje të madhe popullore. Në pjesën më veriore të vendit, komunizmi ende nuk kishte lëshuar rrënjë dhe qendronte dobët. Në Postribë filloi të organizohej një lëvizje e nxitur kryesisht nga kleri me mbështetjen e elementëve nacionalistë. Mbledhjet e para patën si qëllim pjesëmarrjen e gjerë të fshatrave dhe të banorëve të qytetit të Shkodrës.

Në korrik, u mbajt një mbledhje në shtëpinë e Cin Serreqit. Në Shegaj të Ibros në Postribë, nën drejtimin e Osman Haxhisë, u mblodhën përfaqësuesit kryesorë të fiseve, edhe nga Hoti i Ri. Në këtë takim merrte pjesë edhe përfaqësuesi i njohur i fisit të Kazazëve, Jup Kazazi, i cili kishte një autoritet shumë të madh në Shkodër dhe në fshatrat rreth saj. Forcat nacionaliste të Ndoc Kol Bibës në Iball të Pukës dhe të Mark Gjonmarkaj në Mirditë, u solidarizuan me këtë mbledhje kuvendi nëpërmjet një letre që i dërguan atij. Në kuvend u cilësua data e fillimit të kryengritjes, e cila do të kishte karakter të përgjithshëm dhe do të fillonte me çlirimin e të burgosurve politikë në burgjet e Shkodrës e më gjerë. Thirrja e djemve ushtarë, më datë 09.09.1946, nxiti mbledhjen e datës 07.09.1946 në shtëpinë e Abdullah Sahitit në fshatin Kullaj, ku u la që të nesërmen pas dreke të mblidheshin bajraktarët e paria e popullit, rreth 150 vetë në fshatin Kodër Boks në vendin e quajtur Shegat e Ibros. Prijësi Osman Haxhia i bindi pjesëmarrësit që kryengritja të fillojë më 09.09.1946. Kryengritja e Postribës u shtyp nga regjimi duke dërguar forca të shumta. Osman Haxhia, u kap dhe u dënua, ndërsa Jup Kazazi i rrethuar nga forcat shtetërore, u vetëvra dhe kufomën e tij e shëtitën rrugëve të Shkodrës për të dhënë një mesazh.

Në imazhet e bashkëngjitura këtij postimi, paraqitet një raport i Komitetit Qendror të Partisë mbi kryengritjen e Postribës. Në foto shfaqen anëtarë të çetave të Ballit Kombëtar, ndër ta edhe Jup Kazazi, një nga drejtuesit kryesor të kësaj levizje.

Ernest Marku/

Ky është titulli i një vepre studimore të autorit Llesh Kola, i cili, me një punë kërkimore disavjeçare dhe me skrupulozitet për t’u admiruar, ia ka dalë që t’i prezantojë një lexuesi dashamirës ndaj historisë e diplomacisë, kronologjinë e mardhënieve 100-vjeçare SH.B.A-Shqipëri, permes dokumenteve të Departamentit Amerikan të Shetetit. Autori është treguar i kujdesshëm që, para se të na paraqesë dokumentet arkivore të konsultuara prej tij, të bëjë një rezyme të situatës politike të kohës kur është prodhuar dokumenti në fjalë; si dhe, pa harruar të përmbledhë informacionin që buron nga këto dokumente, duke e parë sërish çdo gjë në një kontekst politik koherent. Natyrisht, përvoja e tij si diplomat karriere, e ka bërë zotin Kola që të jetë skrupuloz deri në fund në paraqitjen e këtyre dokumenteve, duke kryqëzuar informacionet që vijnë nga relacionet e ministrave amerikanë, të akredituar në vende të ndryshme europiane, si dhe ata respektive të akredituar në SH.B.A. Kjo metodë prezantimi, e kalit disi durimin e lexuesit, por nga ana tjetër të ofron mundësinë që, nëpërmjet nuancave të ndryshme të të shprehurit diplomatik, të krijosh një kulturë të përgjithshme mbi këtë fushë, apo të kuptosh ndikimin dhe orientimin paksa ndryshe të aleatëve perëndimorë, ndaj çështjeve shqiptare. Vlen të theksohet se gjuha e tekstit është e gjallë dhe korrekte, struktura e ndërtimit të fjalisë është e tillë që e lehtëson mjaft qasjen me mirakande të lexuesit; gjë e cila flet për një profesionalizëm dhe për një kulturë e erudicion të gjerë të autorit, si dhe për një punë të admirueshme të redaktores Albana Deda.

Befasitë dhe risitë historike, që zbulohen në këtë botim, janë të shumta e të gjithanëshme, cilësi kjo që mban gjallë kureshtjen e lexuesit, duke rritur pritshmëritë, nga kapitulli në kapitull. Gjëja e parë që zbulohet në këtë vepër, është fakti që dokumenti i parë diplomatik, ku përmenden shqiptarët, në Departamentin Amerikan të Shtetit, nuk është ai i viti 1914, siç publikonte historiani i mirnjohur, Paskal Milo; por këto dokumente për shqiptarët, shtyhen edhe më tej, deri në vitin e largët 1880. Ndoshta kjo ndodh, siç argumenton autori parathënies së këtij botimi, profesor Ksenofon Krisafi, për arsye të deklasifikimit periodik të dokumenteve sekrete, nga ana e Departamentit të Shtetit; gjë e cila na i rrit pritshmëritë dhe krijon kushtet për të lindur shpresa, se një ditë do të dalin në dritë dokumente edhe më të hershme të shekullit të XIX, pse jo edhe atij të XVIII. Është kënaqësi që lexosh, se si diplomati amerikan, Kasson, në relacionet e tij të vitit 1880, përshkruan “…përfitimet “bujare” që Malit të Zi mori nga Fuqitë e Mëdha, nëpërmjet traktateve famëkeqe anti-shqiptare, si ai i Berlinit, dhe vetëm tre muaj para Berlinit, nga Traktati i Shën Stefanit”. Natyrisht që këtu, për lexuesin shqiptar të mirinformuar në histori, nuk ka asnjë risi; por risi përbën lajmi se, edhe Departamenti Amerikan i Shtetit, qysh në atë kohë, ishte në dijeni të këtyre rrethanave.

Interesante janë ngjarjet e majit të vitit 1915, kur Marina Ushtarake Italiane, vendosi të kontrollonte çdo lëvizje të anijeve në detin Adriatik dhe kur, Ambasadori Amerikan në Itali, i bën një notë zyrtare Ministrisë së Jashtme Italiane, ku e cilëson këtë vendim si një shkelje të të drejtave të një vendi si Shqipëria, e cila nuk ishte pjesëmarrëse në Luftën I Botërore… Llesh Kola, paraqet të gjithë panoramën e komunikimit diplomatik mes dy shteteve, SH.B.A-ve dhe Italisë, deri në nëntor të atij viti, kur ngjarje të tjera më të rëndësishme e eklipsojnë këtë problematikë. Për sa i përket Konferencës së Paqes në Paris, në lidhje me ndikimin amerikan aty, autori sjell disa të dhëna interesante, siç është parimi i propozuar nga ata dhe i pranuar nga Konferenca se “përzierja e përfshirja e Fuqive të Mëdha duhet të ndalet dhe, përpjekjet për të arritur unitetin kombëtar nëpërmet masakrave, duhet të braktisen” Në dokumentet e Departamentit të Shtetit, Llesh Kola ka gjetur edhe opinione mjaft interesante, siç ishte ai Lordit Hobhouse, i cili shoqëronte Lordin Bayron në Shqipëri, në fillim të shekullit XIX. Ai shkruante për popujt që formonin Perandorinë Osmane: “Vetëm shqiptarët janë të vetëdijshëm për kombësinë e tyre, popujt e tjerë janë grupuar sipas besimit të tyre fetar”. Po ashtu edhe deklarimet e zotit Aubaret (Obare) delegat francez i Komisionit për Lindjen e Rumelisë, më 1880; i cili shprehet: “Ata janë shqiptarë para çdo gjëje. Nëse është e vërtetë se katolikët janë të lidhur ngushtë me fenë e tyre, është po ashtu e vërtetë se ata, bashkë me myslimanët, janë qytetarë me ndërgjegjie të lartë kombëtare, që dashurojnë tokën, respektojnë shumë zakonet dhe i vendosin ato mbi gjërat e tjera”. Leitnant-Koloneli Amerikan, Miles, do të deklaronte në Konferencë se: “…sllavët e jugut dhe shqiptarët, ishin aq shumë të ndryshëm, madje edhe të kundërt në të gjitha karakteristikat, aq sa ishte e pamundur të pritej që ata të jetonin në paqe, brenda të njëjtit kufi politik, edhe për shumë breza që do të vinin”.

Në lidhje me njohjen e Shqipërisë nga ana e Shteteve të Bashkuara, dokumentet janë të njohura ndaj autori nuk bën shumë komente mbi to. Interesante janë divergjencat e qeverisë amerikane dhe asaj britanike, në lidhje koncensionet e vajgurit në Shqipëri. Zoti Kola përshkruan me mjeshtëri, komunikimin diplomatik mes këtyre qeverive, për të mbërritur te nota verbale e Sekretarit të Jashtëm Britanik, që i dorëzon Ambasadorit Amerikan në Londër, ku ndër të tjera shprehet: “Ministri Britanik e mbështet koncensionin, por ai (koncesioni) nuk është i karakterit monopolist. Qeveria Britanike, është plotësisht dakort në parim me pikëpamjen amerikane, për parimin e dyerve të hapura dhe të mundësive të barabarta në konkurim”. Kuptohet qartë, ndikimi amerikan në demokratizimin e jetës e së shoqërisë shqiptare, edhe pse të iniciuara nga interesa të tjera. Ministri Amerikan në Tiranë, pasi Noli deklaroi se nuk do të kishte zgjedhje deri në mars të vitit 1925 (muaj që ai nuk e priti dot si kryeministër) do ta cilësonte Qeverinë Noli si “… të përkohshme, në një kryeqytet të përkohshëm dhe që vepron në mënyrë të paligjshme, sipas një kushtetute të përkohshme”. Nga ana tjetër, autori Kola, përshkruan plot elokuencë evoluimin e qëndrimit amerikan, nga refuzimi, pritja e deri te njohja e Qeverisë së Zogut, si dhe e monarkisë më vonë. Sekretari i Shtetit, Frenk B. Kellog, udhëzonte Ministrin Amerikan në Shqipëri, Hart, që t’i dërgonte një notë zyrtare Ministrit Shqiptar të Punëve të Jashtme, ku ndër të tjera thuhet: “Me udhëzimin e qeverisë sime, kam kënaqësinë të njoftoj Shkëlqësinë tuaj, se Qeveria e Shteteve të Bashkuara, e shtrin njohjen në Mbretërinë e Shqipërisë…” Vihet re se nuk njihet cilësimi i Mbretit Zog si Mbret i Shqiptarëve, por vetëm i Shqipërisë.

Në lidhje me pushtimin e Shqipërisë nga Italia Fashiste, autori Kola, pasi ka kosultuar me kujdes dokumentet e Departamentit Amerikan të Shtetit, bën një deklaratë mjaft interesante, ku thotë: “Departamenti i Shtetit, nuk e njohu kurrë Qeverinë Shqiptare të dalë pas pushtimit Italian të Shqipërisë…”. Gjatë Luftës II Botërore, Sekretari Amerikan i Shtetit, Hull, nënvizonte se “Ish-Qeveria e Mbretit Zog, mund të konsiderohet si e pezulluar dhe përçarja e fraksioneve në perëndim, ka penguar në formimin e një grupi me karakter përfaqësues”. Kurse pak më poshtë, ai shprehej: “Nuk kemi askënd, të cilit mund t’i dërgojmë një ftesë për ndonjë konferencë ndërkombëtare, që të mos jetë i paragjykuar më tej, nga institucionet politike të vendit”. Autori i këtij botimi, sjell të dhëna mjaft interesante mbi dakortësimin anglo-amerikan, për mosnjohjen e Qeverisë së Beratit, qëndrim i cili do të ndryshonte me kalimin e kohës. Këshilltari Amerikan, Kirk, do të relatonte në nëntor të vitit 1944: “E vetmja rezistencë që ka mbetur, është ajo e rretheve katolike në veriperëndim të vendit, rreth Shkodrës; por nuk është thënë se ata, do të luftojnë më tej me Frontin Nacional-Çlirimtar, kur ai të dominojë krejt vendin”. Llesh Kola ka pasqyruar me profesionalizëm, të gjithë evoluimin qëndrimit amerikan në lidhje me njohjen e Qeverisë Hoxha. Siç del nga konsultimet me dokumentet e Departamentit të Shtetit, amerikanët kanë qenë gjithnjë konsistentë, në kërkesën e tyre për zgjedhje të lira. Me ndërprerjen mardhënieve diplomatike dhe largimin e Misionit Amerikan nga Shqipëria, në vitin 1947, Nënsekretari Achson, do të deklaronte në një intervistë se: “Ai nuk do të fliste për Shqipërinë, sepse shqiptarët kishin vepruar në mënyrë tronditëse kundër tyre, kundër Misionit që u dërgua në Tiranë dhe shqiptarët e dinë shumë mirë se është e nevojshme për ta, të veprojnë në mënyrë të civilizuar dhe të përmbushin detyrimet e tyre… Durimi ynë me shqiptarët, ka mbaruar”.

Me rastin e provokacioneve greke në kufi, në gushtin e 1949-ës, autori Kola na ka sjellë një dokument mjaft të rëndësishëm, i deskriptuar nga takimi midis përfaqësuesve amerikanë, Bishop e Summers dhe anëtarëve të delegacionit grek, Rendis e Spiropoulos. Në memorandumet e përfaqësuesve amerikanë, të datave 21 dhe 22 gusht, arrihej në përfundimin se: “Argumentet greke nuk bindin, nëse ka pasur një qëllim të dukshëm nga autoritetet shqiptare apo greke, për ta konsideruar veten në luftë me njëri-tjetrin; apo që autoritetet shqiptare, kishin ndonjë të drejtë që të vepronin në emër të Shtetit Shqiptar”. Përfaqësuesit amerikanë, flasin për mungesë autoriteti të qeverisë kuislinge në kohën e pushtimit Italian, për t’i shpallur luftë një shteti tjetër. Qoftë edhe vetëm këtë dokument të na kishte sjellë Llesh Kola, ky libër do të vlente mjaft; pasi nuk ka argument më të fortë politik, apo edhe juridik, sesa ky qëndrim amerikan, në duart e Qeverisë Shqiptare, në bisedimet me Greqinë për abrogimin e Ligjit të Luftës. Në vitin 1980, Departamenti Amerikan i Shtetit, sipas autorit Kola, pasi kishte analizuar situatën dhe po mendonte që ta mbyllte përfundimisht dosjen e Shqipërisë, do të shprehej: “… nuk ka shenja se ajo do t’i ndryshojë qëndrimet e palëkundura ideologjike në favor të një hapjeje, me gjithë vështirësitë që po përballon, pas ndërprerjes së ndihmës ekonomike nga Kina, mbështetësi i fundit i Tiranës”.

Duke përfunduar, mund të them se ky është një libër mjaft profesional dhe i nivelit akademik, i denjë për të mbrojtur doktoraturën në çdo universitet prestigjoz, i rekomandueshëm për studentët e masterave shkencorë në fakultetet e historisë apo programet studimore të diplomacisë; ashtu siç është interesant për lexuesit e vëmendshëm e dashamirës të historisë.

A mundet të kemi një pakt të ri me serbët e Kosovës, sipas rekomandimeve të Escobarit, përtej formulës së ofruar në Marrëveshjen për formimin e Asociacionit të komunave me shumicë serbe dhe a mundet Kosova të kërkojë reciprocitet që ky pakt i ri të arrihet edhe me shqiptarët në Serbi të jugut?

Nga Mehmet PRISHTINA

Asnjë prej përfaqësuesve politikë e institucional të shqiptarëve të Serbisë së jugut nuk e shfrytëzoi rastin të takohet ditëve të fundit me të dërguarit për Ballkanin të SHBA-ve dhe BE-së, Escobar dhe Lajçak. Përvoja ka dëshmuar se informimi dhe sensibilizimi i diplomacisë ndërkombëtare, sidomos asaj amerikane përmes një procesi të gjatë e intenziv lobimi, ka ndikuar që Kosova ta ketë këtë status shtetëror që e ka tani.

Një përpjekje më serioze dhe më të sinqertë deri më tani ka bërë vetëm biznesmeni dhe veprimtari Muharrem Salihu nga Medvegja, idetë dhe projektet e të cilit tash më ndodhen në zyrat kryesore të qendrave vendimarrëse.

Ajo çka ka mbetur pa bërë, është puna e pakryer e politikanëve të kësaj pjese të Serbisë e banuar me shqiptarë, të cilët janë mjaftuar me takime vetëm me politikanë të Prishtinës e Tiranës. Ata nuk krijuan ura ndërlidhëse me diplomacinë amerikane, sepse vetëm përmes atyre urave do të arinin ta konsolidonin statusin politik e institucional të shqiptarëve në Serbinë e jugut.

Kjo nuk u bë edhe përkundër faktit e në Amerikë ka përfaqësues të lobit shqiptaro-amerikan me origjinë edhe nga këto treva shqiptare, ku Serbia po mundohet të zbatojë planet e vjetra të spastrimit etnik. Kosova përfitoi shumë nga lobimi i këtyre përfaqësueve, sidomos nga lobimi i Xhim Xhemës, një veprimtar i palodhur i çështjes shqiptare nga Medvegja, i cili në Amerikë tash e disa dekada nuk i ka kursyer as financat as angazhimet personale që çështjen e Koovës ta shpiej përpara duke takuar dhe zhvilluar aktivitete lobimi me kongresmenë e senatorë amerikanë. Fatkeqësisht përfaqësuesit politik shqiptarë të Serbisë së jugut nuk i shfrytëzuan mundësitë e Xhim Xhemës dhe të miqëve të tij për kauzën jetike të shqiptarëve në Preshevë, Bujanoc e Medvegjë, të cilët përpos gjenocidit serb, po vuajn edhe pasojat e një pasiviteti dhe moskoordinimi absurd të përfaqësueve të tyre lokal e qendror.

Mobilizimi politik i shqiptarëve në Ballkan dikur ndodhte si pasojë e një efekti domino, ku Kosova ishte epiqendra e koordinimit dhe bashkëpunimit, duke filluar që në fillim të viteve të nëntëdhjeta e deri te lufta heroike e UÇK-së. Frytet e këtij bashkëpunimi sot i shohim edhe në Maqedoninë e Veriut, ku shqiptarët përmes rezistencës së armatosur dhe përmes një angazhimi të vazhdueshëm politik arritën të sigurojnë një status më dinjitoz, si në aspektin institucional, ashtu edhe në atë social, ekonomik e kulturor.

Sikur të funksiononte më fuqishëm procesi i lobimit, tani me siguri shqiptarët e Serbisë së jugut do të përfshiheshin në axhendat e diplomatëve, sidomos tani kur po bisedohet për një marrëveshje finale Kosovë-Serbi. Pas arritjes së kësaj marrëveshjeje, do të jetë shumë problem që të riaktivizohet diplomacia botërore, sidomos ajo amerikane, për të dëgjuar hallet e shqiptarëve në Serbinë e jugut.

I dërguari i SHBA-së për Ballkanin Perëndimor, Gabriel Escobar, në një panel në Forumin Strategjik të Bledit në Slloveni, tha se shumica e mosmarrëveshjeve në rajon vitet e fundit kanë të bëjnë me trajtimin dhe statusin e pakicave, qofshin kroatët në Bosnjë apo serbët në veri të Kosovës.

“Ne duhet të krijojmë një pakt të ri që do t’i bëjë pakicat të ndjehen të përfaqësuara, të vlerësuara dhe të integruara”, tha ai.

Sikur Escobar të ishte më i informuar mbi gjendjen e shqiptarëve në Serbinë e jugut, dhe sikur përfaqësuesit vendorë, por edhe deputeti shqiptar nga kjo pjesë, të ishin takuar më shpesh me të, sigurisht që ai do të fliste edhe për trajtat e diskriminimit që po iu bëhen shqiptarëve në Jug të Serbisë. Ai nuk foli për hallet e tyre, sepe me Esobarin u takuan vetëm serbët e Kosovës, por jo edhe shqiptarët e Serbisë së jugut.

Tani kur na ndan vetëm një ditë nga afati kur duhet të rifilloj aplikimi i reciprocitetit me erbinë sa i përket dokumenteve të identidikimit dhe targave të automjteve, deklarat e Esobarit në Bled të Sllovenisë do të duhej të na shërbejë si një kandil që ndriçon rrugën e errësuar.

A mundet të kemi një pakt të ri me serbët e Kosovës, sipas rekomandimeve të Escobarit, përtej formulës së ofruar në Marrëveshjen për formimin e Asociacionit të komunave me shumicë serbe dhe a mundet Kosova të kërkojë reciprocitet që ky pakt i ri të arrihet edhe me shqiptarët në Serbi të jugut?

Sikur elita politike e shqiptarëve të Serbisë së jugut të ishte më aktive dhe më këmbëngulëse në kërkesat e saj për një status më të avancuar institucional të shqiptarëve të kësaj ane, kjo me siguri do të krijonte një efekt tepër domethënës edhe në bisedimet Kosovë-Serbi ku përfaqësuesit e Prishtinës zyrtare do të kishin adute të forta që t’i neutralizonin ambicjet serbe për bosnjizimin e Kosovës dhe të kërkonin, atë që po e kërkon tani Escobar, që të krijohet një kornizë e re institucionale për statusin e shqiptarëve në Serbinë e jugut.

Sidoqoftë fokusi politik mbetet në çështjet e hapura në mes të Kosovës dhe Serbisë dhe klasa politike e jona (pushtet e opozitë) duhet të jetë e përgatitur për çfardo sfide që vjen si rrjedhojë e marrëveshjeve me Serbinë. Takimi i fundit i kryeministrit Kurti me përfaqësuesit opozitarë është një rrugë e mbarë për të qartësuar dilemat eventuale publike në mënyrë që qytetarët të mos përjetojnë çfarëdo lloj traume nga arritja e marëveshjeve të cilat nuk mund të bëhen pa kompromise. Shqiptarët nuk duhet t’iu ngjajnë serbëve, që me barrikada dhe obstruksione mundohen të imponojnë diskursin e tyre politik në tryezën e bisedimeve. Kjo më së paku ka nevojë të ndodhë pasi që shqiptarët po sillen brenda normave normale të dialogut dhe në koordnim me aletatët tanë strategjik-amerikanët.

Prishtinë, 31 gusht 2022